Ватанга тугры калдылар

2. ГАЙНАН КОРМАШ

Гайнан Нурмөхәммәт улы Кормашев 1919 елның 14 июлендә Казахстанның Актүбә өлкәсе Хобда районында туган.

Әтисе тумышы белән хәзерге Мари Республикасы Бәрәңге районы Куян авылыннан. Авыл картлары әйтүе буенча, Гайнан Кормашның ерак бабалары йортсыз-җирсез «чабаталы морза» булганнар. Әтисе Нурмөхәммәт авылның иң ярлы кешеләреннән саналган. Ул бик яшьли эш һәм бәхет эзләп авылдан чыгып киткән. Башта Ырымбур, аннан Актүбә якларына барып чыккан. Татар типографияләренең берсендә хәреф җыючы булып эшләгән. Гражданнар сугышында катнашкан. Басмачыларга каршы сугышкан. Туган якларына кайтып, Газизә исемле кызга өйләнгән. Беренче уллары тугач, аңа Гайнан дип исем кушканнар.

Әтисенең сәламәтлеге яхшыдан булмый, типографиядә эшләү аркасында, аның үпкәсе зыян күрә, һәм ул хатынын, берсеннән-берсе кечкенә дүрт баласын калдырып үлеп китә. Гайнанга ул вакытта нибары 8 яшь була.

6 нчы классны тәмамлаганнан соң, Гайнан, гаилә хәлен җиңеләйтергә теләп, элек әтисе эшләгән типографиягә җыючы өйрәнчеге булып урнаша. Әмма әнисе аны, үпкәсенә зыян килер дип, авылга кайтарырга була. 30 нчы еллар башында алар Куян авылына күчеп киләләр. Әнисе балалар йортына пешекче булып урнаша. Кече балаларын үз янына ала, зурысын мәктәпкә бирә. Бер-ике елдан әнисе, кече балаларын ияртеп, Гайнанның берүзен калдырып, яңадан Актүбәгә элекке эш урынына кайтып китә.

Гайнан Куян авылы мәктәбендә укый. Ул иң яхшы укучылардан санала. Замандашлары малайның бик шук булуын хәтерлиләр. 1933 елда егет Бәрәңге педагогия техникумына укырга керә. Монда да ул яхшы укый, аеруча математика һәм физиканы җиңел үзләштерә.

Шуның өстенә Гайнан әдәбият белән дә мавыга. Ул бик күп укый, шул заманның патриотизм тәрбияләү үрнәге булган «Корыч ничек чыныкты?» (Н. Островский), «Кигәвен» (Э. Войнич) китапларын укый.

Ул физик яктан да бик нык була. Спорт белән шөгыльләнә, чаңгы шуа, волейбол уйный.

Җәмәгать эшләрендә дә актив катнаша, стена газетасы, кулъязма әдәби журнал чыгаруда катнаша, драмтүгәрәкне җитәкли, артта калган курсташларына ярдәм итә. Техникумда аны комсомол оешмасы секретаре итеп сайлыйлар.

Мәктәптә укыган чагында ук, малай берничә шигырен Мәскәүгә «Октябрь баласы» журналына җибәреп карый. Журналның редакторы Муса Җәлил: «Шигырьләрең әлегә басарлык түгел, әмма өметеңне өзмә, язуыңны дәвам ит», – дип җавап бирә. Менә бит нинди язмыш, димәк, алар сугышка кадәр берничә ел элек үк бер-берсен белгәннәр.

1936 елда ул Казанга, яраткан язучысы Кави Нәҗми янына бара. Үзе белән барлык язган әсәрләрен дә ала. Казаннан шатланып кайтуы билгеле.

1936 елның җәендә Гайнан техникумны «бик яхшы» билгеләренә тәмамлый, аны Куян авылы мәктәбенә физика-математика укытучысы итеп тәгаенлиләр.

Бер ел биредә эшләгәч, 1937 елның декабрендә Г. Кормаш әнисе янына Актүбәгә күчеп китә. Башта егет Актүбә Мәдәният йортында сәнгать җитәкчесе булып эшли, аннан дүртенче номерлы мәктәптә физика һәм математика укыта. Монда да ул үзен булдыклы яшь педагог, яхшы оештыручы итеп таныта. 19 яшьлек егетне мәктәп директоры итеп куялар. Ул Мәдәният йорты белән дә элемтәсен өзми, драмтүгәрәк белән җитәкчелек итә. Сәхнәдә дә уйный.

1939 елда хәрби хезмәткә алына. Кече командирлар курсларын тәмамлагач, аңа башта өлкән сержант, соңыннан, фин кампаниясендә катнашканнан соң, кече лейтенант званиесен бирәләр. Ак финнар белән сугыш вакытында ул үзен кыю сугышчы итеп күрсәтә.

