Сааскы кэм

ИККИС ТӨГҮЛЭ

ЭРГИЧЧИ ЭРЭЙ

Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат.

Саа

Субуруччу кураан дьыллар буолуталаатылар. Амма сааскы уута хочоҕо, күөл онно ходуһаҕа улаҕата көстүбэт килиэ халаанынан тэлгэммэтэ. Дьөгүөрдээн ыарытыган буолла. Лэглээриннэр олохторо кытаатан истэ.

Кыһын баайдарга «көһөннөр» хамначчыт буолаллар. Сайыныгар баайдар «бэдэрээттэрин» оттуу-оттуу, бэйэлэрин буор сыбахтаах быыкаайык балаҕаннарыгар олороллор. Саамай дьоллоох кэмнэрэ буолар. Микиитэ эбэтэ, хараҕынан арыччы боруттар даҕаны сүрдээх баабый үлэһит, Баһыахтыыр Балбаара кыһыннары-сайыннары баай хотонуттан тахсыбат.

Куобах наһаа мэнээктээтэ.

Күһүҥҥү сарсыарда Дулҕалаах хочотун дэлэй дулҕаларын быыстара туртаҥнас куобах буолар. Бөлөх-бөлөх күрүстээн ойон мохоолоон иһэн куобахтар олоро түһэллэр. Атын бөлөх ситэн ааһар уонна тэйиччи баран эмиэ олоро түһэр, уһун сымса кулгаахтарын чөрөҥнөтөр. Ол кэмҥэ үһүс бөлөх ситэн ааһар. Ол курдук бөлөхтөһө наардаһан бары ханна эрэ илин диэки көһөллөр. Илин диэки Түгэх диэн киэҥ хочо баар. Ол хочо анараа кырыытынан, көөрөнөн түһэ турар эмпэрэ хара сыыр аннынан Амма үрэх эргийэн тоҥолохтуу охсуллан ааһар. Көс куобахтар онно тиийэн, мууһа тура илик Амматтан иҥнэн: Түгэххэ сөҥөн симсэллэр.

Лэглээриннэр туһахтыыллар. Амма сыырын кэрийэ барар чагда тыаҕа быһыттыыллар. Микиитэ эһэтэ Молоох Миитэрэй оҕонньор онно маастар. Ыаллартан көрдөһөн уонна сылгы аалыммыт маһыгар хаалар кылы хомуйан бары туһах хаталлар.

Хаһан да арахсыбатах арбаҕаһын куругар чохороон сүгэни анньынан, ачаахтаах тайах маһыгар бэрт элбэх туһаҕы иилинэн баран кырдьаҕас оҕонньор тыа диэки салтаҥныы турар. Хамсыыр тииһин түөрэҥнэтэн кэбинэ-кэбинэ, ханна эрэ көмүскэтин түгэҕэр кыласпыт мөлтөх кыараҕас харахтарынан икки өттүн оҥой-саҥай көрөн кэбиһэ-кэбиһэ, кини хас төҥүргэһин, хас ыллыгын барытын билэр тыатыгар сылдьар. Туһаҕыттан куобаҕы ылан ыараҥнатан көрөр, эмиһин билээри, самыытын, быттыгын туппахтыыр уонна мас сүгэһэригэр баанан кэбиһэн баран, кэбинэ-кэбинэ, бэрт аргыый хаама турар. Кини куруук тугу эрэ көрдүүр курдук туттар уонна тайаҕын төбөтүнэн мас бытархайдарын туора хаһыйталыыр.

Ити Бокуруоп буолуор, кыстык хаар түһүөр, баай үлэтигэр көлүллүөхтэригэр диэри.

Онтон кыһыны туораан сааскы Ньукуолуҥҥа «кэпсэтиилээх кэмнэрэ» туолар, бэйэлэрин балаҕаннарыгар көһөн күккүрүүллэр. Аҕыйах хоноот «тойоттор» туу сүгэн от үрэххэ күөнэх балыктыы бараллар.

Ол эрээри саамай эрэйдээх, саамай кыра туһалаах эрээри, саамай кэрэ бултааһын – сааланыы.

Дьөгүөрдээн кыбыммытынан улааппыт, кытта кырдьан эрэр, киһи эрбэҕэ эргичийэр киэҥ уостаах «кэтириинискэй доруоптаах». Доруоп маһа хайыттан тус-туспа барыталаабыта сигэнэн, тирбэҕэнэн, ньаалбаанынан үүйүллүбүт. Мас хамсаны умсары туппут курдук болтоҕор сомуоктаах, буспут дьэдьэн курдук кыһыл алтан сыаллардаах. Дьон этэллэр:

– О, доҕоор, бу сааҥ куттала бэрт ээ, уураттаххына сөп буолсу!

