Bencamin Franklin – avtobiografiyası

Keymerin tipoqrafiyası köhnə, sınıq çap maşınından və çox da böyük olmayan yeyilmiş ingilis şriftləri komplektindən ibarət idi. O, hazırda bunun köməkliyi ilə, yuxarıda qeyd edilmiş, şəhərdə böyük hörməti və etibarı olan, assambleyanın gənc şair katibi Akvil Rouz haqqında elegiyanı yığırdı. Keymer də şeir yazırdı, lakin şeirləri kifayət qədər bekara idi. Əslində onları heç yazmırdı da, ekspromtla, birbaşa literlə yığırdı. Onun orijinal əlyazması olmadığından iki mətbəə kassasında olan şriftlərin hamısı elegiyasına sərf oluna bilərdi və bu halda ona heç kim kömək edə bilməzdi. Qərara aldım ki, onun dəzgahını sahmana salmağa cəhd edim (Keymer ondan hələ istifadə etmirdi və necə istifadə edəcəyini də anlamırdı) və söz verdim ki, dəzgahı hazır vəziyyətə gətirəndən sonra onun elegiyasını çap edəcəyəm. Bundan sonra Bredfordun yanına qayıtdım və o, mənə hələlik kiçik bir iş tapşırdı. Onun yanında yaşayır və yeməyimi də elə orada yeyirdim. Bir neçə gündən sonra Keymer dalımca adam göndərdi ki, gəlib elegiyanı çap edim. İndi onun daha iki kassası və çap ediləcək kitabçası var idi.

Mənə məlum oldu ki, bu iki çapçıdan heç biri işinin ustası deyil. Bredford bu sənəti öyrənməmişdi və savadsız idi; Keymer isə bəzi şeyləri bilməyinə baxmayaraq, mətbəə işindən başı çıxmayan adi mürəttib idi. O, «fransız münəccimlərindən» idi və söhbət zamanı onlar kimi əl-qol atmağı bacarırdı. Təsvir etdiyim dövrdə konkret bir dinə yox, qismən hamısına inanırdı. Məişət işlərini pis anlayır və sonralar müəyyən etdiyim kimi, xasiyyətcə də fırıldaqçı idi. Bredfordun evində yaşayıb, onun yanında işləməyim Keymerin xoşuna gəlmirdi. Düzdür, onun evi var idi, lakin lazımi avadanlıqları olmadığından məni orada yerləşdirə bilmirdi; lakin o, məni evinin sahibinin, yuxarıda danışdığım mister Ridin evinə köçürdü. O vaxta qədər mənim sandığım və paltarlarım da gəlib çıxdı və mənim indiki görünüşüm o vaxt miss Ridin məni gördüyündən xeyli münasib idi.

Mənim oxumaq həvəskarı olan tanışlarım əmələ gəlməyə başladı. Onlarla xoş axşamlar keçirirdim, səylə çalışdığıma və sadə həyat tərzi sürdüyümə görə qazancım da məni görürdü. Öz həyatımdan razı idim və mümkün olduğu qədər, Bostonu yadımdan çıxarmağa çalışırdım; istəmirdim ki, oralarda harada yerləşdiyimi bilsinlər. Bu haqda yalnız mənim dostum Kollinz bilirdi və sirrimi gizlin saxlayırdı. Sonralar elə bir hadisə baş verdi ki, düşündüyümdən də tez geriyə qayıtmalı oldum. Robert Homs adlı yeznəm var idi. O, Bostonla Delaver arasında işləyən qayığın sahibi idi. Bir dəfə Filadelfiyadan qırx mil aşağıda yerləşmiş Nyukasl şəhərində olarkən, haqqımda eşitmiş və mənə məktub göndərmişdi. Məktubunda mənim gözlənilməz gedişimin Bostonda yaşayan dost və qohumlarımı narahat etdiyini yazır və inandırmağa çalışırdı ki, onların mənə qarşı münasibəti mülayim olaraq qalır. İsrarla təkid edirdi ki, geri qayıtsam hər şey istədiyim kimi olacaq. Cavab məktubumda təşəkkürümü bildirdim və Bostondan getmə səbəblərini təfsilatı ilə yazdım ki, addımlarımın doğruluğuna şübhə yeri qalmasın.

