Əmim Hamlet

Yeni müdiri Əlibala Əliyev, Əsədullahın yorulmaq bilməyən işgüzarlığı və əməyi sayəsində qısa bir vaxtda – iki aya Bakının ən məşhur varlıları arasına girə bilmişdi.

Bu müddət ərzində Əsədullah müdirinin şəxsi faytonu ilə işə gəlirdi. Az vaxt içərisində onun maaşı otuz manata qalxdı, üstəgəl, mağazanın bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürdü.

Axundov ailəsinin, yeni köçdükləri Suraxanski küçəsindəki evində artıq kasıblıqdan əsər-əlamət qalmamışdı. Qızların ən böyüyü Tuti artıq evlənmişdi, hamiləydi. O biri qızlar da nişanlanmışdı, yaxınlarda ər evinə köçəcəkdilər.

Anası Xanım bir vaxtlar “səndən adam olmaz” dediyi oğlunun indi başına fırlanırdı.

– Mənim günahım yoxdur, – deyərdi, – iş lap əvvəldən səhv idi. Bizim dinimiz qul ilə Tanrı arasında heç bir kəsi qəbul etmədiyi bir halda din adamı yetişdirməyin heç bir mənası yoxdur. Mən səhv anlamışam. Üstəlik, sarıq və cübbə onsuz da sənə heç yaraşmayacaqdı. Yaxşı ki, sən mənə o vaxtlar qulaq asmadın.

Əlibala Əliyev müdir də oldu, amma qiyafətini dəyişə bilmədi. Müştərilər çox vaxt Əsədullahı müdir, onu isə şagird sanırdılar. Diqqət çəkən bir görünüşü vardı, çünki boy-buxunlu, ağbənizdi. Gözlərinin qəribə bir parıltısı vardı: açıq yaşıl, bənövşəyi… Dodaqlarından təbəssüm əskik olmurdu. Bəyaz, bir az yumru üzündəki qara bığı qəribəydi, amma ona çox yaraşır, başqa bir görkəm verirdi: özündən əminlik, əzmkarlıq…

– Buradan getmək istəsən, heç vaxt xəbər eləmədən getmə. Mənə deyib, elə get. Mən sənin zərgərlikdə az rast gəlinən, nadir bacarığı olan bir usta olduğuna inanmışam, haqlarını həmişə qorumuşam.

– Sağ ol, müdir, usta olmağım mənim üçün yetərli deyil. Ətrafımızda vacib hadisələr baş verir. Onlardan baş açmaqda acizəm. Məsələn, çox qısa bir zamanda bir çox varlı iş adamı ortaya çıxdı. Dünənə kimi varlıqlarından belə xəbərsiz olduğumuz Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullahyev, Murtuza Muxtarov kimi zənginlərimiz var artıq. Ümümi olaraq yaxşı işlər də görürlər, həm də get-gedə çoxalmaları bizim işimizə sərf eləyir, amma cəmiyyətdə yoxsulluq da sürətlə artır, bu da ölkə səviyyəsində narahatlıq yaradır.

– Narahatlıqdan bizə nə? Bizim məqsədimiz, o saydığın varlı iş adamlarının səviyyəsinə yüksəlməkdir.

– Mənim məqsədim o deyil, cəmiyyətdə tarazlığın qurulmasıdır. Həm də mənim maraq göstərdiyim çox şey var. Məsələn, Avropada nələr baş verir? Rusiya qaynayır, deyirlər. Maraqlanıram, amma rus dilini yaxşı bilmədiyimə görə hadisələrin gedişini izləyə bilmirəm. Ayrılmağa gəlincə, çox sağ ol, soruşmağın yaxşı oldu, işdən çıxmağı, özümə bir dükan açmağı, əlbəttə, düşünürəm.

– İşə bax ha! İndi vaxtı deyil! Həm də mən sənin maaşını otuz manatdan əlli manata qaldırmaq istəyirəm.

Müdirin kefi pozulmuşdu. Çox vaxt etdiyi kimi dükanı Əsədə təhvil verib, dənizin sahilindəki bulvara tərəf getdi. Bulvarda Güney Azərbaycandan gələn, iş axtaran bir çox insan vardı.