Бөек Ватан сугышы башланган көннәрдә Кормаш Гомель шәһәре тирәсендә хезмәт итә. Сугышның беренче көннәреннән үк ул ут эчендә була. Армиядә хезмәт иткәндә, ул радио эшен дә үзләштерә. Аны махсус задание белән дошман тылына җибәрәләр. Шул китүдән ул әйләнеп кайтмый.

Ош шәһәрендә Рушат Хисаметдинов белән очрашканда, Гайнан Кормаш турында ул миңа түбәндәгеләрне сөйләде: «Бу егет үзенең әсир төшү тарихын сөйләргә яратмый иде. Күрәсең, шушы хәлгә таруын ул аеруча авыр кичергәндер. Лагерьдан лагерьга күчереп йөртә торгач, аны Демблинга китергәннәр. Мин үзем Демблин лагерена 1942 елның көзендә килеп эләктем. Бик нык ябыккан идем. Шул чагында кухняда эшләп йөрүче Гайнан Кормаш белән таныштым. Ул миңа кухнядан эштән кайтышлый я берәр пешкән бәрәңге, я чөгендер яфрагы, я маргарин кәгазе алып кайта иде. Аны ут өстендә тотсаң, мае эреп чыкканын белә идек.

Беркөнне Кормаш, мине ишегалдына алып чыгып, кечерәк буйлы, каратут йөзле, башына уңып беткән пилотка кигән бер әсирне күрсәтте. Иңенә санитар сумкасы аскан ул кеше бик ябык, хәлсез иде.

– Бу – Муса Җәлил, – диде ул миңа. – Шагыйрь.

Без Муса белән шулай таныштык. Алар мине күзәтеп йөргәннәр икән. Ләкин яшерен оешма турында бер сүз әйтмәделәр. Андый оешманың барлыгын мин соңрак, Кормаш төрле заданиеләр бирә башлагач кына аңладым».

1943 елның 19 сентябрендә Чернигов өлкәсе Прилуки шәһәре тирәсендә әсирлектән качып, безнең якка чыккан совет офицеры Ян Габдуллин үзенең яшерен оешма әгъзасы булуын, шул оешма тарафыннан совет командованиесе белән бәйләнешкә керү өчен җибәрелгәнен әйтә. Ул ВКП(б) Үзәк Комитеты исеменә хат язып калдыра.

Шул хатта: «ВКП(б) члены Кормашев Демблин лагере оешмасының Едлинодагы һәм Берлиндагы, «Идел-Урал» редакциясе каршындагы группаларын оештырды», – дип әйтелә.

Татар һәм башка милләт әсирләрен легионга яздыру башлангач, Кормаш, Җәлил һәм аларның якын дуслары башта моңа риза булмыйлар. Аннары мәсьәләгә икенче яктан килеп, язылырга карар итәләр. Кулга корал алгач, ул коралны немецларга каршы борырга да була дип уйлыйлар.

Кормаш, легионга килгәч, әсирләр арасында агарту-оештыру эшләре алып бару өчен, капелланың җитәкчесе һәм режиссёры итеп билгеләнә. Концертларда халык җырларын, татар композиторлары әсәрләрен башкаралар.

Яшерен оешманың эше немецлар тарафыннан ачылгач, Кормашны да кулга алалар. Ул, сорау алу вакытында, үзен кыю тота, иптәшләрен сатмый.

Фашистлар аны беренче булып җәзалап үтерәләр. Моның үзенә күрә мәгънәсе бар. Димәк, яшерен оешма эшчәнлегендә аның роле зур булган, ул башкаларның эшенә юнәлеш биргән дияргә була.

Аның гомере 12 сәгать 06 минутта өзелә.

Моннан берничә ел элек кенә Германиядә немец Каршылык хәрәкәте музее директоры Йоханнес Тухель хәстәрлеге белән җәлилчеләргә багышланган бик әһәмиятле янә бер документ табыла. Ул немец телендә «Курмашев и десять других» дип атала. Бу документ Германиядә дә, Польшада да түгел, һич уйламаган җирдә – Прага шәһәрендә табыла. Бу Дрезден шәһәрендә үткән Икенче Империя суды карарының кулдан гына язылган күчермәсе икән.

Документта 11 кешенең фамилиясе язылган. Муса Җәлил Гумеров фамилиясендә телгә алына.

Гайнан Кормаш белән Фоат Сәйфелмөлековларга хөкем карарлары аерым языла. Суд тарафыннан алар җинаятьчел төркемнең җитәкчеләре дип бәяләнә. 6 кешегә, шул исәптән Муса Җәлилгә «В содействии врагу, подрыве военной силы» дигән гомуми гаепләү белдерелә. Соңгы өчесенә «Недонесение, военная измена» дигән гаеп тагыла.

Бу документ тагын бер мәртәбә Гайнан Кормашның яшерен оешма җитәкчесе булуын исбатлый.

3. ФОАТ СӘЙФЕЛМӨЛЕКОВ

Фоат Хаҗиәхмәт улы Сәйфелмөлеков 1916 елның 16 июлендә Үзбәкстан башкаласы Ташкент шәһәрендә туган.