Əyalətin o vaxtkı qubernatoru ser Uilyam Keys Nyukaslda imiş və kapitan Homs onunla söhbətləşən zaman məktubumu gətirirlər. Kapitan haqqımda qubernatora danışıb, məktubumu ona göstərir. Qubernator məktubumu oxuyur və yaşımın azlığını biləndə, zənnimcə çox təəccüblənir. O deyir ki, mən ümid verən cavan adam təəssüratı bağışlayıram və buna görə də məni himayə etmək lazımdır. Filadelfiyadakı çapçılar zəif olduqlarından, orada məskunlaşacağım halda uğur qazanacağıma əsla şübhə etmir və məni dövlət sifarişləri ilə təmin edəcəyinə və bacardığı köməyi göstərəcəyinə söz verir. Bütün bunları sonradan, Bostonda olarkən mənə Holms danışmışdı. Onda bütün bunları bilmirdim; və bir dəfə Keymerlə birgə pəncərənin yanında işləyəndə biz qubernatoru və zövqlə geyinmiş bir centlemeni (o, Delaver vilayətinin Nyukasl şəhərindən olan polkovnik Frenç idi) gördük. Onlar küçəni keçərək bizim evə yaxınlaşdılar və qapımızın yanında səslərini eşitdik.

Onun yanına gəldiklərini düşünən Keymer cəld aşağı yüyürdü; lakin qubernator mənim haqqımda soruşaraq birbaşa yuxarı qalxdı, çox iltifatla və gülər üzlə, gözləmədiyim tərzdə bir neçə kompliment söylədi. Şəhərə gəldikdən sonra özümü təqdim etmədiyimə görə dilucu məzəmmət edərək məni əla keyfiyyətli maderadan dadmaq üçün, polkovnik Frençlə birlikdə getdikləri tavernaya dəvət etdi. Mən xeyli təəccüblənmişdim, Keymerin isə bu təklifdən gözləri kəlləsinə çıxmışdı. Təklifi qəbul edərək qubernator və polkovnik Frençlə birgə Üçüncü küçənin tinindəki tavernaya getdik və orada içki stolu arxasında şəxsi mətbəəmi açmağa kömək göstərməyi təklif etdi. O, işin müvəffəqiyyətinə şübhə etmədiyini söylədi. Həm o, həm də polkovnik Frenç məni əmin etdilər ki, bu işdə fəal iştirak edəcəklər və hər iki hökumətin dövlət sifarişlərini ala bilməyim üçün öz nüfuzlarından istifadə edəcəklər. Atamın mənə köməklik göstərəcəyinə inanmadığımı bildirdikdə, ser Uilyam bu işin üstünlükləri barədə ona məktub yollayacağını və bu məktubun atamın qərarına müsbət təsir edəcəyini dedi. Beləliklə, qərara alındı ki, mən ilk gəmi ilə Bostona qayıdıb, atama qubernatorun zəmanət məktubunu çatdırım. Bu niyyəti gizli saxlamaq lazım idi və mən Keymerlə həmişəki işimi görürdüm. Qubernatorun bəzən məni nahar yeməyinə dəvət etməsini və onun sadə, mehriban, dostcasına etdiyi söhbətləri özümə qarşı böyük ehtiram əlaməti hesab edirdim.

Təqribən 1724-cü ilin aprel ayında kiçik bir gəmi Bostona yola düşməli idi. Dostlarımla görüş-mək bəhanəsi ilə Keymerdən icazə aldım. Quber-nator mənə haqqımda kifayət qədər tərifli sözlər yazılmış zəmanət məktubu verdi. Orada tövsiyə edilirdi ki, atam Filadelfiyadakı layihəmə köməklik etsin, çünki onun sözlərinə görə, bu layihə məni varlandırmalıdır. Körfəz boyu aşağı gedərkən gəmi-miz saya oturdu və deşildi; dəniz fırtınalı idi və suyu tez-tez çəkmək məcburiyyətində qalırdıq. Bu prosesdə mən də aktiv iştirak edirdim. Hər halda iki həftədən sonra sağ-salamat Bostona yetişə bildik. Mən buradan yeddi aydır ki getmişdim. Yeznə Homs hələ qayıtmadığı və məktublarında mənim barəmdə yazmadığından dostlarım mənim haqqımda heç nə bilmirdilər. Mənim gözlənilməz qayıdışım ailəmi təəccübləndirdi. Lakin qardaşım istisna olmaqla, hamı məni görməyinə şad idi. Mən onun mətbəəsinə baş çəkdim. Geyimim, onun mətbəəsində işlədiyim zamanlarda olandan daha yaxşı idi: əynimdə dəbdə olan təzə kostyum, saat, cibimdə isə azı beş funt gümüş pulum var idi. Qardaşım məni kifayət qədər soyuq qarşıladı və təpədən dırnağa qədər süzərək işini davam etdirdi.