– Əsəd haqlıdır, yerdən göyə qədər haqlıdır. Bakıda neft sənayesi inkişaf etdikcə, bir varlıya qarşı yüzlərcə kasıb fəhlə, ya da işsiz ortalığı qarışdıracaq.

Dənizə baxan, yaşıl bir ağacın altındaki bir skamyada oturaraq düşüncələrə daldı.

“Heç nəzərə almadığımız başqa bir məsələ də İrandan gələn bu işsizlər ordusu bizimkilərdən daha geri, daha qaba və daha təhlükəlidir, çünki başqa çıxış yolları yoxdur…Vay bizim halımıza”.

1894

Bakının məşhur varlı sahibkarları, tacir və tüccarların qabaqcılları, xüsusən şairlər, ədiblər və rəssamlardan ibarət qələbəlik kitabxana və oxu zalının açılışında bir yerə toplanmışdılar. İnsanlar arasında Əsədullah Axundov da vardı və o, çox həyəcanlı görünürdü.

Nəriman Nərimanov açılış nitqində dünya tarixində olan kitabxanalar haqqında ətraflı danışdıqdan sonra əlavə etdi:

– Bizə gəlincə, – dedi, – bildiyim qədərilə, XIII əsrdə Nəsrəddin Tusinin Marağada Rəsədxana Kitabxanası ilə XVI əsrdə Şah İsmayıl Xətainin Saray Kitabxanasından sonra, XIX əsrdə Bakıxanov və Mirzə Fətəli Axundzadənin şəxsi kitabxanalarının hər biri özünəməxsus xəzinədir. İndi açılışını etdiyimiz bu mədəniyyət evi kitabxana olmaqdan əlavə, ölkəmizin və qonşu ölkələrin köhnə və yeni nəşrlərini, qəzet, jurnal və kitablarını xalqımızın əldə edib oxuması üçün daim açıq olacaq.

Rəsmi danışıqlar bitdikdən sonra dostlar, tanışlar dəstə-dəstə ayrıldılar. Əsədullah kitabçı dostu Təbrizli Əli Əkbəri Füzuli haqqında söhbət edərkən onların arasında gördü.

– Bağdadlı Füzulinin ərəbcə və farsca divanlarından başqa türk dilində divanı olması onu fars oxucularının gözündən salıb. Ona görə mən belə deyərdim ki, Füzulinin şeirlərini bütün türk xalqları arasında yaymaq lazımdır. Dinləyin onu, görün nə deyir:

Ol səbəbdən fars ləfzilə nəzm çoxdur kim,

Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur.

Məndə tovfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm,

Növbahar olğac tikəndən bərgi-gül izhar olur.

Əsəd mollaxanada keçən son falaqqalı gününü xatırladı. O gündən sonra ərəbin kitabından, farsın şeir divanlarından uzaqlaşdı, bundan sonra Füzuli onun könlündə taxt qurdu. Çünki ana dilində, yəni türk dilində yazmışdı şair. Bəzi şairlərsə nədənsə bu gücü özlərində tapa bilməmişdilər.

– Məsələn, kim?

– Məsələn, Xəqani, Nizami…

– Onların hər biri İran ədəbiyyatının abidəsidir.

– Ola bilər, amma ikisi də azərbaycanlıdır.

– Axı, onlar farsca yazıblar, bunu nəzərə al.

– Olsun. Axı, mən də “nə səbəbdən bəzi şairlərimiz türkçə yazmaq gücünü özlərində tapa bilməmişlər?” – dedim. Haqlı deyiləm?

– Haqlısan. Onlardan yalnız Nizami türkü və türkçülüyü mədh edib öz şeirlərində.

– Bunda nə var ki?

– Nə olduğunu mən sənə deyim, deməli, azərbaycanlılar türkdür.

Özündən aslı olmadan onun Aristotel məntiqi yürütməsinə güldü:

– Xeyr, bu, Aristotel məntiqi deyil: bu, riyaziyyatın “ikini ikiyə vuranda dörd edir” məntiqidir.