Аның әти-әнисе Ырымбур ягында яшәгән. Революциягә чаклы ук алар Урта Азиягә килеп төпләнгәннәр. Әтисе Хаҗиәхмәт Ташкент тирәсендәге бер кышлакта мамык кабул итү пунктында эшли. 1927 елда ул йөрәк авыруыннан вафат була. Өч улы һәм өч кызы кала. Әтиләре үлгәннән соң, Сәйфелмөлековлар гаиләсе Казахстанның Казалы (Казалинск) шәһәренә, аннан Үзбәкстандагы Геджуван шәһәренә күчеп китә.

Фоат 1925–1929 елларда башта башлангыч татар мәктәбендә, аннары 1929–1933 елларда җидееллык урыс мәктәбендә укый. Ул бик сәләтле бала була. Яшьтән үк Урта Азиядә яшәүче халык вәкилләре белән аралашып, татар һәм урыс телләреннән тыш, үзбәк, казах, кыргыз телләрендә укый, яза, сөйләшә белә.

Ул физика белән математиканы да нык ярата. 1933 елда Сәмәрканд шәһәрендәге халык хуҗалыгы институтына укырга керә. Институт тәмамлап, икътисадчы-товаровед белгечлеге алгач, аны Таҗикстанның Сәүдә халык комиссариатына эшкә җибәрәләр (1938).

Бер ел чамасы эшләгәч, Фоатны колхоз базарлары бүлегенең җитәкчесе итеп тәгаенлиләр. Бераз вакыт ул министрлыкның сәүдә оештыру бүлеге башлыгы булып та тора. Бу исә сәүдә халык комиссары урынбасары дигән вазифага тиң була.

1940 елның 3 февралендә Сәйфелмөлековны Кызыл Армия сафларына алалар. Ул Одесса өлкәсендә хезмәт итә. Сугыш башлану белән, аларның частен Румыния чикләренә таба күчерәләр. 1941 елның 2 июлендә язган хаты гаиләсенә иң соңгысы булып килә.

Сугыштан соң Фоат Сәйфелмөлековның тормыш юлын ачыклау бик җиңелдән булмый. Аның хакындагы беренче хәбәр безнең илгә 1946 елда Җәлилнең куен дәфтәре белән кайта. Анда Муса белән бергә кулга алынган һәм үлемгә хөкем ителгән иптәшләре исемлегендә «Сәйфелмөлеков – Үзбәкстан» дип язылган була. Ә Абдулла Алишның төрмәдән язган соңгы хаты 50 нче еллар башында Казанга килеп җитә. Анда бу кеше турында Сәйфелмөлеков – Үзбәкстаннан, сәүдә буенча халык комиссары урынбасары диелгән. Әнә шуңа күрә эзләнүләр башта дөрес булмаган юл белән бара. Аның исемен ачыклауда язучы-җәлилче Рафаэль Мостафин күп көч куя.

Яшерен оешмада Сәйфелмөлеков пропагандист була. Әлбәттә, башта аңа мондый тәкъдимне ясагач, ул кискен каршы килә.

Рушат Хисаметдинов очрашу вакытында миңа болай дип сөйләгән иде: «Без Едлино станциясенә килгәч, яшерен оешма кушуы буенча, Фоат Сәйфелмөлековка пропагандист булырга тәкъдим ясадык. Моңарчы ул хәрби рота составында иде. Фоат, бу тәкъдимне ишеткәч, озак кына дәшми торды һәм, миңа карап: «Өстебезгә менә шушы немец формасы кию белән үк без халкыбыз алдында сатлык җаннар булып калдык. Ә фашист пропагандисты булу – үз кулың белән муеныңа элмәк салу дигән сүз. Әнием, туганнарым, иптәшләрем, ватандашларым күзенә ничек карармын», – диде.

Мин аны бик озак үгетләдем: «Пропагандист булсаң, яшерен оешма эшенә күбрәк ярдәм итә алырсың. Безнең патриотик эшебезне ватандашлар аңлар әле», – дидем. Бу тәкъдимнең Муса Җәлил тарафыннан да хуплануын әйткәч, ул ризалашты».

Яшерен оешмада ул, чыннан да, әйбәт пропагандист булган. Тыштан караганда, немецлар файдасына сөйләгән кебек булса да, ул, асылда, аларга каршы фикерләрен җиткергән. «Идел-Урал» газетасын кычкырып уку моментларыннан файдаланып, ул легиончылар арасында бик оста итеп яшерен оешма фикерләрен үткәрә торган булган. Юк-бар хәбәрләрне кире каккан булып, тыңлаучыларга Совинформбюро мәгълүматларын җиткереп барган. Кыскасы, легиончылар аның әңгәмәләрен бирелеп тыңлаганнар.

Пропагандист булып эшли башлагач, Сәйфелмөлеков яшерен оешмага тагын берничә яңа кешене тарта. Аны шул төркемнең җитәкчесе итеп билгелиләр.

