– Іра, Надзя, прычыніце падушкамі дзверы! – строгім голасам прамаўляў бацька.
Сам жа ён, з жонкай Палінай і старэйшым сынам Сцяпанам, падносіў пярыны ўверх, каб кулі не прабілі дах іх прытулку. Стук ад куль. Маўчанне ў цемры. Дзяўчаты, зачыніўшы вочы, ляглі на глебу.
Страляніна скончылася. Праз гадзіну, Васіль выбраўся з зямлянкі на разведку. Нямецкіх салдат паблізу няма, няма не якіх мільгаючых чалавечых сілуэтаў.
Яшчэ да вечару, зноў над імі пралятаў самалёт. Сёння за дзень было два налёты.
Новы дзень уносіў яшчэ больш праблем. Нямецкія баявыя машыны, віселі і віселі ў небе. Масава, адну за другой, бамбілі зямлянкі. Стала яшчэ менш бяспечна заставацца ў волкім прытулаку. Сям'я, з шасці чалавек, сядзела і са страхам прыслухоўвалася да гулу паражальных выбухаў. Задрыжала зямля ад удараў, стаяў жудасны грукат. Некалькі снарадаў лягло прам перад імі.
Нарэшце, абстрэл спыніўся.
– Усе жывыя і здаровыя? – азіраючыся па баках, спытаў Васіль.
Паліна разгледзела дзяцей.
– Так, усе дзеці цэлыя. – уздыхнула з палягчэннем.
– Значыць так… – стаў тлумачыць новую задачу Васіль.
Каб схавацца ад нямецкіх салдат і самалётаў, ім давялося сыходзіць яшчэ далей, бліжэй да балотаў. Бегчы на хутар не мела сэнсу, немцы і туды дабяруцца.
Ісці, пераадольваючы гушчу, было цяжка. З усіх бакоў вёскі лагчыны і балотцы. Тут таксама гушча зараснікаў, лазы, вольхі. Якая, нібы ніткамі, спляталася і наглуха хавала невялікія гукі. Зялёная ціна ляжала на халоднай вадзе, гнутыя галіны мачыліся ў вадзе. Нярэдка можна ўбачыць праляталых птушак. За густымі галінамі хавалася невялікая травяністая глеба, якая грэлася сонцам.
Сям'і прыходзіцца жыць тут, у будане з адсечаных палак і галінак. На нізкіх суках віселі вялікія пакрывалы, у якія было загорнута адзенне, ежа і пару місак з лыжкамі. Адрытае непадалёк паглыбленне для вогнішча. Побач з якім, знаходзілася нарыхтаваная кучка галля.
***
Паступова, полымя на людскіх хатах стала згасаць, але вуголлі яшчэ доўга не згасалі.
Неадкладна ў вёсцы з'явілася ўнутраная паліцыя, добраахвотнікі з вёскі. З стрэльбай на плячы, у чорнай форме і белай павязкай на руцэ. Уступалі ў іх шэраг тых, хто хацеў захаваць сабе жыццё і жыццё сваім блізкім. І тыя, хто верыў у новую ўладу. Паліцыя вызваляла свае сем'і ад загадаў новай улады і вывозіла іх з Пратасоў у іншыя бліжэйшыя пасёлкі, дзе было больш спакойна. Таксама сачыла за парадкам на вуліцах, забяспечвала харчаваннем нямецкія кухні ў дзень важных падзей.
Дзед Ян сядзеў, як статуя, усё на той жа сваёй лаўцы, каля хаты. Да яго падышлі два паліцэйскіх салдата.
– Так-так-так!.. Ну што, дзед? Пара табе сыходзіць з сваёй хаты. Будзеш жыць з усімі, у адной. – сказаў незадаволена, моршчачыся салдат.
– Што ты брэшаш, дурань?! Прэч пайшоў, не чапай мяне! – адказаў стары.
– Што-о?! – уклініўся ў размову іншы паліцэйскі. – Уставай дзед Ян, па-добраму просім.
– Чуеце, хлопцы, не чапайце мяне! Гэта мая хата!!! Што гэта вы выдумалі!?
– Так… Ну, а цяпер уставай!
Адважыліся, узяцца за дзеда… Цягнулі рукі, каб падняць яго. Старык Ян паваліўся на глебу з пустыннымі вачыма, памёр, з заціснутай у зубах трубкай для тытуню. У жаху, няхутка, салдаты пакінулі гэтае месца.
Некаторыя ж, жыхары, не заставаліся ў вёсцы і не ўступалі ў паліцыю, а далучаліся да атрадаў партызан, якія жывуць у лясах. Налётчыкі і бунтары, давалі адпор акупантам.
Брат Васіля, Навум, як і сам Васіль, не стаў выбіраць адзін з бакоў: падацца да партызанаў або служыць у паліцыі. У войска іх таксама не пабралі, ні якіх позваў не прыходзіла ў вёску. Можа з-за таго, што не паспелі ім адправіць ці проста своечасова не дайшлі да сваіх адрасатаў. Таму, яны бадзяюцца ў лясах, са сваімі сем'ямі.
