Mir Cəlal xatirələrdə

Məqalələr kəskin olduğu qədər də hücum xarakterində idi. Əli Nazim həmin məqalələrin ardınca özü də Bakıya gəlib, ədəbi mühitdəki mübahisə, münaqişələrdə fəal iştirak edirdi. Bakıya gələn kimi, Nazimi bir neçə məsul vəzifəyə təyin etdilər: ali məktəbdə kafedra müdiri, jurnallarda redaksiya heyəti üzvü, yazıçılar təşkilatında tənqid bölməsinin sədri, aspirantların rəhbəri və s.

Gəncə seminarında oxuduğum son illərdə (1924-1928) Səməd Vurğun (əvvəllər Səməd Məsrur idi) ilə tanış olmuşam. Dəmir körpünün sağında, teatr binası ilə qonşuluqda maarif evi yerləşirdi. İyirminci illərdə maarif evi, şəhər ziyalılarının, xüsusən, gənc komsomolçu müəllim, aktyor, radioçu, mətbuatçıların ən çox toplanıb görüşdüyü yer idi. Şəhər maarif işçilərinin komsomol özəyi də burada iclas edirdi. Bu təşkilatda müəllimlər, məsul işçilər, təsərrüfat xadimləri var idi. Hələ o zaman komsomolçuların fəaliyyət və hərəkətləri çox odlu idi. O zaman komsomolçular quruculuq, təşkilat işindən başqa ictimai, mədəni, ədəbi işlərlə də çox fəal məşğul olurdular. Partiya rəhbərliyi də gənc qüvvələrə böyük etimad göstərir, əməli işlərinə istiqamət verir, yoxlayıdı. Komsomolçu müəllimlərin rəsmi görüş və yığıncaqlarından başqa, ədəbi, elmi və mübahisə məclisləri də olurdu.

Belə məclislərdən birində ədəbiyyatımızdan söhbət gedirdi. Cavan şair və ədiblərdən bəziləri çıxış edir, öz düşündüyünü, ya yazdığını uca səslə deməyə çalışırdı. Bakıdan gələn ədəbiyyat nümayəndələri də var idi. Şairlərdən biri (səhv etmirəmsə, Əbdülbaqi Fövzi) tribunaya çıxıb, şer oxudu, camaat da əl çaldı. Şair tribunadan enəndən sonra tanımadığım qarayanız oğlan, əsgər şineli olan bir gənc tribunaya çıxdı. Müasir şer haqqında bir neçə cümlə deyəndən sonra üzünü camaata tutub ehtirasla davam etdi:

– Bu saat burada bir şer oxundu. Siz də əl çaldınız. A yoldaşlar, onun nəyinə əl çaldınız? Axı, o, şer deyil, açıq məktubdur. Belə yazılara şer demək, şeri gözdən salmaqdır!

Qara oğlan bu mənada mülahizələrini dedikcə, zaldakıların diqqətini daha çox toplayırdı. Məclisdən bütün sıralardan pıçıltı keçdi:

– Bu kimdir?

– Bu oğlan harada işləyir?

– Ədəbiyyatçıdırmı?

Oradaca mən bildim ki, bu oğlan Səməddir. Səməd Vurğun Fövzinin zəif bir şeri xüsusi əda ilə oxuyub, lovğalanmasından bərk hirslənmişdi. Fikrini açıq söyləyib, o yazının şer ilə heç bir əlaqəsi olmadığını dedi.

Sonralar Fövzi mərkəzi mətbuatda (“Maarif və mədəniyyət”) “Şairə cavab” şerini yazdı. Cavabın özü vaxtı ilə oxunan şerdən də dayaz və məzmunsuz idi.

İyirminci illərin axırlarında Gəncədə yeni, qızğın bir ədəbi mühit canlanmaqda idi. Gəncə seminariyası, müəllimlər mühiti, şəhər teatrı, sənəd texnikomu və sonra Kənd Təsərrüfatı İnstitutu kimi tədris mədəniyyət ocaqları, şəhərdə müntəzəm nəşr olunan “Qızıl Gəncə” (“Zərbə”, “Kirovabad bolşeviki”) kimi qəzet və məcmuələr ədəbi həyatın canlanmasına çox kömək edirdi. O zaman qələm həvəskarlarından bir çoxu ədəbi həyat və mühit ilə, jurnal qəzetlə maraqlanır və yazıları ilə iştirak edirdilər. Xüsusilə, Vurğun kimi alovlu, qüdrətli bir şairin orada olmağı cavanları həvəsləndirir, ruhlandırıdı. Məhəmməd Cuvarlı vilayət komitəsində təbliğat müdiri idi. O, ədəbiyyatçıların inkişafı, mahud fabriki, çit fabriki, sabun zavodu, dəmiryol işçiləri, başqa fəhlə müəssisələrində ədəbiyyatçıların çıxışı ilə maraqlanır və çox təşkilati iş aparırdı. Məhəmməd Cuvarlı şəhər partiya məktəbində dərs də deyirdi. Əsərlərin nəşrində, teart tamaşalarının, ədəbi yığıncaq və müzakirələrin təşkilində bizə çox kömək edirdi. O, cavan yazıçıların diqqətini məhz müasir məsələlərə, sovet həyatına, fəhlə sinfinin mübarizəsinə cəlb etməyə çalışırdı. Birinci beş illik planın təbliği və həyata keçirilməsində Azərbaycan fəhlələrinin qəhrəmanlıq və rəşadətini bədii söz ilə əks və ifadə etməyi bizə dönə-dönə tapşırırdı. Bir neçə dəfə Səmədlə bizi fəhlə yığıncaqlarına göndərdi.