Кулга алынып, җәзалаулар башлангач, Сәйфелмөлеков яшерен оешманың бер генә кешесен дә немецларга сатмый. Шулай итеп, ул күп кенә иптәшләрен кулга алынудан саклап кала.

Шул ук вакытта ул, пропаганда эше алып бару белән бергә, кораллы восстание әзерләүдә дә катнаша. Поляк патриотлары һәм күршедә генә урнашкан Әрмән легионы белән элемтә урнаштыру, бергәләшеп хәрәкәт итү планын кору, корал табу кебек эшләр дә аңа тапшырыла.

Аны гильотинага икенче булып алып китәләр. Ул 12 сәгать 09 минутта һәлак ителә.

4. АБДУЛЛА АЛИШ

Абдулла Барый улы Алишев 1908 елның 15 сентябрендә Татарстанның Спас районы Көек авылында туа. Аларның тугыз буын теркәлгән шәҗәрәсе сакланган. Нәсел башында Галишах исемле атаклы, укымышлы кеше булган. Шуннан нәсел фамилияләре дә башта Галиша, соңыннан Алиш булып киткән.

Революциядән соң Абдулла Спас авылының җидееллык мәктәбендә укый. Шунда пионерга, аннан комсомолга керә. Ул яшьтән бик актив була. Пионер һәм комсомол оешмаларының эшчәнлегендә катнаша. Комсомол бюросына сайлана. Отряд вожатые булып эшли. Авыл байларын, муллаларны тәнкыйтьләп җырлар чыгара.

7 нче класста укыган вакытта, ул, укытучы булырга теләп, Спас педагогия техникумына укырга керә. Берьюлы ике урында укый. Әмма беренче курсны тәмамлаганнан соң, Казанга китеп, җир төзү техникумына укырга керә. Монда да ул иң актив студентлардан санала. Кулъязма журнал, техникумның стена газетасын чыгаруда катнаша. Әдәби түгәрәкнең актив әгъзасы була. Шигырьләр-нәсерләр иҗат итә. Яшьтән үк Тукай иҗаты белән кызыксына. Казанга килгәч, Такташ иҗатына гашыйк була. Соңрак шагыйрьнең үзе белән таныша.

Җәйге каникул вакытында туган авылына кайтып, сәяси-агарту эшләрендә катнаша. Халык каршында лекцияләр укый, әдәби-музыкаль кичәләр оештыра. Бу чорда да шигырьләр, пьесалар яза.

Җир төзү техникумының соңгы курсында укыганда, 1930 елда аны практикага Минзәлә кантонына җибәрәләр. Берничә ай буе авылларда йөри, колхозлар оештыруда катнаша. Минзәлә район газетасында дистәләгән шигырьләрен бастыра.

Техникумны тәмамлаганнан соң, аны Казанның ГРЭС төзелешенә десятник итеп җибәрәләр. Ул Кабан күле буендагы электр станциясе төзелешендә эшли. Бу чорда да язуын активлаштыра. Хәзер инде ул каләмгә күбрәк тартыла. 1933 елда тулысынча журналист эшенә күчә. «Техника» һәм «Пионер каләме» журналларының әдәби хезмәткәре һәм җаваплы секретаре булып эшли. Сугыш башланыр алдыннан, татар радиокомитетында редактор була. 1936 елда ул Казан педагогия институтына читтән торып укырга керә, ләкин тәмамларга өлгерми, сугыш чыга.

1931 елда Алишның «Отряд флагы» җыентыгы басыла. 1932 елда Кабан күле буендагы электр станциясе төзелешенә багышланган «Кабан җиңелде» китабы чыга.

30 нчы еллар уртасында ул әдәбиятка ныклап кереп китә. Балалар язучысы буларак иң популяр әдипләрнең берсенә әверелә. Аның бер-бер артлы чыккан китапларын тәнкыйтьчеләр дә, укучылар да хуплап кабул итә.

Шул ук елларда Алиш драматург буларак көчен сынап карый. Республика театрларында аның пьесалары куела.

Сугыш алдыннан булган унике ел вакыт эчендә йөздән артык мәкалә, очерк, кыска хәбәрләр бастыра. Дүрт пьеса яза. Тәрҗемә белән дә шөгыльләнә. Алиш Җәлил белән 30 нчы еллар башында ук дуслаша. Муса Алиш әсәрләренә рецензияләр яза. Сугыш алды елларында алар бер оешмада эшли. Муса – Татарстан Язучылар союзы рәисе, Алиш балалар әдәбияты секциясе җитәкчесе була.

Алиш 1941 елның октябрендә Брянск тирәсендә барган каты сугышларда әсирлеккә эләгә. Ул хезмәт иткән часть чолганышта кала. Алишның аягы яраланганлыктан, качып котыла алмый. Беренче кышын Литваның Алитус шәһәре янындагы лагерьда үткәрә. Ул килгәндә, анда 17 мең совет әсире була, кыш чыкканчы, шуның 14–15 меңе кырыла.