Nərimanov Mədəniyyət Evi onun bir çox ziyalılarla tanış olmasına səbəb olmuşdu. Heç bir incəsənət və mədəniyyət yığıncağından qalmazdı Əsədullah Axundov. Bu qurumun imkanlarından yararlanaraq xaricdən bir çox kitab gətizdirə bildi. İndi o, uşaqlıq illərində heyran qaldığı Rasim əminin kitabxanasından daha böyüyünə sahib idi. Füzuli, Nəsimi və Xətainin əsərlərilə yaxından tanış olduqdan sonra, uşaqlığında ən çox marağını cəlb edən Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərini də əldə etmişdi.

* * *

Əsədullah Axundov öz iş yerini qurarkən iyirmi beş yaşında idi və iyirminci əsrə iki il qalmışdı. Səkkiz il Əliyev qardaşlarının yanında işlədikdən sonra, görkəmli Metropol otelinin (indiki Nizami muzeyi) nəzdində təkbaşına bir zərgər-saatçı mağazası açdı. Təbii ki, müdiri bu işin qarşısını almaq üçün əlindən gələni etdi, amma istədiyinə nail olmayınca, o da böyük qardaşı kimi, əgər bu qərarından vaz keçməsə onu öldürtdürəcəyi ilə hədələdi.

“Əlbəttə, dediyini edər! Hər gün onlarla insan şəhərin ortasında qoçular tərəfindən güllələnərək öldürülür. Mənim başqa əlacım yoxdur, necə olur-olsun müdirin tabeçiliyindən çıxıb, öz həyatıma lazım olan bir yol seçməliyəm. Mənim hər şeydən əvvəl özümü inkişaf etdirməyim, ətrafımda və dünyada baş verənləri tanımağım lazımdır. Bunun üçün birinci növbədə rus dilini yaxşı öyrənib, bu çatışmazlığımı aradan qaldırmalıyam”.

Müdir öldürtmədi Əsədullahı. Əsədullah mağazasını ürəyi istədiyi kimi bəzədi və lazımı qədər cib saatı, qiymətli daşlarla işlənmiş bijuteriya hazırladı. Artıq hər şey hazır idi və özünə köməkçi axtararkən Nəriman Nərimanov onu bir nəfərlə tanış elədi.

– Bu İvan Terpovdur. Moskvalı, yüksək təhsillidir… Ona çox güvənirəm. Mahaçqalada bir çeçen ustadan zərgərlik öyrənib. Onu yanına alsan, həm işinə yarayar, həm də ruscanı istədiyin kimi öyrənməyində sənə köməyi dəyər…

İvan Terpov, Əsəd yaşında cavan oğlandı. Onun idmançı kimi bədəni vardı; tipik slavyan, saçları sarı, gözləri mavi idi. Dərhal işə başladı. İvan təkcə zərgərliklə məşğul olmayıb, üstəlik, sabahdan axşamadək Əsadullaha vasvasalıqla rusca öyrədir, ona dünyada baş verənlərdən, çox zaman da Rusiyada cərəyan edən hadisələrdən söz açırdı.

Əsadullah, İvandan bunları öyrəndiyi üçün xöşbəxt idi. Sanki o, artıq cəmiyyətin qurtuluşu üçün bir çıxış yolu tapa biləcəyinə özündə güc hiss edirdi. İçinin sevinclə dolu olduğu bu günlərdə həmişə bir konsertə və ya teatra, operaya getməyi adət halına almışdı. Bakıya gələn aktyor Şalyapin ilə xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlunun dostluğu haqda qəzetlərdən bu xəbəri oxuyub fəxr hissi keçirmişdi. Əsadullah o gecə Cabbarın konsertinə getdi. O, sanki zaldakı məbədində dua edən bir dindarın duasıyla ovsunlanmışdı. “Dua ediləcəksə belə edilməlidir”, – deyə düşundü. Həmin gecə uzun müddət onu narahat edən məsələlərdən uzaqlaşdı, bir qədər rahatlıq tapdı. Cabbarın gah sakit, gah da üsyankar səsiylə yoğrulmuş mahnılarımı onu bu fikirə sövq eləmişdi? Gör, nə vaxtdan bəri dua etmir, namaz qılmırdı? Çoxdan… Amma anası evdə ara vermədən xeyir-duasını və namazını əskik etməzdi. Onun namaz qılmamasının səbəbi son falaqqadan sonraki üsyanı idi?