İlk tanışlıq günlərindən mənim Səməd Vurğun haqqında fikrim yaxşı olub. O zaman Vurğun həyat-məişət cəhətindən pərakəndə və baxımsız idi. Buna baxmayaraq, onun ilk yazıları, şerə, sənətə münasibəti, mühakimə və mülahizələrindəki sərbəstlik, coşqun ilham, qanadlı xəyal və şəxsiyyətinin bilavasitəliyi, sərbəst təfəkkürü mənim xoşuma gəlirdi.

Bir dəfə şerlərindən birini çap etdirmək üçün Gəncə qəzetinin redaksiyasına getməyi məndən xahiş etdi. Redaksiyada “Şərq Ərəbi” təxəllüsü ilə çalışan, rəsmiyyətçi bir qəzetçi var idi. Şeri alıb oxudu və ehmalca Səmədə qaytardı ki, “Bizim qəzetdə çap oluna bilməz!” Vurğun vüqar və təmkinini pozmadan qəzet işçisinə kəskin cavab verdi:

– Nə oldu, mənim şerlərim mərkəzi mətbuatda çap olunmağa layiq oldu, amma sənin qəzetinə yaramadı?

Şərq Ərəbi (özü də qara, pırtdaşıq saçlı bir vücud idi) hirslə ayağa qalxıb, şairə ittiham verməyə başladı.

Səməd şeiri götürüb, cibinə qoydu, redaksiyadan çıxdı. Neçə gün sonra həmin şer mərkəzi mətbuatda, sonra da Moskva qəzetlərində nəşr olundu (gərək ki, şer “Mən də bir əsgər kimi” sərlöhvəli idi). Vurğunun şeri və şöhrəti yalnız Gəncədə yox, bütün respublikada və onun xaricində sürətlə yayılmağa başlayırdı.

Mərkəzi Komitənin “Ədəbi-bədii təşkilatların yenidən qurulması haqqında” məşhur qərarı nəşr olunanda (aprel, 1932) bizi Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə, yazıçılarla partiya işçilərinin müşavirəsinə çağırdılar.

Yeni qərar münasibətilə keçirilən müzakirələrdə mən Səmədin Gəncə fəhlələri arasındakı şöhrət və hörmətindən, orada keçirilən ədəbi yığıncaqlardan danışdım. Sonra Vurğun özü alovlu bir çıxış elədi. Partiya işçilərinin diqqəti cəlb olundu. Həmin müşavirədən sonra, Mərkəzi Komitənin təbliğat şöbəsinin müdiri Mikayl Hüseynov Vurğunun çıxışının təsiri haqqında ağızdolusu danışdı.

Çox çəkmədi, Yazıçılar İttifaqı təşkil olunanda Səmədi ittifaqa məsul katib, eyni zamanda Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə üzv seçdilər. Bir il sonra isə respublikanın 15 illiyi ilə əlaqədar bayramda Səmədi də Moskvaya – Kremlə, partiya və hökümət rəhbərlərinin görüşünə apardılar.

Kremldəki görüşdə şair çıxışı və şerilə ümumi partiya-hökumət rəhbərlərinin diqqətini cəlb etmiş, xüsusi fərmanla Lenin ordeninə layiq görülmüşdü (1936). Ədəbi mühitin bütün ölkədə qaynayıb-daşdığı həmin illərdə “Qızıl qələmlər” ittifaqının Gəncə şöbəsi (filialı) təşəkkül tapmaqda, istedadlı cavanları ətrafına yığmaqda idi.

Gəncə şöbəsinin bir sıra üstünlüklərini – imkanlarını unutmaq olmaz: əvvəla, orada nəinki köklü kitabxana, mədəniyyət ocaqları, həm də əsrlik ədəbi ənənə, şairlər məclisi, Mirzə Şəfi kimi şairin otağı, başqa şəhərlərin heç birində olmayan güclü çap vasitəsinə sahib olan böyük mətbəə var idi. Həmin mətbəənin buraxdığı kitabça və jurnallar mərkəzdəki nəşrlərdən o qədər də fərqlənmirdi.