– Дьэ, бэйэм да ууратаары сылдьабын… кырдьык, сүрэ бэрт, – диир Дьөгүөрдээн.

Хонуктар ааһаллар. Дьыллар ааһаллар. Саа маһыгар сигэ, тирбэҕэ, ньаалбаан эбиллэн иһэр… Сааланыы уурайбат.

Сааларын тыаһын бары билэллэр. Атын саалар дар гына сатаҕайдык сатарыыллар, кинилэр киэннэрэ ыараханнык «лүҥ» гынаат, дорҕооно алларанан бытааннык тарҕанан барар. Сааскы күөл кытыы лаҥхатынан Микиитэни батыһыннаран иһэн Дьөгүөрдээн нүрүс гына түһэр, такыс гына кэннинэн сапсыйан кэбиһэр уонна, торбос үтүлүктэрин окко түһэртии-түһэртии, күөлтэн тэйэ үөмэн тахсар. Микиитэ лаҥха от быыһыгар олорон хаалар. Аҕата бөкчөччү туттан күөлү кэтэҕинэн эргийэн тиийэн, тоҕонохторунан, тобуктарынан тирэнэн «ат буолан» супту киирбэхтээн иһэн, налыйан, быарынан сыыллан барар.

Күөл кытыытыгар халыйбыт ньалыар ууга от быыһыгар бүкпүт икки көҕөнү билигин Микиитэ да көрөн олорор. Кур лаҥхаттан дэбигис араарыллыбат курдархай өҥнөөх тыһы көҕөн тумсунан от силиһин тардыалаһар, илин өттүн бүтүннүү ууга тимиччи баттанан, кыһыл такымнарын таһаарбахтыыр, ньыхаччы туттан өрө хантайа-хантайа, аһаан-сиэн энньэрэҥниир. Моонньун ортотунан эргиччи синньигэс үрүҥ сурааһыннаах кутуругун төрдүттэн өрө иэҕиллибит күөхтүҥү хара түүлээх, ууга ала буолан көстөр, айылҕа ийэ араас дэлэгэй кырааскатынан күтүрүмсүйбэккэ күндүлээбит кэрэттэн кэрэ атыыр көҕөн бэркэ сибиэккиир, сотору-сотору өрүтэ олоотоомохтуур, эргичийбэхтээн ылар, көстүбэт өстөөҕөр суоһурҕанан бэлэһин төрдүттэн кэһиэхтээхтик, кырыктаахтык хаабырҕаччы саҥарталыыр. Ол кэмҥэ Дьөгүөрдээн хамсаабакка кирийэн кэбиһэр, түүтэ бараммыт арбаҕаһа чачархай лаҥхаҕа симэлийэн сүтэн хаалар.

Онтон көҕөн уоскуйар, үтүөмсүтүк күөкэҥнээн, ньыхаҥнаан кэбиһэ-кэбиһэ, тапталлаахтык, имэҥнээхтик түөһүн төрдүттэн курдургуур, кэрэ түүтүн-өҥүн сахсатан баран курдурхай хотунун тула устумахтыыр. Хотун ууна сатыы-сатыы дьөлүтэ тоҥсуйбута буолан атаахтыыр. Ол кэмҥэ түргэн-түргэнник дьулуруйан, Дьөгүөрдээн чугаһаамахтаан хаалар.

Микиитэ хараҕын атыыр көҕөнтөн араарбат. Тыһы куһу мыынан, кини аҕата ыппат.

Сааһыт аргыый өндөйөр, саатын маһын уҥа санныгар тириир… Микиитэ сүрэҕэ тэбэрэ, тыынара, күөл хомуһа сыыгыныыра барыта тохтуу түһэр… Саа өрө кэҕийэн кэбиһээт, тунаархай буруонан төлө тыынар, атыыр көҕөн ууга тимис гынар, саа тыаһа дэлби ыстанар. Уол, охто-охто, сүүрэр. Ол тиийэн биир сиргэ өрүтэ ойо-ойо, тэпсэҥэлии-тэпсэҥэлии: «Түргэнник, түргэнник! Куотуоҕа, куотуоҕа!» – диэмэхтиир.