– Xeyr, ola bilməz! Fikirləşirəm ki, dindən uzaqlaşmışam mən. Çünki heç bir problemimizi həll etmir.

– Yaxşı, bəs çarə nədir? Problemlərin həlli necə reallaşır?

Bu işlərin çıxış yolu insanlarda olmalıydı. İnsanların düşüncələrində, yazdıqları kitablarda…

Əsədullah Axundov əldə etdiyi peşəyə, açdığı mağazaya o qədər də əhəmiyyət vermədən, günün əksər hissəsini Nərimanov kitabxanasında müxtəlif kitablar axtarmaq, oxuduqlarını tanış olduğu ziyalılar ilə müzakirələrdə keçirirdi. Bir gün o, İvan Terpovun ona məsləhət görduyü Nikolay Qavriloviç Çernişevskinin “Nə etməli?” romanı ilə tanış oldu. Bu əsəri o İvan Terpovla birlikdə düz beş dəfə oxumuş, sonra Nərimanov kitabxanasında yazıçının vəfatının onuncu ili münasibətilə keçirilən müşavirədə nitq də söyləmişdi.

Önəmli bir sınaqdan böyük uğurla çıxmışdı bu ilk təşəbbüsü ilə. Həyəcanlı və tər içindəydi, üstəlik, çox yorulmuşdu. Dinləyicilər onu tərifləyərək təbrik etdilər.

– Bu cür maarifləndirici müşavirələrin davamı olacaqmı?

– Olacaqsa, nə vaxt?

Bu sualların cavabını menecerlərə həvalə etdi. Salon getdikcə boşaldı, qalan üç-beş nəfər və İvan onu dövrəyə aldı. Əvvəlcə Nəriman Nərimanov onu sevinclə təbrik etdi, sonra Məşədi Əzizbəyov, Soltan Məcid Əfəndiyev və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə.

Hamıya gülər üzlə baxırdı Əsədullah Axundov.

– Mənə qulaq asaraq şərəfləndirdiniz… Hamınıza minnətdaram.

Nəriman Nərimanov dostları ilə daha öncə razılığa gəldiyi mövzuya keçdi:

– Sizinlə başqa bir məsələ ilə əlaqədar görüşmək istəyirik. Qarşıdakı bir neçə gün ərzində görüşə bilərik?

– Şərəf duyaram, sizi yeni açdığım dükanda qonaq etmək istəyərəm. Saatçı və zərgər adı daşıdığımdan heç kimdə şübhə oyandırmaz, üstəlik, dükanın arxasında geniş və rahat bir otaq var.

Görüşün yeri barədə dərhal razılığa gəldilər, gün və saata gəlincə, o da müəyyən olundu: bu gün və elə indi.

Metropol Bakının yeni inşa edilmiş görkəmli otellərindən biriydi. Əsədullahın mağazası otelin alt mərtəbəsində yerləşirdi; xarici görünüşdən birotaqlı olsa da geniş və hündürdü. Üstəlik, arxasında geniş bir emalatxana vardı. Zərgər dükanının üç işçisi bir an da dayanmadan aldıqları sifarişləri hazırlayırdılar. Son sözü özü deyirdi. İvan da işçilərdən biriydi, amma vaxtının çox hissəsini Əsədullahın təhsilinə ayırırdı.

– Bildiyiniz kimi, Rus Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının Bakı şöbəsini qurmuşuq. Və bu partiyanın ilk azərbaycanlı üzvü olaraq sizi qəbul etmək istəyirik. Nə deyirsiniz?

– Şərəf duyaram!