Gəncə seminariyasında tələbələrin gücü ilə təşkil olunan ədəbi müzakirə və mühakimələr, Cabbarlı və Cavid kimi dramaturqların əsərlərinin tamaşası indi də yadımızdadır. Hələ keçən əsrin axırlarında tikilən, indiyəcən şöhrətini saxlayan teatrda həmişə müasir, maraqlı tamaşalar verilirdi.

İyirminci illərin başlanğıcında, sovet ədəbiyyatının təşəkkül dövründə Gəncədə Səməd Vurğun, Həmid Araslı, Cahanbaxş və Fərəh Həstəli, Əli Razi, Əli Məhzun, bir az sonralar isə Möhsün Poladov, Əli Əkbərli, Məhəmməd Kazım, Mikayıl Rzaquluzadə və başqaları ədəbiyyat tədbirlərinin nəinki maraqlısı, hətta fəal təşkilatçıları idi.

Mərkəzdə, “Qızıl qələm” cəmiyyətində elə tədbir olmurdu ki, onun əks-sədası Gəncədə eşidilməsin, “Qızıl Gəncə” adı ilə xüsusi bir jurnal çap olunurdu və buradakı yazıların, demək olar ki, hamısı yerli qüvvələrin qələmindən çıxan əsərlər idi.

Gəncə seminariyasında özbək, türkmən, tatar, başqırd, acar və başqa millətlərdən olan, azərbaycanlı ləhcəsində sərbəst yazan və yazmaq istəyən canavarlar çox idi. Bəhram İbrahimi (“Yoxsul”) təxəllüslü şairin Daşkənddən gətirdiyi bir sıra şer, hekayələri köməkləşib tərcümə etdik. “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında çıxdı. Həmin müəllifin köməyilə Bakıda gedən bir teatr tamaşası (“Hind ixtilalçıları”) haqqında kəskin resenziya yazıb, “Yeni fikir” qəzetində çap etdirdik.

Demək istəyirəm ki, o zaman ədəbi müzakirə, münaqişələrdə coşqun həvəslə iştirak edən cavanlardan başqa, mətbuat orqanlarında da açıq müzakirəyə bir meyil və rəğbət, yeni imzaların görünməsinə çalışmaq səyi çox güclü, təbii idi.

Mən “riyaziyyatçı olduğumu”, bu ixtisasa meylimi demişdim.

Mənim ilk hekayəm (“Müəllim”) “Qızıl Gəncə”nin ədəbiyyat səhifəsində nəşr olunmuşdu. Mərhum ədibimiz Seyid Hüseyninin bu hekayədən necə və haradan xəbər tutduğunu bilmirəm. İkinci və ilk qələm təcrübəmdən olan başqa hekayəmi (“Həkim Cinayətov”) Seyid Hüseyn təshih edib, “Ədəbiyyat cəhbəsi” jurnalında nəşr etmişdi. Bu jurnal otuzuncu illərin başlanğıcında “Hücum”dan əvvəl təşkil olunmuşdu. Orada bədii nəsr materiallarına Seyid Hüseyn baxırdı.

Həmin hekayədən söhbət açanda qeydlərini mənə dedi, mətnində satirik qəhrəmanın adını dəyişməyi məsləhət gördü. Doğurdan da, əsərdəki mənfi surətin adı o zaman çoxlarının tanıdığı həkimlərdən biri idi.

Seyid Hüseynlə söhbətimdə onun çox xoşladığım bir hekayəsinin (“Həzin bir xatirə”) adını çəkdim. Bir qədər sükutdan sonra dedi:

– Elə hekayələr həmişə olmur, həyatımızın bir parçası kimi qopub, vərəqələrə keçir.

Hörmətli ədibin yazılarındakı səmimiyyət və intim təsvir, özü dediyi kimi, həmişə qabarıq görünürdü. Üslub və ifadə cəhətindən mənim hekayələrin ona yox, Mirzə Cəlil Haqverdiyev nəsrinə daha yaxındır. Ancaq Seyid Hüseyninin hekayələrini mən həmişə sönməz bir maraq ilə oxuyub izləmişəm. Qocaman ədiblərdən nə Mirzə Cəlil, nə Haqverdiyev ilə şəxsi tanışlığım olmayıb. “Gənc işçi” qəzetində çalışdığım illərdə Süleyman Sani Axundovu bəzən müzakirə və yığıncaqlarda görürdüm. Qəzetdə komsomol və ədəbiyyat mülahizə və müzakirələrində ondan yazılar da tələb edirdim.