Аҕата күлэн, онон-манан ордуталаабыт түөрэҥэлэс уһун тиистэрэ атыгыраһаллар, куруук ыалдьан уу-хаар аллар харахтарын эрбэҕин көхсүнэн соттумахтыыр уонна этэр:

– Ээ, бу киһи омуна тугун сүрэй, доҕор!..

Ууга киирэн, куһун ылан ыараҥнатан көрөр, төһө эмиһин чинчийэн, моонньун туппахтыыр, онтон кус кутуругун төрдүгэр үүнэр биир чөмөх ньуолах «обот» түүтүн быһа тардан быраҕар.

Кини саатын бэрт өр сотор, угунуохтуур, иитэр. Микиитэ кэрэ атыыр көҕөнү араастаан тутар-хабар, кынаттарын тэниҥнэтэр.

Булдунан оҕо оонньоотоҕуна, сааһыты булт көһүппэт буолар үһү. Дьөгүөрдээн онтон куттанар. Оҕо оонньуурун буойан хомотуон эмиэ кэрэйэр. Онон мичээрдээн кэбиһэн баран, «Байанайын албыннаан», көрбөтөҕө буолан, атын сир диэки хайыһар.

Ол туран, күөлү үрдүнэн көтөн сундулуйбут тыһы көҕөнү Микиитэ өйдүү түһэр.

– Аҕа-а, тыһыта баран хаалла дии.

– Барымына… Итинник ээ. Кини өлбүтэ буоллар, бу эрэйдээх аһыйан иэйэн-туойан эргийэ көтө сылдьыа этэ. Кини бардаҕа ити!

Дьөгүөрдээн тыһы кустан кэлэйэн илиитинэн сапсыйар уонна уола куһунан оонньуурун алҕас көрөн кэбиһээт, эмиэ киэр хайыһа түһэр да илиитин туора уунар.

– Ээ, аҕал эрэ, доҕоор, бу булду… Барыахха, – куһу ылан арбаҕаһын сиэҕин төрдүгэр куду анньан кэбиһэр уонна торбос үтүлүктэрин булуталыыр.

Эмиэ хаамсаллар.

– Аҕаа, атыыр кус тоҕо үчүгэй дьүһүннээҕий?

– Тыһы кус таптыы көрдүн диэн!

– Оттон тыһы кус тоҕо куһаҕан дьүһүннээҕий?

Аҕата тугу этиэн булбакка мунаарар, муннун туора соттумахтыыр, ол-бу диэки көрбөхтүүр уонна этэр:

– Кырдьык даҕаны… Оттон, атыыр кус дьүһүнүгэр кыһаммат ээ, хотуна оҕолорун үчүгэйдик көрөр буоллун да киниэхэ добуолун.

– Оттон дьахтар эр киһитээҕэр тоҕо үчүгэй дьүһүннээҕий?

– Үчүгэй дуо? Ким билэр… Эр дьон ордуктар буолбат дуо?

Мөккүһэн бараллар. Аҕа үчүгэй дьүһүннээх эр дьону ааҕар. Уол үчүгэй дьүһүннээх дьахталлары ааҕар. Онтон аҕа салҕар, хотторор.

– О, чэ үгүс да саҥалаах киһи буоллаҕыҥ ээ, – диир.

Атын сааһыт көрсө түһэр, кинилэр кэпсэтиилэрин истэ кэлэн, күлүү гынан ааһар.

Уол өйдөөн көрбүтэ: дьиэлэриттэн атын сир диэки баран эрэр буолаллар, соһуйа-өмүрэ түһэр.

– Хайа, бу ханна бардыбыт?

– Тыый, оттон бултуу сылдьабыт буолбат дуо?

– Кэбиэс, дьиэбитигэр барыахха. Кус өлөрдүбүт дии!

– Манна ханыы көһүннэҕинэ куһаҕан буолуо этэ дуо? – диэн аҕата мунааран турар.

Мөккүһүү буолар уонна Микиитэни аны «сааһыгар» илдьэ сылдьыа суох буолан баран Дьөгүөрдээн дьиэтигэр төннөр.

Дьиэтигэр чугаһаат, Микиитэ өрө тарбачыһан аҕатын хоонньуттан куһу оруу тардан ылар, түүтүн өҥүн ньалҕарыччы имэрийэн кэбиһэр: «Көрөө!» – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, куһун өрүтэ ууммахтыы-ууммахтыы, балаҕанын диэки тэбинэр. Ханнык эрэ куһаҕан туора ыт дьиэтийбитэ атаҕар сөрөнөн Өлөксөй, охто-охто, убайыгар утары сүүрэн кулупаайданар.