İşçilər isə məni sorğu-suala tutdular. Onlara Filadelfiyanı çox tərif etdim və qeyd etdim ki, mən ora qayıdacağam; onlardan biri orada işlədilən pullar haqqında soruşanda, bir ovuc gümüş pulu onların qabağına tökdüm. Bu onlar üçün nadir mənzərə idi, belə ki, Bostonda yalnız kağız pullardan istifadə olunurdu. İmkandan istifadə edərək onlara saatımı da göstərdim (qardaşım yenə də hirsli və qaşqabaqlı idi), içki içmələri üçün bir dollar verdim və sağollaşdım. Bu gəlişim qardaşımı deyilməyəcək dərəcədə təhqir etmişdi. Sonralar anam barışıq haqqında söz salıb, yenə də bizim xoş münasibətlərimizi görmək istədiyini bildirəndə qardaşım qayıtdı ki, mən onu işçilərinin yanında təhqir etmişəm, o bunu heç vaxt yadından çıxara bilməyəcək və məni bağışlamayacaq. Lakin bu məsələdə o yanılırdı.

Qubernatorun məktubu atamı bir qədər təəc-cübləndirmişdi, lakin bu haqda bir neçə gün heç nə danışmadı. Kapitan Homs geri qayıtdıqda, o məktu-bu göstərərək soruşdu ki, Keysi tanıyırmı və o, ümumiyyətlə, necə adamdır. Yetkinlik yaşına üç ildən sonra çatacaq adama öz işini açmaqda kömək etməyin o qədər də ağıllı iş olmadığını əlavə etməyi də unutmadı. Homs bu planın lehinə ağlına gələn bütün dəlilləri gətirsə də, atam hesab etdi ki, bu niyyət tamamilə əsassızdır və nəhayət, bu təşəbbüsü qətiyyətlə rədd etdi. Eyni zamanda ser Uilyama nəzakətli məktub yazaraq məni himayə etmək təşəbbüsünə görə öz təşəkkürünü bildirdi və qeyd etdi ki, şəxsi mətbəə açmaq üçün heç bir köməklik göstərə bilməyəcək, çünki gənc olduğuma görə, bu cür vacib işə rəhbərliyi mənə etibar edə bilməz. Ən əsası isə, avadanlıqların alınması üçün böyük vəsait tələb olunur.

Poçtda mirzə işləyən, köhnə dostum Kollinz yeni yaşayış yerim haqqında danışdıqlarımdan vəcdə gələrək, qətiyyətlə oraya köçmək istəyini bildirdi. Atamın qərarını gözləyənə qədər, o, riyaziyyat və fizika sahəsində əsərlərdən ibarət qiymətli külliyyatını yanımda qoyaraq, quru yolla Rod-Aylendə yola düşdü. Mən bu kitabları öz yükümlə birgə Nyu-Yorka aparmalı və orada onu gözləməli idim.

Atam ser Uilyamın təklifini bəyənməsə də, yeni qərar tutduğum yerin tanınmış şəxsinin fərəhverici rəyindən, eləcə də çox az bir zamanda işgüzarlıq və qənaətcilliyim hesabına belə yaxşı geyinməyimdən razı qalmışdı. Qardaşımla münasibətlərimin düzəlməsinə ümidi olmadığına görə, Filadelfiyaya dönməyimə etirazını bildirmədi və tövsiyə etdi ki, yeni yerimdə özümü ləyaqətlə aparım, onların hörmətini qazanım, fikrincə meyilli olduğum həcv və böhtan yazmaqdan uzaq olum. Dedi ki, iyirmi bir yaşıma çatanda, israrlı səylərimin və qənaətcilliyimin hesabına artıq öz işimi açmaq üçün pulum olacaqdır və müəyyən qədər vəsaitim çatmasa o, üstünü düzəltməkdə mənə kömək edə biləcəkdir. Mənə məhəbbətlərini göstərmək üçün atam və anamın verdikləri kiçik hədiyyələrdən başqa aldığım yalnız bu vədlər, bir də keçən dəfəkindən fərqli xeyir-duaları oldu.

Qayıq Rod-Aylendin Nyuportunda lövbərini salanda bir neçə il bundan əvvəl evlənərək burada məskunlaşan qardaşıma baş çəkdim. Münasibətləri-miz həmişə çox xoş olduğundan, məni mehribanca-sına qarşıladı. Veron adlı qardaşımın dostlarından biri xahiş etdi ki, Pensilvaniyada ona borclu olan şəxslərdən otuz beş funt nağd pulu alıb, ondan necə istifadə olunacağı ilə bağlı göstərişini alanacan, özümdə saxlayım. O mənə etibarnamə də verdi. Bu iş sonralar mənim üçün ciddi başağrısına çevrildi.