Аннан аны Чехословакиягә күчерәләр. Бераздан Франция, Голландия, Польша җирләрендә урнашкан лагерьларда була. Немец алпавыты хуҗалыгында да, заводта да, урман кисүдә дә эшләтәләр.

Шул шартларда да Алиш шигырьләр яза, аны әсирләр зур кызыксыну белән тыңлый.

Седльце лагеренда ул Газыйм Кадыйров исемле кеше белән таныша. Газыйм Алиш шигырьләрен башка әсирләргә укый, аларны ятлап бетерә. Бу хәл Алишка ошый.

– Туган илгә кайтсаң, Казанга барып, тормыш иптәшем Ракыяга, әниемә, туганнарыма барысын да сөйләрсең, шигырьләремне кәгазьгә төшереп, Татарстан Язучылар союзына тапшырырсың, – ди ул.

Кадыйров соңыннан аның үтенечен башкара. Илгә кайту белән Казанга барып, 7–8 шигырен Язучылар союзына тапшыра. Шагыйрьнең язмышы турында да сөйли. Тик аның сүзләренә ул вакытта колак салучы гына булмый. Хәтта, халык дошманы турында күп сөйләп йөрмә дип, куркытып та куялар.

Озакламый Алиш лагерьда яңа танышлар таба. Алар нәрсәдер сөйләшәләр. Алиш кулында листовка да күренә.

Аннары аны Берлинга җибәрәләр. Биредә ул Муса Җәлил, Рәхим Саттар һәм башкалар белән очраша. Алар тормышында оешкан төстә яшерен көрәш чоры башлана. Моңарчы һәрберсе үзе генә немецларга каршы ниндидер эш кирәк дип уйласа, хәзер инде яшерен комитет оеша. Башта аңа «Патриот» дигән исем бирәләр. Соңыннан, башка яшерен комитетлар белән бәйләнеш урнаштыргач, «Дүртенче комитет» дип йөртә башлыйлар.

Алиш 1942 елның 13 декабреннән 1943 елның гыйнварына кадәр Вустрауда була. Гыйнвар уртасында Алиш белән Рәхим Саттарны Берлинга «Идел-Урал» газетасы редакциясенә җибәрәләр. Алишны редакциянең әдәбият-мәдәният бүлеге мөдире итеп куялар. Саттар фотокорреспондент була.

Берлинда эшкә һәм фатирга урнашу белән Алиш, газетага материал җыю максатында, Едлинога легиончылар урнашкан урынга чыгып китә. Ул чагында 825 нче батальонны партизаннарга каршы җибәрергә әзерлиләр. Алиш баракларда була. Шигырьләр укый. Ул киткәч тә, шигырьләре бараклар буйлап кулдан-кулга йөри. Башкортстан кешесе Тәлгать Гыймранов, маргарин кәгазеннән дәфтәрчек ясап, шул шигырьләрнең берничәсен күчереп яза. Соңыннан Җәлил исеме бөтен дөньяга шаулагач, ул үз дәфтәрендәге шигырьләрне Мусаныкы дип матбугатта бастыра. Ныклап тикшерә башлагач, алар Алишныкы булып чыга. Кайберләре «Идел-Урал» газетасында да басылган икән.

Алиш Едлинога 1 нче батальондагы яшерен оешма белән бәйләнеш урнаштырырга килгәндер дип уйланыла.

Ул, «Идел-Урал»да эшләп, газета битләрендә Совет иленә каршы бер мәкалә дә язмый. Тукай, Такташ, Каюм Насыйри кебек атаклы татар язучылары турында материаллар бирү белән генә чикләнә. Кайбер мәкаләләрен игътибар белән укыганда, фашистларга каршы фикер булуы сизелә.

Редакциядә эшли башлау белән, Алиш Мусаны да иреккә чыгару өчен тырыша. Мусага берничә мәртәбә азык-төлек җибәрә. Берәр айдан Мусаны да чыгаралар һәм Татар комитетында культура-агарту эшләре өчен җаваплы кеше итеп куялар.

Алиш белән Мусага эшләре буенча иркен йөрергә мөмкинлек туа. Алар бик еш очрашалар. Шымчылар, фашист ярдәмчеләре күзенә ташланмас өчен, яшерен очрашу урынын да табалар. Берлинда Хафиз исемле кешенең бакалея кибете бик уңай урын була.

825 нче батальон партизаннар ягына чыккач, Алиш бу вакыйгага багышлап шигырь яза.

1943 елның май башында Рәхим Саттар берничә кешене үзе белән ияртеп качып китә. Яшерен оешма аны, фронт сызыгы аша үтеп, безнең командование белән элемтә урнаштырырга җибәрә. Ләкин алар фронт сызыгы аша үтә алмый, кайдадыр югала.