O anda bu günə qədər keçən həyatı gözunun qabağında canlandı. “Əgər, – dedi öz-özünə, – mollaxanadakı müəlliminə döşəmədəki iynə, ya da hər nəsə batmasaydı, indi yəqin ki, sarıqlı, cübbəli bir molla kimi minarəyə çıxınb azan oxuyar, Məhərrəm ayında hər cümə axşamları evlərə gedib mərsiyə deyərdi”.

Güldü və təkrarladı:

– Şərəf duyaram, yoldaşlarım. Məni bu işə xalqımın ehtiyacları, bir də İvan Terpov yönləndirdi… Özümü ona borclu sayıram. Sizin qarşınızda ona öz minnətdarlığımı bildirirəm.

Söz İvana veriləndə o, Əsədullahın düşüncə, obyektiv reallıqları dərk etmə, mühakimə yürütmə və nəticə çıxarma bacarıqlarını təriflədi. Əsədullah utanmış, ağ üzü qızarmışdı. Dərhal mövzunu dəyişdirməyə ehtiyac duydu və bu məqsədlə:

– Şişirdirsən, İvan Terpov, – dedi. – Xatırlatmaq istədiyim vacib bir məqam var: mən nəinki sadə müsəlman camaatımızı, hətta ziyalımızı və fəhləmizi bu partiyaya cəlb etməyimizdən çox da əmin deyiləm.

Düşüncələr içində susdu Əsədullah Axundov, bununla əlaqədar Soltan Məcid Əfəndiyev qaşlarının çatdı. Nəriman Nərimanov onun daha nə deyəcəyini maraqla gözlədi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə isə heç gözlənilmədən onu dəstəklədi:

– Doğrudur. Xalqımız siyasi qarışıqlıqdan və rəhbərliyin təzyiqindən haqlı olaraq çox qorxur… Əsədullah haqlıdır.

– Yaxşı, bəs nə məsləhət görürsünüz? – bunu deyən Məşədi Əzizbəyov idi.

– Gəlin, müsəlman xalqına xitab edən leqal bir cəmiyyət quraq. Cəmiyyətin ictimai və mədəni fəaliyyəti ilə xalqın qarşısına çıxaq. Təbii ki, cəmiyyət partiyanın tabeliyində olmalıdır. Onu qurmaq məsuliyyətini mən boynuma götürürəm.

Yenə də onu ilk dəstəkləyən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə oldu:

– Əgər dostlar məsləhət görürlərsə mən də cəmiyyətin nizamnaməsini yazaram, nəticə barədə sizə məlumat verərəm… Bu məsələ ilə bağı ikinci yığıncağımız mənim evimdə olsun.

Bakının Novxanı kəndində anadan olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə orta gəlirli bir din adamının oğlu idi. İlk təhsilini ev şəraitində aldıqdan sonra texniki məktəbə daxil olsa da, təhsilini davam etdirə bilməyib, özünü çar rejiminə qarşı bir inqilabçı kimi yetişdirmişdi. İştirak etdiyi toplantılarda duyğu və düşüncələrini, bir sıra məsləhətlərini gözəl bir müraciət formasında çoşqu ilə anladır, bununla əlaqədar bir çox məqalələr yazıb çap etdirirdi.

Gözəl bir yaz günü idi. Məmməd Əmin Qaladibi parkında gəzən, bir-biriləri ilə zarafatlaşan gənclərə rast gəldi. Onlar bir-birilə öz ana dillərində deyil, çətinlik çəkə-çəkə rus dilində danışırdılar. Onların hamısı Məmməd Əmin yaşda olardı. Bu mənzərəni görən Məmməd Əmin o anda özünü saxlamayıb onların yaxınlaşdı:

– Uşaqlar, deyin, niyə buna məcbur edirik özümüzü? Əslində, diqqət etdim, bir-birinizə dediklərinizi öz ana dilinizdə söyləsəniz, daha mənalı, daha təsirli olar, məncə…

Aralarından biri onu ciddiyə almadan “Sənə nə?” – dedi, o birilər də davam etdirdilər oyunlarını. Dərdini anlada bilməmişdi. Kefi pozğun halda evə gəldi. Əlinə qələmi götürüb bir-iki sətr söz qaraladı.

