– Івон. – праходзячы міма перакладчыка, прамаўляла Іра.
Ён не раз усміхаўся ёй у адказ.
Старэйшая сястра Надзя, займалася ўборкай у хатах. Прыбіралася пасля нямецкага застолля. Таемна прыносіла дадому ежу па нядзелях. Працавала на палях. Ёй некалі было бегаць з малодшымі сёстрамі.
А Іра і Вольга бегалі на бліжэйшую кухню за рэшткамі ежы. Місак не было. Бралі тое, што знаходзілі: гаршчок, плоскае жалеза. І бягом да кухара, каб той даў хоць трошкі кашы або супу. Нізкі, лысы нямецкі кухар, не часта песціў ежай дзяўчынак
Сёння Волька была першай, стаяла бліжэй да яго, чым астатнія дзеткі. Глядзела жывым і пранізлівымі вочкамі. Яна выцягнулася, працягнула рукі з круглай жалезнай пласцінай уверх. Не заўважаючы, пузаты кухар сагнуўся і галавой стукнуўся аб гэтую жалезную міску. Ён як падкошаны, адной рукой схапіўшыся за галаву і закрычаў:
– Russische Schwein! Russische Schwein! – нахмурыўся немец, размахваў вялікай лыжкай.
Спалоханыя дзяўчынкі, кінулі ўсё з рук. Шпарка пачалі ўцякаць, як мага хутчэй. Павольна за імі, падганяючы, бег кухар, бурча яшчэ нешта сабе пад нос. Усе іншыя салдаты былі ў здзіўленні, паціскалі плячыма.
– Няўжо, дзеці яго напалохалі? – думалі яны.
Праз два дні дзяўчынкі зноў падышлі да кухні. У гэты раз іх пакармілі рэшткамі недаедзенай ежы. Пры гэтым, кухар не надаваў ніякага значэння, хоць пазнаў сясцёр.
***
Ішоў год за годам, вайна здавалася вечнасцю.
Апалае лісце схавала сухую траву. Каля вёскі было ўжо не так спакойна. Жыхары баяліся хадзіць у лес, больш не ад таго, што немец убачыць, а з-за таго, што ў лясах хаваюцца разбойнікі, забойцы. Якія абяруць з галавы да ног, ды што заўгодна з чалавекам зробяць. З лесу даносіліся стрэлы.
Гул кружыўшых самалётаў раздражняў яшчэ мацней, чым раней. Аэрадром стаў шырэйшым.
Два месяцы Сцяпана і іншых маладых хлапчукоў адпраўлялі за вёску, у процілеглы бок, капаць траншэі, акопы. Будаваць умацавання для лагера. Немцы падганялі хлопцаў, трэба было паспець усё зрабіць да прыходу зімы. Халадзела. Пасля заканчэння работ, Сцяпан вярнуўся худым, знясіленым. Маці абняла яго, плакала, сёстры таксама абнялі яго. Плакалі і тыя, чые сыны так і не вярнуліся.
Людзі разважалі, злаваліся, хварэлі душой. А жыццё ішло сваім шляхам, абыякава і бязлітасна.
***
Чырвона-жоўтую лістоту сталі замяняць сняжынкі. Моцныя вятры прыносілі іх усё больш і больш. За вокнамі хутка цямнела, праносілася сцюжа.
У хаце было холадна. Добрага адзення амаль не было, ахіналіся ў якія былі анучы, у дзіравую, працёртую тканіну. З кожным днём снегу станавілася ўсё больш. Да студзеня яго было так шмат, што ён зачыніў вокны хат. Горы снегу. Жыхары, палонныя, рылі тунэлі, каб прабірацца па вуліцах. Па краях дарог праходзіла па аднаму вузкаму тунэлю, для рознага кірунку. Нямецкім салдатам было не па сабе ад такога белага насыпу. Такой зімы яны яшчэ не бачылі. Нібы ён падае на іх, не даючы ім прайсці, праехаць далей у наступленне, спыняў вайну.
Жыхарам вельмі хацелася есці. На далёкай кухні, у канцы вуліцы, вечарам варылі мяса. Абгрызеныя косткі аддавалі дзецям. Дзеці былі вельмі рады косткам. Вольга адна, без сясцёр, бегла па хрумсткім снезе ўздоўж вуліцы, з надзеяй, што хоць нешта перападзе. Дзяўчынка, з чырвона-ружовым тварам і дрыготкімі рукамі ад марозу. Ногі не мерзлі ў акручаных анучамі лапцях. Яна прыбягала да астатніх дзяцей, якія кружылі каля немецкай кухні і нямецкіх салдат. Ваенныя кідалі косткі ў розныя бакі, смяяліся, нешта кажучы на дзяцей і паміж сабой.