Дзень за днём ішоў бесперапынна. Ежы станавілася ўсё меней. Голад рос. Жыхары ведалі адзін пра аднаго шмат чаго. Чуткі і гісторыі даносіліся быццым бы па ветру. Партызаны прачэсвалі лес. Адзін з якіх ведаў, бачыў, як перад вайной Васіль хаваў свае запасы ў бочку на хутары, бо сачыў за ім. Хлопец гэты, жыў адзін, жыўнасці ў яго двары не вадзілася. Высокі, худзенькі, шепелявый. Сам сабе праз раз верыць. Ён прагна сачыў за Васілём, у той яшчэ мірны дзень для вёскі… Зараз жа ён уступіў у невялікі атрад партызан. І адразу ж распавёў таямніцу Лешанка, каб паесці і адчуць сябе героем сярод сваіх. Чаго ж ён хацеў больш: сытасці або славы? Ён і сам не ведаў у той момант.
Пад вечар, невялікі туман хаваў зямлю. Пяць чалавек знайшлі схаваныя запасы. Мяса пацягнулі разам з бочкамі.
Вялікая сям'я засталася амаль не з чым. Даведаўшыся аб выкраданні, Васіль, задыхаўся ад злосці. Ён пабег у бок той елкі, дзе на вяршыню якой, яны з братам вешалі калісьці кавалак мяса. Нахмурыўшы бровы, ён, забраўшыся на дрэва, ён аглядзеўся. З высокай елкі была добра бачна ўся мясцовыя дрыгва, а ўдалечыні праглядаліся дахі хат. Пейзаж зачароўваў. Васіль уздыхнуў. Зняў напалову высмаглы кавалак, памерам з куру. Спусціўся. Прысеў. Адчуваў, як паступова супакойваецца яго сэрца. Цяпер з'явілася хоць нейкая ежа.
Наступныя некалькі дзён, Паліна адрэзала маленькія кавалачкі з пакінутага кавалка мяса. Падзяляла на сям'ю, варыла на агні рэдкі суп з іх. Таксама, яны харчаваліся ягадамі і грыбамі, сушылі дзікія яблыкі, грушы, якія растуць на ўскрайку лесу, каля вёскі. А часам, толькі завязаўся яблык у маленькі гурток, ды дзеці хутка яго з'ядалі. Але ўсё ж такі, ім вельмі хацелася белага хлебу.
***
Праз два месяцы, у жніўні, пасля наступу германскага войску, у вёсцы не перастала быць шматлюдна. Былі ваенныя і мірныя грамадзяне.
Па краям вёскі ідуць доўгія палі. Сонца вісіць над полем у глыбокай сіні. Мяккі вецер калыхае жоўта-зялёныя каласы.
Ірачка і Надзенька з іншымі дзецьмі, падвязаўшы фартухі, вельмі асцярожна блудзілі па палям, каб ніхто іх не заўважыў. Сагнуўшыся, прысеўшы, яны зрывалі толькі што сфармаваўшыяся каласы, мяккае салодкае зерне. Не рэдка, траплялі ім і зусім спелыя каласкі жыта. Вецер даносіў слабыя гукі, шолах лісця і невыразныя адгалоскі прамоў. З кожнай хвілінай станавілася ўсё больш напружана. Надзя пачула нейкі шум, чыесць словы. Яна схапіла за руку сястру, пацягнула ўніз. Дзяўчынкі, лежачы, замерлі ў густым жыце і ўслухоўваліся ў кожны шоргат. Нешта незразумелае даносілася. Сціснуўшы зубы, дзеці папаўзлі ў лес.
Учора было бяспечней. Можна было падняць галаву над каласамі, абгледзеўшы, што нікога паблізу няма, уцячы.
З сабраных каласоў, Паліна адбівала зерне. Мяккае, смажыла на невялікім агні вогнішча. А цвёрдае зерне, расцірала да мукі.
У гэтую хвіліну зашумеў лес. Паліна падняла галаву, паглядзела па баках. Здалёк даносіліся глухія грымоты выбухаў. Нібы дзесьці гуляе гром.
– Мам, глядзі! – раптам, з-за спіны, загаварыў Сцяпан.
Паліна спалохалася, ускочыла, павярнулася да сына.
– Глядзі, што знайшоў. Трымай! – працягнуў ёй рукі сын.
На яго далонях ляжалі шэсць зеленаватых качыных яек.
***
Восень не прымушала сябе доўга чакаць. З цёплымі вятрамі і халодным дажджом усё цяжэй станавілася пражыць млявыя дні. Прырода губляла свае фарбы, дні станавіліся карацей.
Галодныя, стомленыя, ужо ў зусім зношанай вопратцы, разам з іншымі дзецьмі па полі бегалі тры сястры. Дзяўчынкі часта прыходзілі на поле, каб знайсці раптам застаўшыяся клубні бульбы. Не шкадуючы рук, яны рыхлілі цвёрдую глебу, якая ўпівалася пад пазногці. Сёння немцы, убачыўшы рабятню на полі, не ганялі яе. А проста назіралі здалёку, на хутка рухаючых дзяцей, як за дзікімі жывёламі.