Otuzuncu illərin başlanğıcında dövlət nəşriyyatı mənə hörmətli ədibimiz Nəriman Nərimanovun küliyyatını hazırlamağı tapşırmışdı. Bu kitabı toplayıb çapa hazırlamaq üçün çox mənbələrə, simalara müraciət etdim. Onlardan biri də mərhum Süleyman Sani idi. Ancaq onda bildim ki, onun ailəsi, övladı yoxdur. Məktəblərin birində tənha bir otaqda yaşayır.

Mən ədibin otağına getdim. Nəriman Nərimanov haqqında söhbət edəcəyimizi eşidəndə çox maraqla qarşıladı. Ondan öyrəndim ki, “Şamdan bəy” komediyasının ilk adı “Dilin bəlası” imiş. Sonradan yoldaşların məsləhətilə əsər qəhrəmanların adı ilə adlandırılıb. Seyid Hüseyn də, Süleyman Sani də, Nəriman Nərimanov da müəllim-ədib, yaxud ədib-müəllim olmuşlar. Xüsusilə, məktəbi, tərbiyə və təlim işini çox sevmiş, ömürlərinin mühüm hissəsini buna həsr etmiş, bədii əsərlərində də bu aləmi məhəbbət, məharətlə təsvir etmişlər.

Süleyman Sani Nərimanovdan hörmət və hərarətlə danışır, onunla keçirdiyi məslək dostluğu, yoldaşlığını, maarif yolundakı əməkdaşlığı xüsusi eşqlə xatırlayırdı.

İnqilabın ilk illərində elan olunan bədii əsər müsabiqəsində “Laçın yuvası”nın yüksək qiymətləndirilməsini minnətdarlıqla qeyd edirdi.

Həmin illərdə Süleyman Sani bir müəllim, maarif xadimi, sovet quruluşunun təbliğatçısı kimi Qarabağın şəhər və kəndlərində şəxsən çox çalışmışdı. O günlərin təəssüratını qələmə almağı, bədii əsər, ya xatirə şəklində yadigar buraxmağı arzu edirdi.

Mənimlə görüş zamanında da möhtərəm ədibimiz səhhətindən çox şikayətlənirdi. Qıçlarını revmatizm tutmuş, ümumən əsəb xəstəliyindən əziyyət çəkir, sinəsi dolu xatirələri və ədibi niyyətlərini qələmə almaqda çətinlik çəkirdi. Masasının üzərindəki səhifələri göstərib gileylənirdi.

– Nə qədər yazmalı mətləblər, mövzular var. Ancaq nə edəsən ki, cansağlığı, vaxtında qədrini bilmədiyimiz gümrahlıq yoxdur. İki səhifə yazıram, qolum yorulur, taqətim tükənir…

Süleyman Sani ilə görüşlərdən sonra saatlarla kədərlənir, düşünür, təəssüflər edirdim.

      “Gənc işçi”də çalışdığım müddətdə çox ünsiyyət bağladığım, yaradıcılığına, söhbətinə maraq göstərdiyim ədiblərdən biri böyük şairimiz Hüseyn Cavid olmuşdur. Bu iddia zahirən qəribə görünə bilər. Çünki Cavid romantik şairdir. Mənim realistik zövqümdən, həyat və hadislərə münasibətimdən çox fərqli bir sənətkardır.

Əvvəla, onu deyim ki, 20-30-cu illərdə Hüseyn Cavid cavanlar arasında çox məşhur, çox sevimli sənətkarlardan idi. Seminariya təhsili müddətində biz onun əsərlərini tez-tez səhnədə görür, mətbuatda oxuyur, müəllimlərin alovlu mühazirələrində eşidir, hətta seminariyanın tələbə məclislərində, müzakirə və mübahizələrində maraqla izləyirdik. Bakıya gələndən sonra, mətbuatda çalışdığım, ilk yazılarımla görünməyə başladığım zamanlarda, deyəsən, böyük ədibin diqqətini cəlb etmiş, nə cəhətdənsə maraqlandırmışdım. Məlum olduğu üzrə, Cavid mənimlə bir küçədə yaşayırdı. Cavid bəzi axşamlar yazıdan, yaradıcılıq işlərindən yorulan saatlarda həm seyrə – havaya çıxır, həm də ünsiyyət üçün yoldaş axtarırdı.

Bir də görərdin əlindəki əsa ilə mənzilin qapısını döyür:

– Ağa Mir Cəlal!

(Seyid olduğum üçün qocaman ədiblərin hamısı adımın əvvəlinə “Ağa” sözünü əlavə edərdilər.)

Biz bütün ailəlikcə təşvişə düşər, Cavidi hörmətlə mənzilimizə qəbul edərdik.

