Васіль выцягнуў з пад рамяня клінок. Павольна і рашуча падкрадаўся да салдата. Халодная сталь прапарола ўніформу некалькі разоў. Вочы салдата глядзелі ўжо ў твар Васіля, згасалі. Пальцы расціснулі і адпусцілі скрываўлены фатаздымак. Агледзеўшы па баках, Васіль адцягнуў цела за сцяну. Навум не паказваючы страху, нічога не казаў. Справы робяцца так. Моўчкі падыходзячы да брамы, крыху адкрыўшы іх, Васіль праціснуўся ў склад і выцягнуў адзін мяшок збожжа.
– Матацыкл! – зазірнуўшы ў склад, сказаў Навум. – Хутчэй!
Як цень мільгануў з брамы старэйшы брат. У абодвух на плячах апынулася па адным мяшку. Браты беглі за дварамі, у бок густога лесу. Ледзь прыкметныя целы прабіраліся скрозь ноч. Загучаў кулямёт. Сеюцца кулі.
Дабраліся ўсё ж такі да лесу, уцяклі ад салдат і іх куль. Потым, браты спыніліся каб адпачнуць.
– Добра нас з табой прыціснулі. – з усмешкай загаварыў Васіль.
Навум задумаўся на хвіліну.
– Магло быць яшчэ горш. – адказваючы, трымаўся за скрываўленае плячо Навум. – Нічога, нічога, гэта пройдзе.
Старэйшы падскочыў да брата, аглядзеў рану.
– Гэта не самае страшнае. – супакоіўся сам і супакоіваў брата Васіль. – Можам ісці далей.
Рызыкавалі жыццём, каб накарміць сваіх дзяцей і жонку. Скрадзеныя мяшкі, хавалі ў свае схованкі. Расцягваючы іх змесціва па троху, не з'ядаючы ўсё адразу.
Таксама, працягвалі збіраць грыбы. У гэтым годзе іх было дастаткова.
***
Халаднела. Снег клаўся на прамерзлую глебу. Нямецкіх салдат станавілася ўсё менш на вуліцах вёскі. Пра гэта таксама казаў Сцяпан. Яны не даходзілі часам да апошніх хат. Халодныя вятры прадзьмухвалі іх твары, прымушаючы адварочвацца спінамі і крочыць у зваротным накірунку.
Змярканне. Сцямнела і было амаль нічога не відаць. Аглядзеўшыся па баках, пажылая жанчына з унукамі імкліва прабіралася да хаты на ўскраіне. Старэйшая дачка Паліны, Надзя, якая на момант вайны ўжо магла пайсці ў другі клас, адправілася разам з бабуляй у бліжэйшую хату, спячы хлеб. Ішлі на хутар. Надзя ў заматаных анучах, за спіной несла муку. Баба ж несла галлё. Маленькая і моцная духам Іра ўвязалася за імі. Пажылая жанчына яе заўважыла толькі тады, калі яны падышлі да хаты. Дзявацца не было куды, прыйшлося ісці ў хату ўтрох, не пакідаць жа амаль пяцігадовую дзяўчынку адну на снезе, на ўскраіне лесу.
Зайшлі ў хату. Было неяк не па сабе. Страшна. Печ была цэлая, а ўнізе яшчэ былі дровы, якіх цалкам хопае на падрыхтоўку добрага хлеба.
– Надзюш, ідзі прынясі вады з калодзежа. – цяжка дыхаючы прамовіла бабулька.
Унучка скінула муку на стол і накіравалася да дзвярэй.
Цёмна, мокра, пахне дымам. Надзя прынесла трохі вады і зноў сышла за апошнім вядром. Малодшая ж, стаіць ля печы, чакае цяпла. Агонь усё больш абхапляў сухія дровы, белы дым павольна падымаўся ўверх губляючыся ў прыцемках. Бабуля замясіла цеста, невялікімі кавалкамі яна ўкладвала яго на тонкае жалеза. Запахла смачнай залатой чырванню.
– Баба Ганна, у зарасніках ходзяць нейкія людзі ў белых халатах. – зайшоўшы ў дом, з чарговым вядром вады, сказала спалоханая ў вачах Надзя.
Сэрца забілася часцей. Мароз прабег па ўсім целе жанчыны.
– Гэта немцы, дзеткі! – цяжка дыхаючы, Ганна спахапілася, кінуўшыся да печы.
Увесь хлеб: дзе сыры, паўсыры, і ўжо спечаны, яны забралі ў спешцы, і хутчэй выбеглі з хаты. Іра ўчапілася ў руку сястры.
– Толькі не плач…трымайся! Бягом! – амаль шэптам, хутка вымавіла сваёй сястрэ Надзя.
Трое беглі па друзлым снезе. Ногі грузлі, цяжка было ісці па рыпучым снезе. Малодшая ледзь перабірала свае захутаныя ў анучы ногі. Старалася бегчы, не адставаць ад астатніх. Затаптаная сцяжынка была добра прыкметная на белым палатне.
Салдаты, у белым камуфляжы, стаяць на лыжах. Прывязаныя палкі вісяць на іх цёплых руках.