Сёння, адзін з салдат, які сядзеў з астатнімі ў хаце, падышоў да сінявокай Вольгі. Абняў яе, падняў на рукі. Дзяўчынка закрычала ад страху, што было сілы. Ён супакойваў, гладзіць яе, кажучы штосьці па-нямецку. Рукою паказваў, што хоча занесці яе ў хату пакарміць. У яго з сабой нічога не было і на кухні палявой таксама ежы ўжо няма. Уся ежа ў хаце. Вольга працягвала крычаць і плакаць. У той час, іншыя дзеці разбегліся. Памятаючы, што немец можа кінуць дзіця ў печ. Вольга працягвала выбірацца, вылазіць з рук. Салдат апусціў, адпусціў яе. Дзяўчынка хутка ўцякла ад яго, праўда недалёка. Яна супакоілася, але сэрца працягвала грукатаць ад страху. Спынілася каля неспаленай яшчэ, немцамі, хаты. Выцірала слёзы. Засталася стаяць побач з астатнімі дзецьмі.
Пазней, яна ўбачыла перакладчыка Івона, які выйшаў на вуліцу з хаты, са сталовай, дзе елі салдаты. У руках ён трымаў невялікі рондаль, сатэйнік з супам. Паглядзеўшы па баках ён заўважае ахінутую ў анучы маленькую дзяўчынку Вольгу. Падышоў да яе, яна не стала ўцякаць, чым астатнія. Яна памятала яго, як ён прасіў яе быць асцярожней. Перакладчык паказваў ежу і казаў.
– Бери, кушать будешь. Солдат отдать еда. Бери! Кушать будешь!
Вольга баялася, не брала. Глядзела на рондаль, з якой ішоў пар.
– Ты же хочешь есть?! – прысеў да яе Івон.
Яна не стала нічога казаць. Маўчала. Яна баялася, што могуць прыйсці салдаты ў хату і забіць яе за гэты суп. Не ўзяла. Яна, сыходзячы ад яго, азіралася. І заўважала, што Івон сочыць за ёй, глядзіць, куды ж яна пойдзе. Вольга павярнула на іншую вуліцу, потым накіравалася ў бок дома. Івон зразумеў, што яна падманвае яго. Дзіця, абыходзячы рознымі вытаптанымі сцежкамі, траншэямі і тунэлямі, па крузе, выйшла на камэндатуру і прыйшла ў свою хату.
Зноў у слёзы, успамінаючы, што было з ёй.
– Што ты плачаш? Хто цябе набіў?.. Чаго ж ты цягалася!?! – задавала пытанні Паліна сваёй дачцэ.
Волечка праз плач спрабавала штосьці расказаць.
І ў гэтую гадзіну, хлопчык Грыша, які жыве з імі ў адной хаце, зайшоў у хату. І прынёс з сабой сатэйнік з супам.
– Гэта мой суп! Ён мне яго аддаваў. – перастаўшы плакаць, Вольга звярнулася да матулі.
– Дык чаго ж ты яго не ўзяла?
А дачка апусціла вочы, ды пабегла да Грышы.
– Дай мне хоць трохі?! – казала дзяўчынка, просіла супу.
Суп падзялілі, на ўсіх дзяцей. Невымоўнай радасцю засвяціліся іх змучаныя, запалыя вочы. Маці Паліна села насупраць сваіх дзяцей, ласкава глядзела на іх. З'елі ўсё адным махам.
Пасля, Грыша занёс салдату яго посуд, падзякаваў. І хутка ўцёк назад дадому.
***
Адзін дзень змяняўся іншым і нічога новага ў вёсцы не адбывалася. Старыя, жанчыны, і мужчыны, і дзеці: па-ранейшаму глядзелі з асцярогай і варожа на захопнікаў.
У канцы вёскі, у садзе, стаяла пару не абгарэлых яблынь, якія давалі багаты ўраджай пладоў.
Беглі гады. Ні ў гэтую ноч, ні ў дзень, больш не было нічога асаблівага, усё здавалася штодзённым. Год за годам жылі ў нейкім палоне, у страху, у голадзе. Пра што б не думалі, куды не глядзелі, заўсёды было адчуванне пагрозы, бяды, ва ўсіх хто хацеў заставацца свабодным. Матывацыя была адна – жыць дзеля дзяцей, дзеля перамогі.
Так цягнулася некалькі гадоў.
На дрэвах ужо шамацела лістота. Усё больш даносіліся чуткі, весткі аб тым, што германскае войска губляе пазіцыі. Што свае салдаты даюць адпор акупантам. Гэта злавала, як нямецкую ўладу, так і паліцыю. Яны занепакоеныя, сталі агрэсіўна паводзіць сябе. Усё бліжэй падступалі савецкія войскі да вёскі Пратасы. Вызваляючы бліжэйшыя населеныя пункты.
Лета. Трэці год вайны.
– Нашы! – убег у хату мужынёк. – Нашы ідуць!
Па полі беглі байцы. Хутка загрымела артылерыя. Кулі засыпалі вёску. Артылерыя ўсё б'е і б'е. Усім боязна. У вокны ляцелі кулі, усе хто ў агульнай хаце, ляглі на падлогу…трасліся. Жах вайны, бою. Паліна, плакала аб сваіх дзецях, аб сваім мужу, што яны дзесьці там засталіся адны.