Киэһэ, Микиитэ утуйбутун кэннэ аҕата «уоран» дьиҥнээхтик кустуу барар. Сарсыарда Өлөксөйдөөх Микиитэ уһуктубуттара: икки ардыларыгар эҥин кэрэ ойуулардаах төбөлөөх атыыр кустар сытар буолаллар.

Эдьиий

Үгүс уолаттардаах Такыйаах оҕонньор сэниэ ыал. Сөдүөччүйэ балта Ылдьаана – Такыйаах кийиитэ. Кыһын уонна сайын биирдиитэ Сөдүөччүйэ улахан уолун батыһыннаран балтыгар хоно барар.

Кими барытын соһуйа-үөрэ көрсөр үчүгэй майгыннаах Такыйаах оҕонньор төбөтүнэн балаҕан үрдүн тоҕу анньыах курдук суодахыс гына ойон турар уонна быһыытыгар, улаханыгар сөбө суох нарыннык ньаамыргыыр:

– Ноу, аны бу дьон тиийэн кэллилэр дуу?

Кини ойоҕо, кылгас уҥуохтаах, лаһыккыччыйбыт, сүр омуннаах, эрчимнээх эмээхсин өрө татынньахтыы түһэр:

– Һэ, аны ходоҕойум кэллэ. Һы, бу киһи балачча улаатан тоотойбут доҕор! Дьэ хайдах олороохтуугут?

Байбал уонна Сэмэн диэн лиҥкинэһэ сиппит, ойох ыла илик, бэрт күүстээх чэгиэн дьон, Микиитэни илиититтэн-атаҕыттан чырбаччы тардаллар. «Тустуохха! Көмөлүөххэ!» диэн айманаллар.

Саамай кыра уоллара Охонооһой, Микиитэттэн эрэ аҕа, тыла айаҕар баппатах курдук бөҕүөстүгэстик саҥарар уол, чахчы улаханнык үөрэр, бэрт ыраах тэбэр мас саатын өҥнөр, ыстаанын өрүтэ тардыммахтыыр:

– Дьэ, оонноон-көлүлээн хааллахпыт! – диэмэхтиир.

Ыас харанан мэндээриччи көрбүт харахтаах, кэтит соҕус маҥан сирэйдээх, көнө уһун уҥуохтаах Ылдьаана кинилэри олус таптыыр.

Арай кубаҕай дьүһүннээх, ньаамырҕаан саҥарбыт хатыҥыр, ыарыһах Уйбаан – Ылдьаана эр тойоно – кинилэри абааһы көрөр, дьэбидийэ түһэр, кэпсэппэт, киэр хайыспахтыыр.

Эр тойоно көрбөтүгэр халты харбатан, эдьиийигэр тугу эмэни биэрэн ыытаары Ылдьаана дьулуһар. Кинилэр чахчы дьиэлиэхтэригэр диэри хайаан да кэтэһэргэ Уйбаан ылынар. Күрэстэһии буолар.

Ылдьаана, ыарыһах эриттэн быдан күүстээх эрээри, киниттэн куттанар. Тойон кыыһыран баран сэниэтэ суохтук хайысхаланан ааһан эрдэҕинэ, кини халбарыс гынан, оһох күлүгэр сөрөнө охсор.

Киэһэ аһылык кэнниттэн Сөдүөччүйэни кытта Уйбаан дьэ кэпсэтэр:

– Хайа бии ыларбын аҕаллыҥ ини. Аҕал эрэ, бэрт өр туттугут ээ, – диэн ньыымырҕаабытынан, холбоҕой уҥуох ытыһын утары уунар.

– Аҕалбатым дии, туохпут да суох ээ…

Хаһан эрэ ылбыт икки солкуобайдарын Уйбаан иэстээн муҥнуур.

Кини улаханнык күөдьүйэн, кыыһыран-абаран барбат, уурайан да хаалбат, тохтуу түһэ-түһэ: «Дьэ уурайда ини», – диэбит кэннэ, эмиэ ньыымырҕаабытынан барар. Ол ордук илиһиннэрэр.