Наперадзе іх бегла бабуля, за ёй, як гусята, следам беглі дзеці. Два стрэлы, адзін за адным, расьсеялі цішыню хваёвага бору. Накіраваныя ўверх вінтоўкі спынілі стральбу. Ад стрэлаў бабка Ганна з дзецьмі ўпалі і прыціснуліся да снегу. Немцы ў гэты момант, маглі б страляць на паразу, але сярод уцякаючых, не было падлеткаў або дарослых мужчын. Трохі пачакаўшы, старая паднялася, падняла дзяцей. І як цені, яны пабеглі ў глыб лесу, маячыся за шэрымі хвоямі.
Дзякуючы вялікай рызыцы, цяпер было што паесці, чым накарміць дзяцей у снежнае халоднае надвор'е.
***
З першай адлігай, нямецкія салдаты гучна прайшліся па хутары Круглае. Многія, хто яшчэ хаваўся там, былі забітыя. З вялікай цяжкасцю цяпер можна было пазнаваць сваю зямлю. На месцы хат, цяпер былі бачныя абломкі ад печаў, тырчашчыя коміны і чорныя вуглі. Дым знікаў з парывамі ветру. Многія будынкі былі ўзарваныя, пераеханыя танкам. Ноччу, ад нямецкіх снарадаў, гарэў апошні хутарок. Цяпер не было дзе абагрэцца і схавацца ўцякачым. Пасля, самотны хутарок зусім знік з-пад выгляду.
Некалькі сем'яў усё ж таксама пражывалі на балотнай выспе. Там, ды як і ўсюды ў час вайны, было не бяспечна. З асцярожнасцю палілі вогнішчы, не стваралі вялікага дыму. Калі чулі гукі самалётаў, хутка тушылі іх, перашэптваліся.
Будавалі буданы, а бліжэй да ночы выходзілі сцежкамі з балот у пошуках ежы.
Зямлянак больш не засталося. Вандроўныя, азлобленыя людзі хадзілі па лясах. Голад іх біў у жывот. Гэтых людзей лавілі і дапытвалі немцы. Задавалі пытанні аб месцы фарміравання партызанскіх атрадаў. Пасля, іх забівалі, а іншы раз, мужчын адпраўлялі на цяжкую працу цягніком, а жанчын, пасля допыту, пакідалі жыць у вёсцы, для гадоўлі жывёл і вырошчвання раслін на палях.
У вёсцы былі і тыя, хто падтрымліваў бунтароў. Яны, непрыкметна выносілі ім ежу. Ці тым партызанам, якія прабіраліся ў ноч у хату, аддавалі да апошняга, усё тое, што заставалася пасля нямецкіх салдат. У пакаранне, жыхароў выводзілі на вуліцу і расстрэльвалі. Палілі жыўцом, аблівалі гаручымі сумесямі і падпальвалі. Стрэлы і крыкі палохалі ўсіх астатніх, тым самым, наводзілі жах і папярэджвалі застаўшыхся.
***
Сонца з кожным днём станавілася цяплей і сагравала зямлю сваім цяплом. А вайна тым часам не спынялася.
Дарослых мужчын у вёсцы амаль не засталося. У асноўным жанчыны, старыя і падлеткі: апрацоўвалі палі, сеюлі жыта, выконвалі ўсю цяжкую працу.
***
Пасля першага года вайны, вёска стала падобнай на паўразбураную і закінутую. Попельныя вуліцы, на якіх размясціліся астатнія семдзесят хат, выглядаюць змрочна.
У гэты дзень, як і ўвесь мінулы тыдзень, надвор'е выдалася жудаснае. Ідзе дождж, дзьме моцны вецер.
Пасля цяжкага прыгнечанага году ў лесе і тулянняў па балотах, Паліна вырашыла вяртацца з дзецьмі ў Пратасы. Яна не раз чула, што тых, хто працуе на немцаў, кормяць. Яна думала не пра сябе і ўжо тым больш не пра мужа, які часта сыходзіў і пакідаў іх адных. Яна турбувалася пра сваіх дачок і сына, якія вельмі моцна схуднелі. Дзеці нямоглыя, бледныя, асабліва малодшая дзяўчынка Вольга.
Многія працуюць на немцаў. Чуткі, якія даносіліся з вёскі, былі ўсялякімі і верыць ім, часта не мела сэнсу. Васіль таксама не мог глядзець на прыгнятальных ад голаду дзяцей. Балюча прыняўшы цяжкае становішча сям'і, ён разам з імі, пакідае балота.
Шуміць хваёвы бор. Яны ішлі па неўзараным палям, зарошай леташняй травой. Паліна спынілася, моцна прыціснула да сябе сваіх дзяцей.
– А ці правільна гэта? – са страхам, перабірала свае думкі ў галаве Паліна. – У лесе ад голаду могуць памерці мае дзеці, а там могуць ад кулі.