– Бум! Бум! – хіхікаюць, жартуюць салдаты, абапіраючыся на сценку пакінутай хаты. Наводзілі вінтоўку і аўтамат на схуднелых дзяцей, уяўляючы сябе на паляванні.
Празрысты восеньскі змрок абдымаў пустыя месціны. Ледзь-ледзь прыкметны. Гулі дрэвы.
– Аааа, балюча!.. – бездапаможна, горка сказала Волечка.
– Што ты там нарабіла? – клапатліва спытала Надзя.
Воленька паказала пальчык, палова пазногця сарвала. Яна моцна сціснула зубы, трымалася, каб не заплакаць. Свой боль яна не хацела паказваць іншым дзецям.
Тут, над змрочным полем, над чорнай глебай, ціхія хвіліны разагнаў пануры, грозны гук.
– Самалёт! – у страху закрычала Іра.
– Хутчэй, хутчэй да балотаў. – дадала Надзя.
Не падымаючы галавы, дзеці табуном пабеглі ў бок лесу. Сястрычкі моцна трымалі знойдзеную бульбу. Салдаты апусціўшы зброю, любаваліся нізкалятучым знішчальнікам. Дзеці хутка дасягнулі лесу, схаваліся за тоўстымі стваламі дрэў. Сталі чакаць, калі гул перастане быць вельмі гучным. Самалёт плаўна знікаў, і над палямі, і соннымі лясамі стала значна цішэй. Не праседзеўшы і хвіліны, дзяўчынкі накіраваліся да балот, прабіраючыся па знаёмых сцяжынках.
Шмат не атрымалася сабраць бульбы, але з сабранай, амаль усёй гнілой, на вогнішчы пяклі бліны. Каб хоць неяк змарыць гэтак балючы голад.
Васіль злавіў, на адну з сваіх расстаўленых пастак, зайца. За дзень да шостага дня нараджэння сярэдняй дачкі Іры. Было чым адсвяткаваць. Смажылі мяса, варылі суп з костак. Шкуру зайца павесілі сушыць.
***
Смелы, дванаццацігадовы Сцяпан, падобны характарам на тату, але меў мамчыны рысы. Любіў рызыкаваць. Адчувае сябе героем у сям'і. Ён бегаў у бок акупаванай вёскі Пратасы, назіраў з далёк. Залазіць на высокія дрэвы і глядзіць, што адбываецца на вуліцах. А калі злазіў, то распавядаў, што ўбачыў: дарослым, аб тым, дзе знаходзяцца афіцэры і малодшыя па званні салдаты, паліцыя; а сваім сёстрам, ён маляўніча распісваў нямецкую сабаку, які скакаў пад гукі губнога гармоніка. Ён адлюстроўваў жэстамі, рухамі, сабачку. Малодшыя сёстры з захапленнем і здзіўленнем слухалі брата, у ціхую смеючыся ад радаснага прадстаўлення.
Плыла ноч. Зоркі то знікалі, то мільгалі з-за хмар. Халодны вецер маячыўся над нямым страхам зямлі.
Ведаючы размяшчэнне салдат, Васіль і Навум, доўга рыхтаваліся і добра распланавалі план дзеянняў. Гэтай ноччу яны вырашылі прабрацца ў вёску да складоў. Яны нямала пабачылі ў сваім жыцці, асабліва ў апошні трывожны час. Васіль зняў капялюш, памаліўся. Ён хоча гэтай восеньскай ноччу вярнуцца жывым да сям'і.
Двое ішлі па лесе, адзін за адным, прабіраліся праз глейкія палянкі балотцаў. Ішлі асцярожна, ціха. У імгле было цяжка разгледзець, ці стаіць чалавек каля лесу, ці гэта быў зусім не чалавек, а абваленае, зламанае дрэва.
Салдат няма. Яны, мабыць, цяпер у канцы вуліцы, каля казармы.
– Слухай, давай крыху пачакаем! – сказаў насцярожана Навум.
– Добра. – Васіль паглядзеў на гадзіннік. – Дзесяць хвілін.
Мужыкі ляжаць над узгоркам, недалёка ад першай хаты вуліцы.
– Вась!? Бачыш? – штурхае брата, шыпіць Навум.
Над ліхтаром з'явіўся нямецкі афіцэр. Следам за ім, ішоў невялікі атрад паліцыі і тры радавых салдата. Яны павольна ішлі. Братам прыйшлося яшчэ трохі пацярпець, пакуль тыя не адыдуць далей.
Абодва ўсталі. Першым ішоў Васіль. Яны выйшлі да двароў галоўнай вуліцы. Перабіраліся праз платы. Асцярожнымі крокамі пераходзячы ад хаты да хаты, у бок складскога памяшкання.
– Заставайся тут! – мякка штурхнуў плячом Васіль брата.
Яны стаялі разам за сцяной склада. Каля брамы стаіць нямецкі салдат. Дыміць цыгарэтай. Не спускаў вачэй з фатаздымка, які трымаў у руцэ.