Nyuportda bizim gəmiyə, birgə səyahətə çıxmış iki gənc qadın və qulluqçuları ilə birgə matronaya bənzəyən təkəbbürlü kvaker xanım da daxil olmaqla daha bir neçə sərnişin mindi. Göstərdiyim bir neçə kiçik xidmətə görə azacıq rəğbətini qazandığım bu xanım görəndə ki, bütün günümü (məni bu işə həvəsləndirən) iki cavan xanımla keçirirəm, məni kənara çəkərək dedi: «Cavan oğlan, mən səndən çox narahatam, çünki, sənin buralarda məsləhət verəcək bir dostun yoxdur və məişət məsələlərində də səriş-təli olmadığın aydın görünür. Sənin kimi gənclərin necə tora salındığından da bixəbərsən. İnandırım səni ki, bunlar yaramaz qadınlardır; bu onların hərəkətlərindən sezilir; əgər ayıq-sayıq olmasan səni işə salacaqlar; axı onları tanımırsan. Sənə dostcasına məsləhət görürəm ki, elə öz xeyrin üçün uzaq durub onlarla heç bir münasibətə girməyəsən». Gənc qadınlar haqqında pis bir şey fikirləşmədiyimdən nəzərimdən qaçmış bəzi gördüyü və eşitdiyi şeyləri yaşlı xanım mənə dedi və məni inandırdı ki, mülahizələri dəqiqdir. Etdiyi xəbərdarlıq üçün təşəkkürümü bildirib, onlara riayət edəcəyimi dedim. Nyu-Yorka çatanda gənc qadınlar məni qaldıqları evə dəvət etdilər; lakin mən bu təklifdən nəzakətlə imtina etdim. Etdiyim hərəkət ağıllı oldu, belə ki, növbəti gün kapitan, kayutundan gümüş qaşığın və digər əşyaların götürüldüyünü sezdi; o bu gəzəyən qadınları tanıdığından mənzillərinin axtarılması üçün order ala bildi və oğruları cəzalandırdı. Mən bu təhlükədən qurtulmağımı gəmimizin altı sualtı qayalara sürtünəndə az qala törəyə biləcək fəsaddan daha yüksək qiymətləndirdim.

Nyu-Yorkda bura məndən bir qədər əvvəl gəl-miş uşaqlıq dostumu tapdım. Kollinzlə uşaqlıqdan dostluq edirdim. Biz eyni kitabları oxuyurduq, lakin onun bir sıra üstünlükləri var idi. Belə ki, həm oxumaq üçün vaxtı çox idi, həm də riyaziyyatı, məni çaya susuz aparıb-susuz gətirəcək qədər əla bilirdi; o, sağlam düşüncəli və çalışqan bir gənc idi və ona biliyinə görə həm ruhani çevrələrində, həm də mötəbər şəxslər (centlmenlər) arasında hörmət edirdilər və belə görünürdü ki, o, həyatda yaxşı mövqelərə yiyələnməlidir. Lakin mənim olmadığım müddətdə konyaka qurşanmışdı. Özünün və başqalarının dediklərinə görə Nyu-Yorka gələndən bəri hər gün kefli olur, özünü nalayiq aparırdı. Bundan başqa, qumar oynayaraq bütün pullarını uduzduğundan, onun kirayə haqqını və Filadelfiyaya qədər yol xərcini ödəməli oldum ki, bu da mənə hiss ediləcək qədər ziyan vurdu.

Nyu-Yorkun o zamankı qubernatoru Bernet, yepiskop Bernetin oğlu, eşidəndə ki, sərnişinlərdən biri özü ilə çoxlu kitab aparır, kapitandan xahiş etdi ki, həmin sərnişini yanına gətirsin. Mən onun yanına getdim və Kollinz ayıq olsaydı, onu da özümlə aparardım. Qubernator məni böyük iltifatla qarşıladı, özünün çox böyük və əhatəli kitabxanasını göstərdi və biz kitablar və yazıçılar haqqında xeyli söhbət etdik. Artıq ikinci qubernator idi ki, kasıb bir gəncə diqqət yetirirdi və bu məni çox fərəhləndirirdi.

Biz Filadelfiyaya yolumuzu davam etdirdik. Yolda Vernona çatacaq pulu aldım ki, bunsuz da səyahətimizi çətin başa vura bilərdik. Kollinz hansısa bir kontorda işləmək istəyirdi; zəmanət məktublarının olmasına baxmayaraq, nəfəsindənmi, davranışındanmı içən olduğunu hiss etdiklərindən heç yerdə uğur qazana bilmir, mənim hesabıma qalır və yeyib-içirdi. Məndə Vernonun pulunun olduğunu bildiyindən tez-tez borc götürür və işə girən kimi qaytaracağına söz verirdi. Götürülən pulun miqdarından dəhşətə gəlirdim ki, birdən Vernon pulunu geri istəsə mən nə edəcəyəm.