“İdiki vəziyyətdə müstəqilliyimizi tapmışkən, işğalçı bir millətin dilini aramızda yaymaq böyük bir xətadır…”

Tiflisdə Türk dilində nəşr edilən Şərqi-Rus adlı qəzetin Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin bu məqaləsini nəşr etməsi ilə onun yazıçılıq həyatı başlamış oldu. O, məqaləsinin nəşr olunmasını eşidəndə duyduğu sevinc hissini sözlə ifadə ediləcək kimi deyildi. Sanki gözlənilmədən dəyərli bir şeyə sahib olmuşdu. Təbii ki, bu sevinc onun halal haqqı idi.

Yaşadıqları evdə onunla həmfikir gənclər qapısı çölə açılan otaqda toplanırdılar. Onlar evdəki zəngin kitabxanadan faydalanıb, türkcə danışıb, nələrisə müzakirə edərdilər.

Cəmiyyətlə bağlı nəzərdə tutulan ikinci toplantı da bu evdə keçirilirdi.

– Adı nə olsun?

– Dostluq? Qardaşlıq? Azadlıq? Ya da ona bənzər bir şey.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə otağın divarında asılmış lövhədə ərəbcə bir cümlə göstərərək oxudu:

– “Hümmet-ül rical, takli-ul cabal.” – Sonra onu türkcəyə tərcümə etdi, – “Ərlərin hümməti, devirər dağları”. Gəlin, cəmiyyətimizin adını “Hümmət” qoyaq.

“Hümmət” adını cəmiyyət üçün hamı uyğun gördü. Eyni adla bir də jurnal nəşr etmək qərara alındı ki, bu qərar Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sevincini birə-beş qat artırdı.

– Məncə, bu cəmiyyət, üzvlərinin milli hislərini daha da canlandırmaq, ana dilimiz tədris olunmayan məktəblərin şagirdlərinə də öyrətmək, ədiblərimizi xalqımıza yaxından tanıtmaq, onların əsərlərinə jurnalda yer vermək məqsədi güdəcək. Bununla yanaşı, çar üsuli-idarəsinə qarşı yazıları da, inqilabi şeirləri də yeri gəldikcə dərc edəcək.

Əsədullah söhbətə qoşuldu:

– Fəhlələrin arasına çıxıb, sistemli bir şəkildə azadlıq və inqilab düşüncəsini yaymağa nə deyirsiniz?

– Qəbul edirəm, tamamilə sizinlə razıyam.

Doğrudan da o, heç bir yığıncağı buraxmadan qəzet və jurnallara ardıcıl məqalələr yazdı.

Sonradan baş verən hadisələr haqqında yaxın silahdaşı Abbasqulu Kazımzadəyə belə deyirdi:

– Ümumiyyətlə, Rusiya imperiyasından bir şahzadə tərəfindən idarə edilən Qafqazın mərkəzi Tiflisdə menşeviklər, neft emalı sahəsində bir sənaye bölgəsi olan Bakıda mədən və liman fəhlələri arasında bolşeviklər kök saldılar. Əslində, bildiyin kimi, bu iki fraksiya sosial-demokratların keçənilki məşhur London konfransında bir-birindən ayrıldı. Yənə də bildiyin kimi, Lenin bolşeviklerin, Martov menşeviklərin lideri olaraq qalır… Çara qarşı müharibə aparırıqsa, hal-hazırda bir yerdə mübarizə etməyə məcburuq. Bəs hansı fraksiya ilə? Əlbəttə ki, bolşeviklərlə! Ancaq onlar lazım olan inamı təmin edərlər”.

“Hümmət” jurnalı bunları olduğu kimi çap etdi. Hacı Molla Əli Əkbər jurnalı oxuyandan sonra oğlunu sorğu-suala çəkdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə atasına belə cavab verməli oldu:

– Atacan, sadəcə fikrimi, düşüncəmi açıqlayan əlinizdəki bu məqalə başqaları tərəfindən oxunması üçün çap olunub. Amma fikrimin əvəzinə bir hadisə də ola bilərdi, məsələn, bomba… Bax, onda o bombanı da lazım olan yerə atardım!