– Аҥаардас ыларгытын-аһыыргытын эрэ өйдүүр эрэйдээхтэргит. Утары уунары умнубут сордоохторгут, – диир, киэр хайыспахтыыр, тугу эрэ көрдүүр курдук дьиэ сирин өҥөлдьүйэр. – Сүрэ бэркэ дылы буолуо эбит сирэйдээх дьоҥҥо… «Уолаттарым» да? Күлэбин даҕаны! Эн уолаттарыҥ улаатыахтарыгар диэри мин умуһахтанаа инибин. Мин сүүрбэ сылга иэс түҥэтэр баайа суох киһибин. «Уолаттарым» буолаахтаан, күлэбин даҕаны! Эн уолаттарыҥ да диэн… Ким билэр…

Киэһэни быһа ити курдук эрэй.

Микиитэ тыына-быара ыксыыр, бу дьиэттэн аны кыайан тахсыбат гына хаайтарбыт курдук сананар, балаҕан үрдэ күөгэлдьийэ-күөгэлдьийэ намтаан иһэргэ дылы… Ыраахтааҕы төбөлөөх икки манньыаты остуолга лоһурҕаччы уурталаан баран: «Мэ, сиэ! Түксү ньыымырҕаама!» – диэн ыгыта көбүөлээт, Иҥиэччэ уонна Илгиэлимэ диэн икки бухатыыр бырааттан хайаларын эрэ курдук, хаҥас харытын таһынан оһоҕу тоҕо садьыйан кэбиһэн тахсан барыан баҕарар… Манньыат суох, Уйбаан уурайбат. Ырбаахы бүтэй тоноҕоһун уҥуоҕа субуллан, уот кытыытыгар токуччу туттан олорор Уйбаан хаһан да турбакка, тохтообокко сэниэтэ суохтук саҥара олоруох курдук.

Биирдэ Ылдьаана тулуйбата: ынаҕын ыан хотонтон тахсаат, ыаҕастаах үүтүн Уйбаан иннигэр дьалкыччы ууран кэбистэ, суруйа тардыталаммыт синньигэс хаастара түрдэс гыннылар:

– Эн уурайымаары гынныҥ ээ, ол икки солкуобай иннигэр бараҥҥын соҕотох ынахтарын былдьаан кэл! Сирэйиҥ сааппат ээ, сатана уола!..

Бары соһуйдулар. Уйбаан хайдах буолуон билбэккэ ол-бу диэки көрбөхтүү түстэ. Онтон Такыйаах оҕонньор ылгынынан кулгааҕын хаста-хаста, сүрдээх эйэлээх куолаһынан эттэ:

– Тукаам, Ылдьаанаа, «сатана уола» диэтиҥ дуу, эн?

– Диэтим…

– Ол сатана диэн мин аатым буоллаҕа дуу?

– Хайдах?..

– Ити киһи аҕата – мин буолбат этим дуо?

Кэпсэтии атыннык салаллан таҕыста. Аны Ылдьаана тугу этиэн булбата, ыаҕастаах үүтүн харбаата да, таһырдьа ыстанна.

– Бу тымныыга ити оҕо эмиэ ырбаахынан таҕыста ээ, – диэтэ оҕонньор. Онтон олорбохтоон баран уолугар эттэ: – Уйбаан, кырдьык, олустаары гынныҥ. Киһи саҥаран баран уурайар баҕайыта. Бу да барахсаттар хантан булан биэриэхтэрэй? Эн уурай. Көр эрэ, ол дьааһыгы… – Оронун баһыгар турар кыһыл уонна хара кырааскаларынан туорута сотуллубут эргэ дьааһыгы ыйа олордо. – Онно харчы элбэх. Кинилэр иэстэрин эйиэхэ мин төлүөҕүм. Эн уурай.

– Ама мин дьадаҥы буруйдааҕым иһин, сыл баһыгар-атаҕар кэллэхпинэ… – Сөдүөччүйэ бөтөн хаалан кыайан саҥарбата.

– Ээ, Сөдүөччүйээ, кэбис доҕор… Уурайда эбээт… – диэтэ оҕонньор.

Ол курдук сыттылар. Ылдьаана уот кытыытыгар иистэнэ хаалла. Балачча буолан баран кини кэлэн, тугу эрэ суулуу тутан аҕалан сыттыктарын анныгар уга-уга, обургутук саҥарда:

– Сыттыккыт намыһах буоллаҕа буолуо…

Онтон Микиитэ утуйан эрдэҕинэ, хараҥаҕа, ийэтэ сыттык анныттан тугу эрэ оруу тардан ылла да, таҥныбытынан барда.

– Ийээ, ханна бардыҥ? – диэн уола аймана түстэ.