Hüseyn Cavid müasir, mədəni libaslı, nüfuzedici, xoştəbiət, zahirən çox ciddi və ağır görünüşlü kişi idi. Gözündəki çeşmək, əlindəki əsa, başındakı qəhvəyi qara papaq, təmkinli yeriyişi ona xüsusi əzəmət verirdi.

İlk görüşlərdə mənim həyat yoldaşım, qaynanam tərəfindən həyəcan, təşviş, süfrə hazırlığını görəndə Cavid çox narahat olur, ata kimi hamımızı bir növ danlayırdı:

– Püstə xanım, – deyirdi, – mən axşamlar bir saat söhbətə gəlirəm. Belə narahatlığı görsəm, daha cəsarət edib, qapınızı döyməyəcəm!

Cavid qabağında çay nərd oynamağı da xoşlayardı.

Mənim yazı masama da diqqət yetirməyi unutmazdı. Bir dəfə qarşımdakı kağızlara diqqət edəndə gördü ki, cavan qadın şairlərin kitablarını vərəqləyib məqalə yazıram:

– Qələminə heyfin gəlmir?

– Bu yazılar haqqında mülahizələrimi söyləmək istəyirəm.

– Mülahizə deməli daha vacib əsərlər var, elə əsərləri təhlil elə ki, heç olmasa, mövzu sənin zəmanətini qoruyub saxlasın. Füzulidən yazanı, yazı özü saxlamasa da, Füzuli saxlayacaq!

Gördüm ki, böyük şairi böyük mətləblər daha çox düşündürür. O, düz deyir, mövzu seçmək yazan üçün yaradıcılığın ilk şərtidir.

Ondan sonra mən Füzuli şerinin poetikası ilə maraqlandım, ilk elmi əsərimi, namizədlik dissertasiyamı ondan yazıb çap etdirdim. Həmin kitabın ilk nüsxəsini də bir minnətdarlıq əlaməti olaraq, məhz Cavidə təqdim etdim.

Cavidin yaradıcılığı, yüksək sənəti, şeriyyəti və əsərlərinin şöhrətindən başqa, onu mənə sevdirən, xüsusilə, təmiz insanlığı, büllur xüsusiyyəti və səmimiyyəti idi. Kənardan baxanlar, onu ancaq əsərlərilə tanıyanlar hörmətli ədibin məhrəm, duzlu, mənalı yumorundan xəbərsiz idilər. Halbuki, onun söhbətləri bu cəhətdən çox mənalı, maraqlı, unudulmaz idi:

– Sən komsomolsan, qəzetində istədiklərini yazıb deyə bilərsən. Bizim də sözümüzü desən, nə olar ki?

– Cavid əfəndi, sizin sözlərinizə cavanlar dərin minnətdarlıq, məmnuniyyətlə səhifələrini açmışdır.

Cavid yaradıcılıq məsələlərində çox ciddi və tələbkar idi. Realistlərin, o cümlədən, Mirzə Cəlilin dili, sadə üslubu ilə razı deyildi. Hər yerdə “şeriyyət” axtarırdı. Sadə yazıb, danışmağı loru dil adlandırırdı.

Ancaq müsahibələrində sadə danışığı, zarafatı, hətta, lətifəni çox xoşlayardı. Klassiklərdən belə duzlu misallar gətirərdi.

PARİSDƏ GÖRÜŞ

Təyyarəmiz axşamüstü saat 5-də (yerli vaxtla 3-də) Parisdə Burje təyyarə meydanında yerə endi. Mayın on biri, ilin, həm də Fransanın yaxşı vaxtı idi. Xiyabanlar yaşıllaşmış, fransızların çox sevdikləri palıd ağacları çiçəklənmişdi. Soyuqdan ehtiyat edən yoldaşlarımız palto götürdüklərinə heyfislənirdilər.

Bizi Brevan mehmanxanasına aparan avtobusda bələdçimiz gödəkcəli, zirək bir qadın idi. O, keçdiyimiz yollar haqqında məlumat verirdi. Hələ Fransa mərkəzinin həvalisində, adətən, böyük şəhərlərin çoxunda olan kənar, dar, birmərtəbə evlər, seyrək ağaclarla əhatə olunmuş küçələrdən keçirdik. Deyilənlərə görə, Parisin iyirmi rayonu, altı “darvazası” (portu) var ki, müxtəlif cəhətlərdən gələn yolları birləşdirir. Ara-sıra qaranlıq, köhnə tunellərlə də gedirdik. Böyük, əzəmətli binalarla yanaşı, bu şəhərin adına yaraşmayan alçaq, köhnə, kiçik pəncərəli evləri hər addımda görmək olurdu. Geniş meydanlara çıxanda mənzərə dəyişirdi.