Kollinz isə kefli həyatını sürməkdə idi, arabir mübahisələrimiz düşürdü, çünki o, içəndə çox deyingən olurdu. Bir dəfə bir neçə gənc yoldaşımla Delaver çayı boyunca qayıq gəzintisinə çıxmışdıq və onun avar çəkmək növbəsi gələndə, bunu etməkdən imtina etdi.

O dedi:

– Məni evə aparın.

– Biz sənin əvəzinə avar çəkməyəcəyik, – dedim.

– Buna məcbur olacaqsınız, əks halda bütün gecəni suda keçirəcəksiniz, – dedi.

Digərləri:

– Gəlin avarlarımızı çəkək, ondan nə gözləyə-cəyik ki, – dedilər.

Lakin artıq onun əlindən o qədər yığmışdım ki, geri çəkiləcək halım qalmamışdı. Onda o məni lənət-ləyərək dedi ki, ya məni avar çəkməyə məcbur edəcək, ya da qayıqdan tullayacaq. O, oturacaqların üstü ilə addımlayaraq mənə tərəf gəlməyə başladı; yaxınlaşıb vurmaq istəyəndə, cəld bir hərəkətlə başımı ayaqlarının arasına keçirib, dikələrək onu başı aşağı çaya atdım. Bilirdim ki, o yaxşı üzgüçüdür və ona görə əsla narahatlıq keçirmirdim; qayığa yaxınlaşıb ondan tutmaq istəyən anda bir neçə avar çəkib uzaqlaşdıq ki, bizə çatmasın. Və hər dəfə qayığa yaxınlaşanda biz ondan avar çəkib-çəkməyəcəyini soruşub, uzaqlaşırdıq. Hirsindən az qala partlamağına baxmayaraq, tərsliyinə salıb bundan imtina edirdi; görəndə ki, artıq yorulmağa başlayıb, onu qayığa qaldırıb, iliyinə qədər islanmış vəziyyətdə evə gətirdik. Bu sərgüzəştdən sonra nadir hallarda bir-birimizə xoş sözlər deyirdik. Nəhayət, Qərbi-Hindistandan (Karib adaları) gəlmiş və Barbadosdan olan varlı adamın oğlanlarına müəllim axtaran bir kapitan Kollinzlə tanış olandan sonra onu bu işə dəvət etdi. Kollinz bu təkliflə razılaşdı və mənimlə vidalaşarkən ilk qazanacağı puldan borcunu ödəməyə söz verdi. Lakin ondan sonra mən onun haqqında heç nə eşitmədim.

Mən Vernonun etimadını doğrultmadım və bu həyatımın ilk ən böyük səhvi idi; bu əhvalat göstərdi ki, atam «vacib işlər üçün hələ çox gəncəm deyəndə», mənim haqqımda o qədər də səhv düşünmürmüş. Lakin ser Uilyam onun məktubunu oxuduqdan sonra dedi ki, o çox vasvasılıq edir, və adamdan adama fərq var. Bir də ki, soyuqqanlılıq yalnız yaşlı adamlara xas olan cəhət deyil, cavanlar da bundan xali deyillər. «Əgər o, işlərinizin qaydaya düşməsini istəmirsə, onun əvəzinə bunu mən edəcəyəm» deyə İngiltərədən alınması lazım olan ləvazimatların siyahısını istədi. «Nə vaxt bacarsanız onların pulunu mənə ödəyərsiniz; qəti qərara gəlmişəm ki, burada yaxşı çapçı olmalıdır və mən inanıram ki, siz bu işdə böyük nailiyyətlər əldə edəcəksiniz». Deyilənlərin səmimi qəlbdən gəldiyini zənn edərək, güman etdim ki, o, niyyətini həyata keçirəcək. Filadelfiyada qalmaq planlarımı çox gizlin saxlayırdım və əgər dostlarımla bu fikirləri bölüşsəydim, yəqin qubernatoru yaxşı tanıyanlardan kimsə məni xəbərdar edərdi ki, ona çox da bel bağlamayım; sonralar eşitdim ki, o, bolluca söz verir, onları yerinə yetirmək haqqında isə fikirləşmir. Onu heç zaman axtarmadığımdan və heç bir təmənna güdmədiyimdən ağlıma gəlməzdi ki, dediyi alicənab təkliflər bu qədər qeyri-səmimidir. Onu dünyanın ən yaxşılarından hesab edirdim.