Ийэтэ тоҕоноҕунан аста уонна сибигинэйдэ:

– Бачча оҕо тугун акаарытай, доҕор!.. Эдьиийиҥ кистээн биэрбит эргэ ырбаахытын кэтэбин. Чэ, хаһыытаа!

Кыра, хатыҥыр Сөдүөччүйэ бэйэтин илдьиркэй ырбаахытын иһинэн үрдүк уҥуохтаах дьахтар ырбаахытын хос кэтэн баран, көрдөрүмээри, өрө тардынан бобо курдаммыта, киһи күлүөх суон буолан сарсыарда турда.

Баралларыгар Ылдьаана бэрт кыра бурдугу уонна аҕыйах кырбас эти киллэрэн биэрдэ. Уйбаан кэтэһэн олордо.

Микиитэлээх кунаннарын сыарҕатыгар олорон дьиэлээтилэр. Ылдьаана быар куустан, сэргэ төрдүгэр ырбаахынан туран хаалла. Уйбаан сонун бүрүнэн тахсан аан аттыгар тохтоон турда.

Сирдэрин ортолообуттарын кэннэ, олорон иһэр отторун аннынан ханнык эрэ куһаҕан таҥаска сууланан бобо тардыллыбыт уонча муунта туораах бурдугу оруу тардан ылан, Сөдүөччүйэ «илэ ылбыт» бурдугар, этигэр холбоон кэбистэ.

– Ити хантан кэллэ? – диэн айманаат, өссө арааһы булаары Микиитэ оту харбыалаата.

– Эй, хантан кэлиэй! Оттон эдьиийиҥ эрэйдээх биэрдэҕэ дии. Бу оҕо акаарыта тугун сүрэй, доҕор! – диэн баран, Сөдүөччүйэ кунанын кымньыылаата.

Уот

Быйыл сүрдээх өҥ дьыл буолла. Бар дьоҥҥо бурдук-от дэлэйдэ. Молоох уола Дьөгүөрдээн Лэглээрин быйыл кыһын туспа буруо таһаарарга сорунан сылдьар. Нэһилиэк биэдэмэһинэн сааһын тухары киниэхэ ыйыллан турар эбэтигэр – Дулҕалаах хочотугар баай сүөһүтүн сүөһүлээн быйыл бэйэтэ ыал буолан кыстыаҕа. Сүөһү көрөр хамнастарыгар түөрт арсыын бумаһыай таҥаһы эрдэттэн «садаакка» ылан, улахан уолларыгар болтуо тиктэрдилэр. Микиитэ ону ортотунан быакаччы курданан баран: үтүөмсүйэн өҥөнөн көрүммэхтии сылдьар. Күһүөрү Дьөгүөрдээн уолунуун Амма уҥуор хас да хонукка оттуу тахсан иһэн, тойонун аахха сылдьан, икки таба тириитин, биэс сүүс харчыны, биир эргэ баата сону ылан, кыһыҥҥы хамнаһын барытын аахсан ааста. Чоҥолох көлүйэ кытыытыгар, ходуһаларын саҕатыгар, «от отууну» тутан кэбистилэр. Олохсуйдулар.

Икки-үс күнү силбиһэ ардах түстэ. Отууларын ыкса айаҕар уоттаннылар. Иккиэйэхтэр да айдааннара, көрдөрө сүрдээх.

Ардах кэнниттэн маҥнайгы кураан күҥҥэ Микиитэ, куолутунан, чэй оргута урут таҕыста. Аҕата ходуһаҕа үлэлии хаалла.

Сайын бүтэр ордук ылбархай, ордук ыраас, «дьахтар күннэрэ» саҕаланнылар быһыылаах. Күөх торҕо халлааҥҥа сардаҥалаах күн мичэлийдэ. Охсуллубут от үрдэ киһи атаҕар саҥа хаардыы курдурҕаата. Онон-манан атын отчуттар туртаҥнаһаллар. Сытыылаары өрө туппут хотуур килбэс гынан ылар.