Rəsulzadənin atası oğlunun bu cavabına çox qəzəblənsə də, hələ susmağı lazım bildi.

1904

Havaların tez qaralması Metropoldaki iş yerlərinin vaxtından gec bağlanmasına səbəb oldu… İvan Terpov təhsilini bitirib, Moskvaya – anasının yanına qayıtmışdı. Əsədullah şagird və köməkçilərini evə erkən buraxmışdı. Özü isə saatçı-zərgər dükanının qapı-pəncərəsini bağlayıb küçəyə çıxanda hava artıq qaralmağa başlayırdı. O, yaxası kürklü qalın paltosu, başında buxara papaq, əlləri cibində şəxsi faytonuna minərək evinin yolunu tutdu. Qayğısızdı, yenicə çapdan çıxan “Kommunist Manifesti”ni çox yerə yaya bilmişdi…

Boğazınadək siyasi işlərə başı qarışan oğlunu kədərli görən anası Xanım:

– Oğlum, – dedi, – bax, sənə bu işlərə qarışma, bu işlər təhlükəlidir, demirəm. Artıq böyümüsən, maşallah, 31 yaşına çatmısan… Amma bir az da ətrafınla maraqlanmağını istəyirəm.

– Anacan, mənim etdiklərim onsuz da ətrafıma olan marağımdandır. Özüm üçün bir şey etmirəm ki.

Xanım güldü:

– Yaxşı, elədirsə bir az da özünə gün ağla.

– Nə edim ki? Necə lazımdır yeyirəm, necə lazımdır geyinirəm, daha nə istəyirsən?.. Oxuyuram, yaxşı bir işim var.

– Bəs etməz bu saydıqların. Həyatın səndən gözlədiyi başqa şeylər də var. Bir az fikirləş! Bax, bacılarının üçü də evlənib, ailə qurublar.

– Mənim başımı qaşımağa vaxtım yoxdur. Sən də mənə nağıl danışırsan. Di, söylə görüm, həyatın məndən gözlədiklərini.

– Fikirləş, fikirləş!

– Fikirləşə bilmirəm, bir az kömək edə bilərsən mənə? Həm də bir şey etməliyəmsə və bunu edə bilmirəmsə, sən et, nə olar.

– Onsuz da çox şey etmişəm. Bax, oğlum, bizim bu Hacı Əhməd var ha.

– Hansı Hacı Əhməd?

– İçərişəhərli.

– Hə, nə olub ki, ona?

– Ona bir şey olmayıb. Qızı Səriyyə, çox gözəl, çox sevimli, bacarıqlı, əlindən hər iş gələn bir qızdır… Onu sənə istədim!

– Nə? Mənə istədin?

Əsədullah təəcübləndi, amma anasına bir yandan da haqq verirdi. Hazırlıqlar bitəndən sonra, o, istər-istəməz bir az ənənələrə uyğun, amma sadə bir toy mərasimi ilə evləndi Səriyyə ilə. Evləndi, amma bu dəyişiklik onun xasiyyətini dəyişdirmədi. Artıq peşəkar inqilabçı adını qazanmışdı. “Hümmət”dəki ikiillik fəaliyyətini artıq kafi görmürdü. Məsləkdaşları ilə bəzi məsələləri dönə-dönə müzakirə etdikdən sonra “Nicat” Maarif Cəmiyyətini yaratmalı oldular. Bu cəmiyyət ana dilində ədəbiyyat və teatrın inkişafında mühüm rol oynayacaq, Bakı və ətrafında oxuma-yazma kursları açacaq, kitabxanalar yaradacaq, xüsusilə də xalqın mənafeyini hər şeydən üstün tutacaqdı. Ən əsası da, bu cəmiyyət xalqın hər üzvünə fikir və siyasi fərq qoymadan açıq fəaliyyət göstərməyə başladı və bütün lazımi işləri yerinə yetirdi.