Kiçik mətbəə üçün lazım olanların siyahısını elə tutmuşdum ki, ümumi məsrəflər yüz funt sterlinqi keçmirdi. O, tutduğum siyahını bəyənərək soruşdu ki, bəlkə İngiltərəyə gedib şriftlərin ən key-fiyyətlisini yerində seçim. Sözlərinə davam edərək:

– Bundan başqa, siz orada müxtəlif adamlarla tanış olar, kitab və yazı-pozu ləvazimatları dükan-larının sahibləri ilə əlaqə qura bilərsiniz, – dedi.

Razılıqla qeyd etdim ki, bütün bunlar işin xeyrinə ola bilər.

Onda:

– «Annis»lə yola düşməyə hazırlaşın, – dedi.

Bu gəmi ildə bir dəfə müntəzəm olaraq Londonla Filadelfiya arasında reys edirdi. Lakin «Annis»in üzməsinə hələ bir neçə ay qalırdı və mən Keymerin yanında işimi davam etdirirdim. Bu dövrdə Kollinzin xərclədiyi pulların ucbatından böyük gərginlik keçirirdim, Vernonun pullarını tələb edə biləcəyindən xeyli narahat idim; lakin bu yalnız bir neçə ildən sonra baş verdi.

Mənə elə gəlir ki, Bostondan Filadelfiyaya birinci gəmi səyahəti zamanı Blok-Aylend adası yaxınlığında ştilə düşməyi qeyd etmək yadımdan çıxmışdı. Bu zaman gəmi komandasının üzvləri xeyli treska balığı tutmuşdular. O vaxta qədər heç bir canlının ətini yeməmək tabusuna ciddi riayət edirdim, indi də müəllimim Trayon ilə birlikdə hesab edirdim ki, balıq ovu – bəraəti mümkün olmayan qəsddir, onların adamlara heç bir ziyanı dəymədiyindən, ümumiyyətlə balıq ovuna hər hansı bir haqq qazandırmağın mümkün olmadığını hesab edirdim. Bütün bu dəlilləri əsaslı hesab edirdim. Amma məsələ burasında idi ki, əvvəllər balıq yeməklərini çox sevirdim və tavada qızardılmış təzə balığın iyi mənə ləzzət verirdi. Bir müddət prinsiplə şövqün arasında tərəddüd etdim. Balığın içalatını təmizləyən zaman onun mədəsindən çıxan balaca balıqları görəndə öz-özümə «Əgər siz bir-birinizi yeyirsinizsə, nə üçün biz də sizi yeməyək», dedim. Beləliklə, mən treska balığını ləzzətlə yedim və o zamandan bütün adamlar kimi qidalanmağa başladım. Bundan sonra, yalnız arabir vegetarian stolundan istifadə edirdim. Dərrakəli varlıq olmanın üstünlüyü də elə bundadır ki, bizə mühakimə və min bir bəhanə gətirmək yolu ilə istədiyimizə nail olmağa imkan verir.

Yeni mətbəə açmaq meylimdən şübhələnməyən Keymerlə yaxşı yoldaşlıq münasibətlərimiz davam edirdi. Biz bir-birimizi yola verə bilirdik. Özünün əvvəlki coşqunluğunu hələ də saxladığına görə mübahisə etməyi xoşlayırdı. Ona görə də çoxlu müzakirələrimiz olurdu. Sokrat metodundan istifadə edərək ilk baxışda mövzudan çox kənar görünə biləcək suallarımla onu küncə sıxa bilirdim, belə ki, bu suallar sonda onu çətin və ziddiyyətli vəziyyətə salırdı; bütün bunların nəticəsində o, gülüş doğura-caq dərəcədə ehtiyatla danışır və ən yüngül suala belə cavab verməzdən əvvəl soruşurdu: «Bundan nə nəticə çıxarmaq istəyirsiniz?» Nəticədə, polemik bacarıqlarımı o qədər yüksək qiymətləndirmişdi ki, tam ciddiyyətilə yeni yaradacağı sektanın layihə-sində tərəf müqabili olmağımı təklif etmişdi. O, yeni doktrinalarını yaymalı, mən isə bütün əleyhdarla-rının təkzibi ilə məşğul olmalı idim. Öz doktrinala-rını izah edəndə, görürdüm ki, burada razılaşma-dığım bəzi qaranlıq məqamlar var və onlarla yalnız mənə güzəştə gedəcəyi və əlavələrimə icazə verə-cəyi şərtiylə razılaşırdım.