İlk baxışda şəhər nəhəng bir nəqliyyat məntəqəsinə oxşayırdı. Pasxa bayramı münasibətilə yarım milyon parislinin şəhəri tərk edib dincəlməyə getdiyini də bizə dedilər. Müxtəlif rəngli, markalı, biçimli maşınlar meydan və küçələri, hətta bəzi səkiləri də tutmuşdu. Piyadaların da hərəkəti çətinləşmişdi.

Kiçik Prisdə üç, böyük Parisdə (həvalisi ilə) altı milyon əhali var. Burada hər mürəbbe kilometrdə 27,2 min adam yaşayır.

Bir parisli köks ötürərək, mənim bu sıxlıq haqqındakı sualıma belə cavab verdi:

– Paris gözəl şəhərdir, ancaq biz boğuluruq. Burda hər şey, quş südü də var, ancaq quş qədər nəfəs almaq imkanımız yoxdur!

Doğrudan da, belə bir sıxlıq şəraitində yaşayanlara qibtə etməyə dəyməz.. Sürət, intizar, rəsmiyyət, ehtiyat…

Görünür, müasir elm, arxitektura plansız, stixiya ilə inkişaf edən bu şəhərlərin həyatını, quruluşunu lazımınca öyrənib nizama sala bilməmişdir. Elə bir vəziyyət əmələ gəlmişdir ki, hamı öz həyatını böyük şəhər, hətta mərkəzlə bağlamağa çalışır. Kənddə “süd gölündə” üzməkdənsə, mərkəzdə bir stəkan suyun növbəsində dayanmağı üstün tutanlar az deyil. Ancaq parislilər kənarda bir parça yer ələ keçirmək, əkmək, biçmək, əylənmək istəyirdilər. Bu səadət isə hər kəsə müyəssər olmur, yerin hər qarışı qızıl bahasınadır. Qəbir yerləri də ölçülüb satılır, ya icarəyə verilir.

Həyat, yaşayış, güzəran qeydi Parisdə daha güclü, daha əsəbi bir qayğı ilə çarpazlaşmışdır: “Qazanc ehtirası!”

Burada həmin ehtiras çox qüvvətlidir. Bu “altun dənizinə” düşüb ömür boyu çapalayan cılız, balaca adamlara yazığın gəlir. Dünyanın bütün nemətləri belə hərislərə nemət yox, Marks demişkən, əmtəə görünür. Hətta, əmək kimi müqəddəs, yaradıcı bir qüvvəyə sahibkarlar, tacirlər ancaq əmtəə, qazanc vasitəsi kimi baxır, başqa heç bir əlamətə diqqət yetirmək istəmirlər. Parisin və bütün Fransa şəhərinin zahirində ən güclü şey reklamdır. Bu, qadın zinəti kimi cazibəlidir. “Ticarətin nəbzi” adlandırdıqları reklama nə qədər rəng, rövnəq verirlər. İşıq, rəng, şəkil, söz, maşın, radio, televizya, kino… Vasitə yoxdur ki, buna xidmət etməsin. Kann şəhəri Aralıq dənizi sahillərində sıralanan gözəl villaları ilə məşhurdur. Ağ daşdan tikilmiş dəniz bulvarının döşəməsinə, bişmiş kərpic tozuna oxşayan təmiz qum tökülmüş, dincələnlər üçün yüzlərlə rəngli çətirlər açılmışdır. Hər otrumu pul ilə olan kürsülər qoyulmuşdur.

Buradaca yunanlının xaki eşşəyinə sığal verdiyini görmək təəcüblüdür. Ulağın ətirli bitkilərdən ibarət yüngülcə yükü var. Sahibi həmin bitkiləri nümayiş etdirmək üçün şüşədən eşşəyə ətir püskürür. Ötüb-keçənlər tamaşaya dururlar. Bu vasitədən öz məfəətləri üçün istifadə etməyə fürsət tapan tacirlər eşşəyin palanına balaca lövhələr –reklamlar taxmağı unutmurlar.

Bizim nəzərimizdə Paris mədəniyyət, həm də inqilabi ənənələr, Didroların, Hüqoların, Balzakların, Barbüslərin vətəni kimi böyükdür. Hüqo hələ keçən əsrdə bu böyük şəhər haqqında qeydlərində deyirdi:

“Paris səpəndir. Nə səpir? Qığılcım. Harda səpir? Qaranlıqda!”

Bəlkə, keçən əsrdə belə idi. Doğrudan da, XVIII-XIX əsrlərdə Fransanın mərkəzi müəyyən dərəcədə Avropanın mərkəzi idi.