У гэты дзень дачкі Васіля Лешанка гулялі з іншымі дзецьмі ў канцы вёскі. Раптам нібы гром, нешта прагрымела над лесам. Аблокі цёмнага дыму паплылі ў бок вёскі. Дзеці закрычалі і ў страху пабеглі дадому. Зноў грымнуў стрэл. Наперадзе дарогі яны бачылі, як насустрач беглі нямецкія салдаты. Усё ахапіла агнём.
Дзеці закрычалі, у страху, падзяліліся, разбегліся хто куды. Надзя пацягнула сваіх сясцёр у хату насупраць. Схаваліся на даху. Малодшыя не пераставалі плакаць. Надзя, праз шчыліну ў тарцы даху, сачыла за тым, куды беглі іх сябры.
Грыша ж, працягваў бегчы па дарозе з братам да мамы. У гэты момант снарад ударыў як раз каля іх. Затрашчала старая ліпа. Дзеці ляжалі на сухім пяску: худыя, спакойныя і ўлагоджаныя.
Надзенька закрыла рукамі вочы. Потым абняла сясцёр. Слёзы ціха сцякалі па яе ружовых шчоках.
Перад пачаткам бітвы, Васіля з сынам і іншых мужчын адправілі капаць акопы. Там яны і сустрэлі свіст куль двух варожых бакоў.
Васіль схапіўся за вінтоўку мёртвага нямецкага салдата. Агледзеўся і прыцэліўся, адразу ж прагучаў стрэл. Затым, тузануў за плячо Сцяпана. Махам галавы, паказаў, што ім пара сыходзіць адсюль. Васіль зноў агледзеўся і хутка выбег з акопа. Дзіцячыя крыкі, якія напаўнялі шум вайны, гоняць іх абараняць сваю сям'ю. Бягуць акуратна да хаты. Куля наганяе бацьку і збівае таго з ног. Ён падае, прыхінаецца да цёплай травы. Сцяпан рашуча не пакідае тату, дапамагае яму дайсці да сцяны паўразбуранай хаты. Гарачая кроў сцякала на дрыготкую, ад вайны, глебу. Сын не губляецца, здымае кашулю і абвязвае рану.
Немцы адступаюць. Паліцыя і аддзеленыя ад групы салдаты, хаваліся ў лясах. Пасля трохгадзіннай бітвы, у дварах стала пацішэй. Вельмі шмат параненых, забітых, крыві, якая пакрывала зямлю. Яшчэ здалёк чуваць выбухі. Каля чыгуначных шляхоў яшчэ ішла танкавая бітва.
Шум стаў сціхаць. Людзі збіраліся ў групы, шэпталіся. Народ выходзіў на вуліцу.
Дзяўчынкі, тры сястры, цяжка прабіраліся да мамы. У асяроддзі ляжачых чалавечых целаў і палаючага агню, яны паскаралі свой крок. У гэты момант, сёстры ўзяліся за рукі і спяшаліся дадому. Надзя трымала руку Іры, Іра трымала руку Волі. Чулі голас мамы. Паліна з крыкам прамаўляла іх імёны, яна ў паніцы, шукае сваіх дачок. У гэты момант яе мужу ўжо аказвалі дапамогу іншыя людзі.
– Мама, мама, мама…! – дочкі разам ускрыкнулі.
Радасцю поўніліся іх вочы. Паліна ўстрывожана падбегла да дзяцей, упала на калені. Яна адчула палёгкасць і на душы стала значна лягчэй…
***
Густы дым ахутаў вёску. Моўчкі ляжаць уздоўж дарог мёртвыя салдаты.
Немцы сышлі, уцяклі, адступілі. Валяюцца пустыя скрыні ад снарадаў. Каля спілаваных ліп ляжаў загінуўшы конь. Акопы былі поўныя ўсялякімі прадметамі: бутэлькі, каскі, абгорткі з-пад шакаладу, вінтоўкі, пачкі патронаў. Хлопчыкі збіралі гільзы. Дарослыя прыбіралі забітых. Сваіх хавалі ў брацкія магілы, у вёсцы. Немцаў жа закопвалі каля дарог або на палях і на месцах, дзе іх знаходзілі. Але таксама іх хавалі і ў агульныя магілы, за вёскай. Мёртвых было шмат.
Праз усю вёску былі выкапаныя акопы. Па вуліцы ехалі танкі, ішлі салдаты Чырвонай Арміі.
Васіль і Сцёпа падышлі да вуліцы. Сын глядзеў на салдат з жаданнем далучыцца да іх. Сцяпану хацелася нешта здзейсніць на фронце. Ён прагне гераічнай вайны, а не адседжвацца ў вёсцы. Надзя, Іра і Воля баяліся і хаваліся. Глядзелі праз шчыліны плота, як едуць баявыя машыны. Палонных вялі ад вуліцы, дзе засталося больш ацалелых хатаў. Адкуль ішла дарога з хутара Круглае. Усе стомленыя, у пылу, хавалі вочы.
Нямецкая сабачка засталася ў вёсцы. Сям'я перайшла з агульнай хаты ў новую. І Вольга забрала яго да сабе, жыве ён цяпер з імі. Беленькі, чорныя плямы на ім, чорны матылёк на шыі. Навучаны танцор.