Микиитэ кыра мас тобоҕунан уот оттон, уулаах солуурчаҕы «оллооҥҥо» ииллэ. Маа бэйэлээх саллар сааһыгар аан маҥнай кэппит саҥа болтуотун түөрт муннуктуу суулаан баран таһырдьа уурда. Бэйэтэ эбии мас көрдүү, чугастааҕы арыы талахха киирдэ. Тугу эрэ ыллыыр, ыстаҥалаан тиийэн кураанах мас бытархайын сулбу тардан ылар. Түөһэ холку, төбөтө сырдык, хараҕа сытыы, туох да кыһалҕа суох, киниэхэ барыта үчүгэй…

Арай ханна эрэ бэрт элбэх сылгы сүүрэр туйаҕын тыаһа тибигирээтэ, ханна эрэ сүүнэ улахан таҥаһы тыалга сахсыйан күлүбүрэттилэр. Микиитэ дьиибэргээн, арыы талах иһиттэн сүүрэн тахсаат, хомуйбут маһын тоҕо ыһыктан кэбистэ…

Кини отуута умайан, кутаа уот кынаттарынан өрүтэ сапсынан, киэҥ халлаан оройугар уһуутаан эрэр эбит. Сүүрдэ… Охто-охто, сүүрдэ.

Кыһыл, араҕас, маҥан үөрбэ уоттар өрүтэ уунаҥныы-уунаҥныы төбөлөрө иэҕиллэн ойоҕосторун саламмахтаан ылаллар, бэйэ-бэйэлэрин быһыта хадьырыһа-хадьырыһа тэйсэллэр, эмиэ холбоһо-куустуһа түһэллэр. Отуу ойоҕосторуттан, аллараттан, сүүһүнэн кыракый кыһыл кыымнар быгыалаһаллар, сүүрэкэлэһэллэр, уот чиэрбэлэр түрдэҥнэһэн-чиккэҥнэһэн бырдаҥалаһаллар. Отууну тула тыһыынчанан уот үрүмэччилэр дьиримнэһэ көтөллөр. Дьэс алтан, кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс кыырпахтара ыһыллаллар. Ол икки ардыгар отуу өндөйдөр өндөйөн, чоҥойох көлүйэни үрдүнэн күрүлүү көтөн барыах курдук, нэлим кынатынан киэҥ халлаан өрөһөтүн халты охсуталыах курдук.

Микиитэ, охто-охто, сүүрэн иһэр.

Икки киһи уулаах чаанньыктарга сүүмэх оттору уган ыла-ыла, отууттан тэйиччи, күөх кэнчээри бүөлүү үүммүт хадьымалыгар сахсыйаллар.

«Отуу ойоҕосторун тиэритэ хаһыйталаабаккалар», – дии саныыр Микиитэ сүүрэн иһэн…

Отуутугар сүүрэн кэлбитэ, кини бумаһыай болтуота умайан мөхсө сытар эбит. Тыыннаах курдук… Часкыйбытынан эһэ тардан ылла да көлүйэ уутугар ыстанан кэбистэ. Түөһүн тылыгар диэри ууга туран, күлүбүрүү умайар болтуотун уу иэнигэр таһыйар… Уу иэнэ килэриччи тоҥон кытааппыт курдук. Хара көмөрдөр ыһыахтаналлар…

Ким эрэ отуута умайар. Тугу эрэ дьон кэпсэтэллэр:

– Уол акаарыта! Итиччэ уол! – дэһэллэр.

Муруннара, айахтара, харахтара барыта булкулла сириттибит сирэйдэр өҥөҥнөһөллөр, кэтит тиистэр килэҥнэһэллэр.

– Бачча бэдик! Акаарыта тугун сүрэй!

– Бу үлүгэри көрдүгүт дуо, доҕоттоор! – диэтэ Дьөгүөрдээн саҥата.

Уол өйдөнө түстэ. Аҕата атырдьаҕы туора кыбынан турар эбит.

Чохчойбутунан өлбүт ханнык эрэ сүдү кыыл кур дьардьаматын курдук, отуу кэриэрбит мастара атыгыраан хаалбыттар. Чооруос уоттар ол мастары өрүтэ хааман догдороҥноһоллор. Ордон хаалбыт оллооҥҥо быыкаайык алтан солууччах оргуйан эйэҥэлиир.

Микиитэ ньылбы сытыйан баран, болтуотуттан ордон хаалбыт биир сиэҕи хаҥас харытыгар биллэҕи ууран турар эбит…

– Уол куһаҕана! Итиччэ уол! – дэһэ-дэһэ, үс-түөрт киһи ыраатан мадьардаһа-кыпсыҥнаһа турдулар.

Киппирийээн Дьөгүөрэп ойоҕо Харытыана диэн эдэр дьахтар утары мылаллан олорор эбит. Кини төп-төгүрүк маҥан сирэйигэр төгүрүк хара харахтара – чааскы бүлүүссэтин түгэҕэр икки хара буруону үҥкүрүҥнэппит курдуктар.