Бу хәлдән соң Муса белән Алиш өстеннән күзәтү көчәя. Үзен кулга алулары ихтимал дип уйлап, Алиш Р. Вафа исемле кешегә ике блокнот бирә. Берсендә – үзенекеләр, икенчесендә Рәхим Саттар шигырьләре була. Соңыннан Р. Вафа бу блокнотларны Донбасстан Германиягә эшкә китерелгән бер татар кызына бирә. Р. Саттар блокноты туган илгә кайта, ә Алишныкы кайдадыр югала.

Легионда булып, исән кайткан кешеләр сөйләвенә караганда, 1943 елның август башларында аны Милли комитетлар артыннан күзәтүче немец офицеры Людерзенга чакырып алалар. Шул китүдән ул кайтмый. 1944 елның башларында Вафа аның төрмәдән язган хатын ала. Алиш үзенең һәм иптәшләренең кулга алынуын, үзләрен дәүләт җинаятьчеләре дип хөкем итәргә җыенуларын хәбәр итә.

Р. Вафа Алиштан тагын да берничә хат ала. Ул Алишның Шәфи Алмас исеменә хат язуын да ишетә. Алиш Шәфи Алмастан Мусаны коткаруларын үтенгән. Аның бөтен татар халкына кирәклеген әйткән.

1944 елның 27 гыйнварында Алиш туганнарына хат яза. Ул хатны үзе белән бер камерада утырган Бельгия патриоты Эмиль Майзен алып чыга һәм Казанга җибәрә. Урысча язылган бу хат белән бергә Майзен үзендә сакланган бер истәлекле әйбер – пакет-конверт та җибәрә. Шпандау төрмәсендә үлем көткәндә, Алиш шуңа салып, Эмильгә сигаретлар җибәрә торган булган.

Алишның Вафага биреп калдырган дәфтәре югалган дидек. Ләкин ул төрмәдән тагын бер дәфтәр чыгара алган. Монысын Җәлил дәфтәре белән бергә Габбас Шәрипов алып чыккан. Үкенечкә каршы, бу дәфтәр дә югала. Тик Франциядә Нигъмәт Терегулов тарафыннан ясалган күчермәсе генә саклана. Алиш дәфтәренә үзенең 15 шигырен (аларына А. А. имзасы куелган), Муса Җәлилнең янә 15 шигырен күчергән. Әнә шулай үлем көтеп ятканда да, Алиш үз шигырьләреннән бигрәк дусты Муса Җәлил иҗатын саклап калу турында кайгырта. Бу инде алар арасында аеруча нык дуслык булуына тагын бер дәлил дияргә кирәк. Яшерен оешмада да алар бер-берсенә нык ышанганнар, ныклы терәк булганнар.

Алишның байтак әсәрләре Туган илгә кайта. Әсирлектә булып, исән кайткан кайбер кешеләрнең дәфтәрләрендә дә табыла. Аларны ятлаган кешеләр азактан ул шигырьләрне кәгазьгә төшерә.

1980 елларда Алишның тагын бер дәфтәре булуы турында хәбәр ишетелә. Әмма ул, кулдан-кулга күчеп, фашистлар әсирләрне тентегән чагында тартып алынып, югалган булып чыга. «Күрешү», «Идел буе», «Минем антым», «Ана уйлары», «Син көт, иркәм», «Кыр казлары» һәм тагын биш шигырь, «Очрашу» поэмасы Алишныкы булырга тиеш дигән фикердән чыгып, Рафаэль Мостафин аларны «Җәлилчеләр» китабына керткән (Казан, 1988).

Абдулла Алиш 12 сәгать 12 минутта өченче булып җәзалап үтерелә.

5. ФОАТ БУЛАТОВ

Фоат Зыязетдин улы Булатов 1913 елның 23 февралендә Эстәрлетамак өязе Мәләвез авылында туган.

Муса Җәлил әсирлектә вакытта аңа хәтта яшьтән үк таныш кешеләр очрый. Шундыйларның берсе Фоат була. Фоатның әтисе Зыязетдин сәүдәгәр Усмановларда приказчик булып эшли. Беренче бөтендөнья сугышы башлангач, аны, хезмәт армиясенә алып, Ырымбурга җибәрәләр. Шул китүдән ул авылга кайтмый. Ырымбурда төпләнеп, гаиләсен дә алдыра, эшкә урнаша.

Алар «Урал» кунакханәсенең дәвамы булган йортның подвалында яшиләр. Бу подвалның яртысын алар били, икенче яртысында татар халкының атаклы язучысы Шәриф Камал гаиләсе яши. Ә каршыда гына «Хөсәения» мәдрәсәсенең шундый ук подвалында Җәлилләр гаиләсе көн күрә. Алар бер-берсенә таныш була. Хәтта кунакка да йөрешәләр. Муса Фоатка караганда 7 яшькә өлкән булса да, алар бик тиз дуслашып китәләр, бергә уйныйлар. Алар янына Фоатның икетуган кардәше, булачак балалар язучысы Җәвад Тәрҗеманов та килеп йөри. Бу вакытта Муса шулай ук булачак язучы Төхвәт Ченәкәй белән дә аралаша.