Musanın qanununun harasındasa «Sən saqqa-lının ucunu ləkələməməlisən» deyildiyindən Keymer uzun saqqal saxlayırdı. Elə bu səbəbdən də şənbə günü işləmirdi və bu iki bənd onun üçün çox vacib idi. Bu bəndlərin heç biri xoşuma gəlmirdi, lakin bildirim ki, ətlə qidalanmaqdan imtina etsə, onun şərtləri ilə razılaşaram. Bunun müqabilində «İnanmı-ram ki, sağlamlığım belə pəhrizə tab gətirə» deyirdi. Onu inandırdım ki, sağlamlığı buna dözər və o, hətta özünü daha yaxşı hiss etməyə başlayacaq. O çox qarınqulu idi və əyləncə xatirinə onu ac qoymaq fikrinə düşmüşdüm. O, tərəfdaşlığa razı olacağım təqdirdə, pəhrizli həyatı sınamağa razılığını bildirdi; ona tərəfdar olmağımın müqabilində üç ay məhz beləcə qidalandıq. Azuqəni bu müddət ərzində qonşu qadın alır, hazırlayır və bizə gətirirdi; mən ona qırxa yaxın yeməyin siyahısını vermişdim ki, onların tərkibində ət və balıq yox idi. Bu şıltaqlıq mənə sərf edirdi, çünki hərəmiz həftədə yeməyə cəmi on səkkiz pens gümüş pul xərcləyirdik. O vaxtdan mən dəfələrlə bu sayaq orucları tutmuşam, bu zaman zərrə qədər də narahatlıq keçirmədən adi qidadan vegetarian qidaya və tərsinə keçmişəm. Bu təcrübəmin əsasında deyə bilərəm ki, belə keçidlərin tədriciliyi haqqında söylənənlərin heç bir əsası yoxdur. Mən özümü əla hiss edirdim, amma yazıq Keymer çox əziyyət çəkirdi və mənim planımdan usanırdı, misir kotletləri haqqında düşünürdü və nəhayət, günlərin birində qızardılmış çoşqa sifariş verdi. O, məni və iki rəfiqəsini nahar yeməyinə dəvət etmişdi, lakin qızardılmış çoşqanı stola tez gətirdiklərindən, nəfsini saxlaya bilməyib biz gələnə qədər onu tamam yemişdi.

Bu vaxtlar mən artıq miss Ridə qayğı göstərməyə başlamışdım. Ona xüsusi hörmətim və müəyyən bağlılığım yaranmışdı. Hesab edirdim ki, o da mənə biganə deyil; lakin uzaq səfərə çıxacağımdan və hər ikimiz xeyli cavan olduğumuzdan (yaşımız yenicə on səkkizi adlamışdı) anası belə hesab edirdi ki, münasibətlərimizdə çox dərinə getməyə imkan vermək düzgün deyil və nikahımız, əgər bu baş tutacaqsa, yalnız mən qayıdandan sonra ola bilər və o zamana qədər də yəqin ki, mən tam ayaq üstündə dayana biləcəyəm. Ola bilər anası hesab edirdi ki, ümidlərimin fikirləşdiyim qədər də böyük bir əsası yoxdur.

O zamanlar ən yaxın dostlarım qiraət həvəs-karları olan Çarlz Osborn, Cozef Uotson və Cems Ralf idilər. Birinci ikisi bizim şəhərin məşhur notariusu Çarlz Brokdenin, üçüncüsü isə bir tacirin kargüzarları idilər. Uotson mömin, dərrakəli və çox vicdanlı bir gənc idi. Digərlərinin, xüsusi ilə də Ralfın dini inancları o qədər də güclü deyildi. Ralfın və Kollinzin inanclarını mən sarsıtmışdım. Bu səbəbdən də sonralar onlardan ən çox zərəri elə özüm gördüm. Osborn mühakiməli, təmiz ürəkli, səmimi, dostlarına qarşı xeyirxah bir adam idi, lakin ədəbi məsələlərdə tənqidə həddən ziyadə meyl edirdi. Ralf isə yaxşı maneraları və gözəl danışmaq qabiliyyəti ilə fərqlənirdi, hətta deyə bilərəm ki, onun kimi natiqlik istedadına malik ikinci adama heç vaxt rast gəlməmişəm. Onların ikisi də poeziya vurğunu idilər və artıq nə isə yazmağa da başlamışdılar. Biz, dörd dost bazar günləri Skeykillin yaxınlığındakı meşəyə gəzintiyə çıxar, növbə ilə oxuyar və oxuduqlarımızı müzakirə edərdik!