Харытыана ааттаах тыллаах, наһаа күлүүк. Үөһээ уоһун киэр үтүрүйэн туора үүнэн тахсыбыт ордьоҕор тиистээх этэ. Күлэрэ үксэ эмиэ бэрт, ордьоҕоруттан саатара эмиэ олус. Онон, Харытыана хаҥас илиитэ айаҕын саба туттарыттан орпот буолар этэ. Ордьоҕор тииһэ аттынааҕы икки ыалын илдьэ саҥардыы түһэн хаалбыт. Онон, сааһын тухары кыбыһыннарбыт өстөөҕүттэн быыһанан, Харытыана чэпчээн, күлүбүрүү көтө сылдьар кэмэ.

– Нахаа, отуугун уматан бараҥҥын тоҕо туймааран хааллыҥ? – диэтэ.

Оччо кыайыылаах киһи сэргэхсийиэ эбитэ үһү! Микиитэ, атын сир диэки хайыһан, дьэ хамсаата, тура көһүйэн хаалбыт эбит.

– Ээ, бу сордоох болтуотун сиэҕин тутан турар дуу, хайа үөдэний! – диэн Харытыана чаҕылла түстэ. – Болтуоҥ сиэҕэ дуо, ныхаа?

Айаҕын аппакка эрэ, Микиитэ «ыы» диэтэ уонна харытын көннөрү тутан көрдөрдө.

– Чэ ыл, ныхаа, сиэххин кэтэн кэбис, бэрт таҥас буолбут дии! – Ол бытааһах күлэн таҥалайа кытыаһынна эбээт, доҕоттор!

Күлээн-күлэн баран эмискэччи уоскуйда, хара оҕуруо харахтарынан ол-бу диэки дьиибэргээбиттии көрөн эргичиҥнэттэ уонна эттэ:

– Дьэ бу алдьархай, доҕоор! Чэ, бу чэйгитин иһиҥ, миигиттэн көҥөнүмэҥ, мин бардым. Уолан баранна дии!.. Алҕас саҥаран кэбистим дуу, хайдах-хайдаҕый? Бэйэтэ аһыйан турар сордооҕу. Улааттаҕына өһүөннээн өлөрүө. Чэ, онно тиийэр да биллибэт! Киһи оонньоотоҕун аайы эҥин буолан! Түксү, оннооҕор киһи өлөр баҕайыта…

Ити курдук сирбитэ-хайҕаабыта, сэтэрээбитэ-аһыммыта биллибэттик этэн-тыынан тыгыластаан бүтээт, Харытыана күөлү кытыытынан тиэрэ дайбаан сабыахайдана турда.

Барбахтаат, эргиллэ түһэн хаһыытаата:

– Чэйгитин иһиэҥ! Уолан хаалла ээ! – эмиэ кэдирги дайбаан сабыахайдаан, көлүйэ күөлү эргийэ көтөн иһэн чугурус гына тохтуу түстэ, күөл диэки ыйа-ыйа хаһыытаата: – Дьөгүөрдээн, Дьөгүөрдээн! Балык оонньуур ээ. Балык, балык, баҕа эҥин буолбатах. Туута уган кэбис! Туута ук! Миэхэ бэрсээр. Чэйгитин иһиҥ…

Хойуу бугуллар быыстарынан кыһыл сатыын ырбаахыта умайбахтыы турда.

– Киһи кыыһырар эрэ, өстөммөт киһитэ. Абырыыра-алдьатара аҕастыы-балыстыы киһи. Бүгүн кырылас өстөөҕүҥ, сарсын өлөр дьүөгэҥ. Сүрдээх эйэҕэс, наһаа аһыныгас ээ, ол гынан баран.

– Чэ, тукаам, кэл, чэйбитин иһиэххэ, хайыахпытый?

Уолбут солуурчаҕы Дьөгүөрдээн оллоонтон ылан сиргэ уурда.

– Биир сыллааҕы көлөһүммүт умайан хааллаҕа ити дии. Сиэптээҕим эбитэ буоллар, сатаатар харчым бэйэбэр буолуо этэ. Отуу маһыгар кыбытан кэбиспитим…

Уоттан ордон хаалбыт биир тимир куруусканы кэриһэн сылбаххай чэйдэрин иһэ, күөл бүүрүгүн үрдүгэр сукуһан олордулар.

Отуу биир ойоҕос маһа тосту сиэнэн хачыр гына сиргэ түһээт, буруолуу сытта…