Фоатның әтисе Зыязетдин башта «Хөсәения» мәдрәсәсенең хуҗалык эшләрен алып бара. Шунда ук Мусаның әтисе Мостафа ихата себерүчесе, җыештыручы булып эшли. Соңрак Зыязетдин ага «Восточный кустарь» дигән артельгә күчә.

Фоатлар дүрт бала үсә. Абыйсы 19 яшендә тиф авыруыннан вафат була. Ике апасы, малайны тәрбияләү өчен, зур тырышлык куялар. Ырымбурда совет власте урнашкач, «Урал» номерларында, ягъни кунакханәсендә ир балалар мәктәбе оеша. Башка малайлар укырга йөри башлагач, Фоат та шушы мәктәпкә бара.

Малай бик шук, шул ук вакытта бәләкәй чагыннан ук батыр йөрәкле була. Туганнары, аны белгән кешеләр Фоат белән булган төрле маҗаралы хәлләрне хәтерлиләр. 6 нчы класста укыганда, ул мәктәпне ташлап китә һәм ФЗӨ мәктәбен тәмамлый. Башта токарь ярдәмчесе була, аннары тиз арада үзе дә шушы һөнәр остасына әверелә.

Шул ук вакытта белемен арттыру турында да уйлый. Үзлегеннән укып, экстерн тәртибендә урта мәктәп имтиханнарын тапшыра, Ленинградның финанс-икътисад институтына укырга керә. Бер елдан соң ошатмыйча укуын ташлап, Казанга кайта.

Бу шәһәрнең төзелеш институтына укырга керә. Ул бик сәләтле егет була, барысына да өлгерергә тырыша. Укуда да алдынгы була. Берьюлы берничә спорт секциясенә йөри, җәмәгать эшләрендә дә, үзешчән сәнгать түгәрәгендә дә катнаша. Тәбәнәк буйлы, юантык гәүдәле, көчле бу егет җиргә нык басып йөри, үзенең һәр көнен файдалы эштә үткәрергә тели.

Медицина институтында укучы Сәгадәт исемле кызга гашыйк булып, аңа өйләнә. Альфред исемле уллары туа, әмма ул яшьли үлә. Янә Әсфирә исемле кызлары дөньяга килә.

Институтны бетергәч, Фоатны Кырымга шоссе юллар төзүче инженер итеп җибәрәләр. Ул гаиләсе белән Ялта шәһәрендә «Тау кояшы» шифаханәсе бинасында яши. Апасы да шунда врач булып эшли.

1940 елда аны хәрби хезмәткә алалар. Ул Белоруссиядә, илнең көнбатышында хезмәт итә. Сугышның беренче көненнән чолганышта калып, хәбәрсез югала.

Фоатның әсирлектә күргәннәре ныклап ачыкланмаган. Польшаның Седльце лагеренда булганы, Муса Җәлил белән очрашканы гына билгеле. Аннары аны Вустрау лагеренда тоталар, соңыннан Берлинга күчерәләр. Биредә ул Гариф Шабаев һәм Рәхим Саттаров белән таныша. Алар Фоатны патриотик группага җәлеп итәләр. Яшерен комитет карары нигезендә өчесе дә Берлинда «Идел-Урал» эмигрантлар газетасында эшләргә ризалык бирәләр.

Фоат Булатов типографиядә хәреф җыю һөнәрен үзләштерә һәм текстлар җыярга рөхсәт ала. «Идел-Урал» редакциясендә Абдулла Алиш – тәрҗемәче, Рәхим Саттар фотокорреспондент булып эшли. Патриотлар антифашистик листовкалар басуны оештыралар. Җәлил, Алиш, Саттар листовкаларның текстын язалар. Совинформбюро хәбәрләренең күбрәген Симаевтан алалар. Листовкалар машинкада басыла һәм Шабаев белән Булатов тарафыннан гексографта күбәйтелә.

Провокатор тарафыннан патриотларның эшчәнлеге фашистларга хәбәр ителгәч, аларны кулга алалар. Гестапо кулына листовкалар һәм аны басарга әзерләнгән материаллар да эләгә. Яшерен оешманың Берлин төркеме әгъзалары Алиш, Симаев, Шабаев, Булатов һәм башкалар барлык җәзалауларны батырларча кичерәләр.

Яшьтән үк кырыс, кыю холкы Фоатка яшерен эш алып баруда, үзен кулга алгач, җәбер-золымга каршы торуда ярдәм итә. Фашистларга ул һич тә бирешми. Немецларның җәзалавына карамастан, сүзендә нык тора. Берчак аны Фәрит Солтанбәков белән күзгә-күз очраштыралар, тикшерүче Фоаттан Фәритнең гаебен әйттерергә уйлый. Әмма патриот дустын коткарырга уйлап, аны гаепсез дип күрсәтә. Ул бар гаепне үз өстенә ала.