İndi bu böyük aforizmin yalnız zahiri cəhəti gücündə qalmışdır. Doğrudur, Paris qığılcım səpir. Ancaq bunu müstəqim mənada götürmək daha düz olar. Bu qığılcımlar rəngbərəng reklam, cürbəcür gözqamaşdıran şəkillərdən ibarətdir. Bütün ölkə boyunca iri latın hərfləri ilə yazılmış, maraqlı şəkillərlə bəzənmiş sözləri təkrar-təkrar görürsən.

Yollara vurulmuş böyük reklamlarda sürətlə qaçmaqdan nazilib ilana dönən bir ov itinin şəklini çəkirlər. Yəni, “məndən benzin alsan, bu sürət və səlamətliklə gedərsən!”

Otel, kafe, restoran, kazino elanları, lap böyük kampaniyaların rəngli lövhələri səyyahları təngə gətirir. Neçə binada “Lion Kredit” yazılar, neçə şəhərdə “Andrey” müştərilərini çəkmə mağazasına çağırar, neçə yerdə yarımçılpaq oturan, uzanan qız şəkilləri adamlara müraciət edər, əyləncə yerlərinə çağırar? Neçə yerdə dərzi modaları, yaraşıqlı gənclərin əynində cürbəcür pozada nümayiş etdirilər?

Parisin dünyaya məşhur sənət abidələrinə (muzeylər, heykəllər, kilsələr, saraylar, meydanlar) söz yoxdur. Sena çayı ətrafında yerləşən, spiral və ya dairə şəklində böyüyən bu gözəl şəhərdə tamaşalı yerlər olduqca çoxdur. Ulduz meydanından, Zəfər tağının ətrafından müxtəlif istiqamətdə on iki böyük prospekt ayrılır. Bunların hər biri də gedib başqa məşhur meydanlara çıxır (Konkordiya, Hoqo, Diano…) ki, hər birini gəzib öyrənmək üçün çox vaxt lazımdır. Yelisey sahəsi, ya küçəsi şəhərin ən gözəl, ən səfalı yerlərindən biridir. Məlum olduğu üzrə, Elizium yunan mifalogiyasında “ölü ruhlarının” əbədi rahatlıq yeri sayılır. Məşhur şair Homer “Odisseya” əsərində bu “cənnət guşəsinin” təsvirini vermişdir. Fransanın paytaxtındakı küçənin adı da yəqin ki, həmin etiqad ilə bağlıdır.

Parıltılı mağazalar, ticarət kompaniyaları ilə zəngin olan bu xiyabanın bir başı gəlib Zəfər tağına, o biri başı da Konkordo meydanına çıxır. Hər tərəfi fəvvarə, abidə, heykəllərlə bəzənmiş xiyaban abad, cazibəlidir.

Yalnız Fransa xalqı üçün deyil, bütün dünya ədəbiyyatı və mədəniyyəti üçün əziz və qiymətli olan Viktor Hüqo, Balzak, Emil Zolya və sair simaların təkrar-təkrar rast gəldiyimiz hekayələri həyatını böyük amal uğrunda qurban verənlərə ləyaqətli xatirə olmaqdan başqa, həm də istedadlı sənət nümunələridir.

Sena lal, lam axan, sanki şəhərə yaraşıq, gəlib-gedənə zövq verən gözəl bir çaydır.

Site adası çayın ortasındadır, şəhərin ən abad, tamaşalı yerlərindən biridir. Səyyahların çox maraqlandığı Notr-Dam kilsəsidə buradadır.

Bu nəhəng şəhərdə qısa müddətdə müsafir olan bir adamın Paris haqqında dediklərini, əlbəttə ki, kamil və kifayət saymaq olmaz. Ancaq Parisin bütün gözəllikləri, dəbdəbə, parıltılarına rəğmən, mənə elə gəldi ki, indi bu, geriyə baxan, keçmişi ilə daha çox fəxr edən bir şəhərdir. Bütün gəzməli yerlərdə saray, muzey, parklarda bu gündən az şey görər, eşidərsiniz: “Napoleon filanıncı ildə belə əmr verdi. XVI Lüdovik belə dedi, Kralın ilk izdivacı burada olub, ordunun məşhur nümayişi bu meydanda keçib. Filan romanın qəhrəmanı bu yerdə yaşayıb, filan beynəlxalq müqavilə bu yerdə bağlanıb”.

Mən bu tarixi yerlərin heç birinin əhəmiyyətini azaltmaq fikrində deyiləm. Bunlar mütəxəsislər üçün tarixi fakt, əyani vasitədir, həm də gözəl sənət abidələridir. Qeyd etməliyəm ki, sənət abidələrinin saxlanması, qorunması, nəşri, təbliği işi şox zövqlə, mədəni bir üsulda təşkil olunmuşdur. Ancaq bizim kimi qələm sahiblərini, hər şeydən əvvəl, müasir Fransa, indiki həyat və cəmiyyət daha çox maraqlandırırdı. Bu mənada Parisdə yenilik, demək olar, çox azdır. Təzə tikinti Yunesko binasını, bir də böyük sərgi binasını çıxmaq şərtiylə başqa mühüm bir tikintiyə rast gəlmədik. Bu iki tikinti maraqlı idi.