Ralf özünü tamamilə poeziyaya sərf etməyə meyilli idi və bu sahədə böyük uğurlar qazanacağı, hətta varlanacağına da şübhə etmirdi. Hesab edirdi ki, məşhur şairlər də yeni-yeni yazmağa başlayanda ondan heç də az olmayan səhvlər ediblər. Osborn onu fikrindən daşındırmaq üçün sübut etməyə çalışırdı ki, onun bu sahədə qətiyyən istedadı yoxdur və yaxşı olardı ki, özünü ona uşaqlıqdan verilmiş təlimə uyğun sahədə – ticarətdə sınasın; əgər işinə can yandırsa və səliqəli olsa, komissioner yeri ala, daha sonralar, ilkin kapitalı qazandıqdan sonra isə öz biznesini qura bilər. Mən isə öz tərəfimdən, poeziya ilə vaxtaşırı məşğul olmağa əyləncə və ədəbi dili təkmilləşdirmək üçün bir vasitə kimi baxırdım.

Bundan sonra təklif edildi ki, hərəmiz bir əsər yazaq və onu ümumi müzakirəmizə çıxararaq qarşılıqlı əlavələrlə, müəyyən düzəlişlərlə təkmilləşdirək. Bizim diqqətimiz yalnız əsərin dilinə və ifadəliliyinə yönəlmişdi; bu səbəbdən də biz əyləncəli mövzulardan imtina etdik və zəburun Allahın enməsini təsvir edən 18-ci ayəsi (psalm) üzərində dayandıq. Görüşdən əvvəl Ralf mənə yaxınlaşdı və elan etdi ki, onun əsəri hazırdır. Ona dedim ki, məşğul olduğumdan mən heç nə etməmişəm və düzü bu işə meylim də yox dərəcəsindədir. Onda əsərini mənə göstərib rəy bildirməyimi xahiş etdi. Mən əsəri yüksək qiymətləndirib onu təqdir etdim. Ralf isə: «Osborn mənim əsərlərimin məziyyətlərini heç vaxt etiraf etmir və paxıllığından yenə də minlərlə tənqidi qeydlər edəcək, – dedi. – Sənə bu dərəcədə paxıllıq etmədiyindən, sənin bu əsərin müəllifliyini öz üzərinə götürməyini istəyirəm; mən isə deyərəm ki, vaxtım olmayıb və heç nə yazmamışam. Görək onda bu şeir haqqında nə deyəcək».

Dediyimiz kimi də etdik və dərhal Ralfın yazısının üzünü köçürdüm ki, əsərin mənim qələmimdən çıxmağı aydın görünsün.

Biz yığışdıq. Əvvəl Uotsonun əsərinə qulaq asdıq; əsəri uğurlu saymaq olardı, amma qüsurları da yetərincə çox idi. Osbornu dinlədik; onun əsəri qat-qat yaxşı idi, Ralf əsəri layiqincə qiymətləndirdi, nöqsanları da göstərərək şeirin gözəlliyini xüsusilə vurğuladı. Özünün isə təqdim etməyə heç nəyi yox idi. Mən isə mızıldanaraq bu işdən azad olmaq istədiyim, vaxtın azlığı düzəlişlər etməyə imkan vermədiyi və s. kimi təəssürat yaratmaq istəyirdim, lakin heç bir səbəb qəbul edilmədi və mən çıxış etməli oldum.

Şeir iki dəfə oxundu. Həm Uotson, həm də Osborn mənimlə yarışa girməkdən imtina etdilər və əsəri yekdilliklə bəyəndilər. Yalnız Ralf bir neçə tənqidi fikir söylədi və hansısa düzəlişlərin edilməsini təklif etdi, lakin mən öz mətnimi israrla müdafiə edirdim. Osborn Ralfa əsəbiləşərək, istehza ilə dedi ki, tənqidçiliyin də elə şeir yazmağın kimidir. Onlar ikisi bir yerdə evə qayıdanda, Osborn mənim əsəri-min xeyrinə fikrini daha qətiyyətlə bildirmişdi; o demişdi ki, «əvvəlcə yaltaqlanmaq kimi çıxmasın deyə əsər haqqında fikrimi səbrlə bildirirdim, lakin kimin ağlına gələrdi ki, Franklin belə bir şey yarada bilər. Surətlərin parlaqlığı, qüvvəsi, içindəki atəşi… O hətta, orijinalı yaxşılaşdırıb da demək olar. Adi söhbətlərdə onda elə də güclü natiqlik istedadı yox-dur, bəzən sanki söz axtarır və hətta kobud səhvlərə də yol verir, lakin, aman Allah, o necə yazır!» Növbəti görüşümüzdə Ralf sirrimizi açdı və Osborn məsxərəyə qoyuldu.