Яна кожнага абняла з мацярынскай ласкай, зірнула кожнаму ў вочы. З рызыкай, яны працягвалі ісці да вёскі. Яны ішлі не азіраючыся назад. Да іх стаў даносіцца гук вуліц – яны ўжо блізка. За гадзіну, цяжкім крокам, яны дайшлі да першай дарогі. Адтуль, ужо віднеліся першыя хаты вёскі. Стомленасць трывожыць. Страшна было, што іх жыццё можа неўзабаве абарвацца.
На шляху ў вёску, яны сустракаюць патрульных салдат. Узялі пад прыцэл Васіля і яго жонку Полю. Салдаты не глядзелі на знясіленых ад голаду дзяцей.
– Усё. – сказала яна. – Вось і ўсё…
Жанчына апусціла рукі, абхапіла імі сваіх малодшых дачок.
Пасля, іх павялі да камендатуры. Пажылыя людзі сядзелі на лаўках, праходзіла па дарожках паліцыя. Васіль адчуваў у сябе гнеў, які цягнуў з сабой незваротнае рашэнне вярнуцца. Гэта непараўнальнае пачуццё. Рашэнне, якое ўзяло пад прыцэл шэсць жызняў. Інстынкт самазахавання знік.
Іх прывялі да афіцэра. Паліну з дзецьмі там доўга не трымалі. Пасля допыту, адпусцілі. Але муж застаўся. Нямецкі афіцэр уважліва паглядзеў на Васіля. Той стаяў, апусціўшы галаву, глядзеў уніз. Немец паказаў салдатам на Васіля. Яго падвесілі за рукі. Пыталіся ў яго пра тых, хто яшчэ застаўся ў лясах і прычыну, чаму яго сям'я тут, чаму яны вырашылі здацца, вярнуцца.
– Ваша жыццё мераецца хвілінамі. – пераклаў з нямецкай адзін з салдат.
– Я ведаю…я не за здзекамі прыйшоў. Я прыйшоў дзеля сям'і… Нам няма чаго есці… – сказаў Васіль.
– Вам страшна?
– Страшна. Пры думцы, што па маёй зямлі ходзяць такія людзі як вы.
– Вы павінны баяцца смерці.
– Нічога не выйдзе. – падумаў Васіль.
Яго білі па ўсім целе. Ён не раз губляў прытомнасць. Час цягнуўся пакутліва доўга.
– Я хачу сказаць. – прамовіў Лешанок.
Афіцэр сядзеў каля дзвярэй, дыміў цыгарэтай. Ён, рэзка павярнуўся, зірнуў на перакладчыка. Дастаў з кішэні нататнік з алоўкам.
– Што ж … Ну-ну!? – перакладчык падышоў бліжэй.
– Я ішоў на смерць. Я вёў сваю сям'ю на смерць. Калі б я ведаў, дзе партызаны, я б не прыйшоў сюды з сям'ёй. – сказаў Лешанок.
Афіцэр ўстаў. Патушыў цыгарэту. Нешта запісаў у нататнік. Пад вокнамі прашумела машына, спынілася за дзвярыма. Афіцэр загадаў адпусціць збітага Васіля, апрануў фуражку і выйшаў. За ім пайшоў перакладчык.
Усіх жыхароў, за гэты год вайны сагналі ў адну хату, якая знаходзілася насупраць камендатуры, праз дарогу. Шмат людзей жыве тут, хата вялікая. Там жа і апынулася Поля з дзецьмі. Зайшоўшы ў першы раз у гэту хату, яна ўбачыла сівавусага старога, які размяшчаў усіх. Таксама, яна заўважыла шмат знаёмых асоб, а многіх ужо не ўбачыць, не было іх у жывых.
Зэдлікі, цьмяныя сцены, сяннікі, нары.
Увечары, дапытванага Васіля цягнулі па падлозе, выцягнулі ў двор. Кінулі яго каля дарогі. Паліцыя дапамагла падняцца яму, узяла пад рукі, адвяла Васіля ў хату. Ён быў увесь у сіняках, саслаблены. Паліна ўбачыла мужа ў дзвярах, кінулася да яго. Іншыя ж у гэты момант, паглядзелі хто ўвайшоў, потым адвярнуліся і працягнулі займацца сабой, нібы не заўважаючы іншых. Васіль уздыхнуў, паглядзеў па баках, убачыў дзяцей. Усе жывыя.
Вечар сыходзіў. Ноч абдымала вёску. Трывогу і неспакойванне прыносіў моцны вецер. У вокны біліся вялікія кроплі, стукалі па даху. Пажылыя, стомленыя людзі, не заўважаючы грукаў, спяць. Паліна моўчкі сядзела побач з мужам. Яго боль сціхала. Вісляючыя гарашчыя газавыя лямпы, каля вокнаў, крыху супакойвалі. Іх дзеці, устрывожаныя і ўсхваляваныя, шэпчуцца каля вакна,
З усіх бакоў чуўся кашаль, храп і дзіцячы плач.
***
У вёсцы Чорныя Брады, у пяці кілямэтраў ад Пратасоў, праходзілі чыгуначныя шляхі. Па якіх, дастаўляліся або адпраўляліся розныя грузы. З першых дзён акупацыі, у вагонах вазілі жанчын, а таксама цэлыя сем'і, у Германію.