Burada mənzil şəraitinin çox çətin olduğunu bizə dedilər. Şəhər kənarında çoxmərtəbəli, otaqlarının tavanı alçaq olan biçimsiz bir bina göstərdilər. Guya, şəhər idarəsi belə binaları tələsik tikib icarəyə verməyə çalışır. Qazanc ehtirası ilə yaşayan sahibkar, tacirlər müştəri cəlb etmək üçün qabıqdan çıxırlar. Rəssamların çoxu bu “təbliği” işə cəlb olunurlar. Bunları gördükcə kapitalizim dünyasında “pul kisəsindən aslı olan rəssam”, yazıçı haqqında V.İ.Leninin hələ yarım əsr bundan əvvəl dediklərini bir daha xatırlayıram. Əməyini bu cür məqsədlər üçün hərraca qoymağa məcbur olan sənətkarlara yazığım gəlir. Rəssamların az bir qismi müəyyən muzelərdən, ya xaricilərdən sifariş alıb klassik nümunələrin (Luvrda, Versalda) surətini çıxarırsa, çox qismi işsizlik ucundan bazar, meydançalarda kürsü qoyub pula gedən, yüngül mənzərələr çəkməyə məcbur olurlar. Avtobuslar, fotovitrinlər və mehmanxanalarda belə şəkillərə çox rast gəlmək olar. Qəribədir, burada reklamın nə dərəcədə həqiqətə uyğun olduğunu yoxlayan da olmur.

Altmış çin əhalisi olan, 1789-cu ildə Fransanın tərkibinə daxil edilən, uzun zaman “azad şəhər” kimi tanınan, Papa şəhəri deyilən Avinyonda bizi bir mehmanxanaya apardılar. “Eksesuar” deyilən bu mehmanxananın əla kağızda çap olunan, altı səhifəlik reklamını oxumaq mümkün deyil. Nömrə, restoran və sairənin rəngli şəklini elə gözəl çəkiblər ki, baxdıqca baxırsan.

Elə ki mehmanxananın içinə girdik, nömrələri gördük, köhnə şərq şəhərlərində olan karvansara otaqları yadımıza düşdü. Sən demə, buranı təzə varlanmaq həvəsinə düşən bir tacir düzəldib, müəyyən bir şəkilə salmaq istəyir. Bina, doğrudan da, yaşamağa münasib bir bina idi. Otaqlar dar və qaranlıq, döşəmə kərpic və fərşsiz, divarlar şit qırmızı rəngdə, sonradan əlavə olunmuş elektrik sobası səqfə yaxın bir yerdə, dərin süni vannalara baxmaq istəmirsən. Mehmanxana restoranı həyətdən kəsilmiş şüşəbənd idi. Ortalıqda soba qoyulsa da, binanı qızdırmırdı. Mehmanxana sahibi kiminsə bağışladığı mis qabları divardan asmışdı. Külqabıların içində də yekəxana “Salam!” sözü yazılmışdı. Bələdçimiz də, görünür, aldandığını hiss etmişdi. Biz burada yaxşı ki, bir gecədən artıq qalmadıq. Mehmanxananın ətrafındakı dar, qaranlıq, daş küçələrə cürbəcür mağaza pəncərələri korlar kimi baxırdı. Mağazalara ayaq basan adam görmədik. Fransada, demək olar ki, bütün magistral maşın yolları, şəhər və kəndlərin içindən keçir. Köhnə və kiçik şəhərlərin dar və izdihamlı küçələri maşın yoludur. Buna qarşı şoferlər dəfələrlə etiraz edib, yolu kənardan çəkməyi təklif etmişlər. Ancaq əhali, daha doğrusu, əhalinin tacir qismi buna mane olur. Onlar istəyirlər ki, minlərlə maşınlar məhz şəhərdən, baş küçələrdən keçsin, müsafirlər satıcıların mətahını tez görsün və alsın. Belə balaca şəhərdə mağaza sahibləri evinin, həyətinin qabağını vitrinə çevrirlər. Süd-qatıqdan, meyvədən, toyuq-cücədən tutmuş oyuncağa qədər hər şeyi piştaxtanın üstünə düzürlər. Demək olar ki, çoxu səyyahlardan ibarət olan sərnişinlər də buradan şey almağı unutmurlar. Qazanc ehtirası qanunlara istiqamət verir.