Гаепләрлек дәлилләре булмагач, Фәрит Солтанбәковны азат итәләр. Ул, Туган илгә кайтып, озак еллар яшәү бәхетенә ирешә, җәлилчеләрнең намуслы исемен кайтару юлында зур эш башкара.

Фоатның 1944 елның февралендә Дрезден төрмәсендә булганлыгы билгеле. Аннары Берлинның Шпандау төрмәсе көнбатыш блогында 53 нче камерада була. Биредә үлем көтүче әсирләр яши. Бу камерада Фоат Муса Җәлил белән утыра. Алар белән бергә өченче тоткын да була. Ул Италиянең Кремона шәһәрендә туган, гади хезмәткәр Рениеро Ланфредини була. Аны, Гитлерга каршы коткы тараткан өчен, үлем җәзасына хөкем итәләр.

Ланфрединины Шпандау төрмәсенә 1944 елның 5 июнь көнендә алып киләләр. Бу вакытта Муса белән Фоат инде берничә ай буе таш капчыкта утырган була. Алар яңа тоткынны ачык йөз белән каршы алалар. Бу кеше Мусаны шагыйрь дип, ә Фоатны инженер дип йөртә, чөнки татар исемнәрен әйтү уңайсыз булгандыр, күрәсең.

Ланфредини аларга үзенең ни өчен хөкем ителгәнен сөйләгән. Фоат белән Муса аны юаталар.

«Булатов аз сүзле, әмма бик шат күңелле кеше иде, – дип яза Ланфредини үзенең истәлекләрендә. – Мин аның тазалыгына, сәламәтлеге яхшы булуына таң кала идем.»

Әйе, ул, чынлап та, әзмәвердәй егет була. Ходай аңа киң җилкәләр, таза беләкләр, көчле куллар биргән. Апаларының сөйләвенә караганда, ул яшьтән үк шундый таза булып үскән.

Һич курыкмыйча атта да йөри, йөзә дә белгән, 6 яшендә үк зурлар велосипедында йөри башлаган. Мәктәптә укыганда, гимнастика, бокс, гер белән мавыга. Гер күтәрү буенча район Сабантуйларында, спартакиадаларда катнашып, призлы урыннарга чыга. Студент чорында төзелеш институтының волейбол командасы составында күп ярышларда катнаша. 1938 елның җәендә Казан – Мәскәү – Ленинград – Горький маршруты буенча велосипед походы оештырыла. Шунда катнашкан дүрт спортчының берсе Фоат була. Бу поход турында ул чактагы газеталарда күп мәкаләләр чыга.

Ул, әнә шулай спортта чыныгып, үзен киләчәктә башкарачак зур эшләргә әзерли.

Фоат кечкенәдән җыр-моңга тартылган. Бәләкәй чагында ук әтиләре аңа скрипка алып биргән. Музыка укытучысы яллаганнар. Фоат башта бу уен коралында уйнарга өйрәнсә дә, ахырдан ташлый. Моңа спорт белән мавыгуы да сәбәпче була.

Әмма ул гомер буена сәхнә һөнәрләренә тугры кала. Үзешчән сәнгать түгәрәкләрендә катнаша. Институтның күмәк оркестрында скрипкада уйный, матур итеп җырлый да, бии дә.

Ул һәрнәрсә белән кызыксынучан, мавыгучы кеше була. Ырымбурда яшәгәндә, алар гаиләсе булачак зур композитор Җәүдәт Фәйзи белән аралаша. Җәүдәт белән Фоат, малай гына чаклары булса да, детекторлы радиоалгыч кору белән мавыгалар, каяндыр детальләрен табалар, схемасын өйрәнәләр, кургашын эретәләр. Барыбер максатларына ирешеп, радиоалгычны ясап бетерәләр, Мәскәүне тыңлыйлар, туганнарына да тыңлаталар. Ул чагында әле радио беркемдә дә булмый.

Янә бервакыт ул гипноз белән мавыга. Китаплар укый, апаларын гипнозлап йоклатып карый, үзе дә йокыга китә. Икътисад, финанс эшләре белән мавыккан чаклары да була.

Апасы Наҗия 1930 елда, теш протезы техникумын тәмамлап, Минзәләгә эшкә тәгаенләнә. Ул чагында бу шәһәргә озак командировкага Абдулла Алиш та килә. Наҗия аның белән таныш була. Апасы янына кунакка килгәч, Фоат та Алиш белән таныша.

Менә нинди язмыш! Балачакта бер ихатада уйнап йөргән малайлар, тыныч тормышта очрашкан кешеләр, еллар үткәч, Берлин төрмәсендә, хәтта бер үк камерада үлем көтеп ята. Әлбәттә, чит-ят кеше белән бер камерада булуга караганда үз кешең белән көннәр-төннәр үткәрү барыбер җиңелрәк, аларның сөйләшер өчен уртак сүзләре бик күп булгандыр.

Унбер патриоттан Фоатның гомере дүртенче булып 12 сәгать 15 минутта өзелә.