Nəticə olaraq, dövrün məşhur demokrat və milliyətçi ziyalılarından olan Həsən bəy Zərdabi, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Üzeyir bəy Hacıbəyli, tanınmış bolşeviklərdən Nəriman Nərimanov, Məşədi Əzizbəyov müxtəlif dövrlərdə Nicat Cəmiyyətinə rəhbərlik etdilər. Dövrün məşhur aktyorlarından Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov, Mirzağa Əliyev, Hüseynqulu Sarabski və s. cəmiyyətin teatr qanadında fəaliyyət göstərdilər.

Öz fəaliyyəti dövründə Nicat Cəmiyyəti bütün klassik teatr əsərlərini səhnələşdirərək xalqın rəğbətini qazandı və ən önəmlisi, xalqı bu teatra və özünə bağlaya bildi.

Nicat Cəmiyyətinin müdaxıləsilə Gəncə, Şamaxı, Lənkəran və Ağdamda dəyişik adlarla bir sıra həmrəylik cəmiyyətləri və məktəblər açıldı. Qafqaz Müsəlman Müəllimləri I Qurultayının keçirilməsi reallaşdırıldı. “Nicat” adlı həftəlik türkcə nəşr olunan jurnal cəmiyyətin fəaliyyətini daha da genişləndirdi.

* * *

Əsədullah Axundov, Nicat Cəmiyyətinin idarə heyətində kassir kimi fəaliyyətə başladı. O, “Oxranye Otdeleniye” tərəfindən davamlı olaraq nəzarət altında saxlanılırdı. Çünki Əsədullah Axundovun saatçı və zərgər dükanı şəhərin bütün bolşeviklerinin xəbərləşmə, gediş-gəliş və toplanma məkanı, xüsusən partiya və iki cəmiyyətin gizli fəaliyyətinin dayaq nöqtəsi idi.

Bir axşamüstü iki mülki geyimli “Oxrana” nümayəndəsi vitrindəki ləl-cəvahirat və saatlara baxmaq bəhanəsilə müştəri kimi içəri daxil oldu. Amma özlərini o yerə qoymamaqları, hətta köhnə və nimdaş geyimləri belə oynadıqları tamaşanı gizlədə bilmirdi.

Onlardan qabaqdakı:

– Biz mülki təhlükəsizlik təşkilatındayıq, – dəyərək özünü çətinliklə təqdim etdi və, – bu, adət edilmiş, davamlı bir yoxlamadır, – deyə dili topuq çaldı.

Əsədullah həyəcanlanmadan və bir azca sərt:

– Nə yoxlama imiş bu? Bizim sənədlərimiz yerindədir! Biz bu tərəflərin ən hörməti sənətkarıyıq. Bizi hamı tanıyır. Şəxsən qubernatorun özü ən yaxşı müştərimizdir.

Qubernator sözünü eşidincə vəzifəli şəxs bir az özünü yığışdırsa da təvrini heç pozmadan:

– Əlbəttə, hər şeydən xəbərimiz var, müştərilərinizin hamsını tanıyırıq. Xahiş edirik, narahat olmayın. Bu, sadə bir yoxlamadır… Lütfən, işimizə mane olmayın.

Sonra çiyni tüfəngli iki əsgər içəri girib qapının ağzını tutdu. Onların arxasınca da daha dörd mülki geyimli içəri girib, arxaya – atelyeyə keçdilər və köməkçi ilə şagirdi çölə çıxarıb küçədə gözləyən faytona soxdular. Sonra axtarış başlandı: yığın-yığın kitab, qəzet və broşuraları çuvallara doldurdular…

“Nə qədər də cox imiş”, – Əsədullah ürəyində dedi.

Çağırılmamış qonaqlar məsələnin ciddiliyinə varmayıb, çuvalları çölə çıxararaq at arabasına yüklədilər.

– İşinizi qurtardınız?

Cavab verən olmadı. Dörd vəzifəlidən biri, ən qısa boylusu kök olanını bir müddət gözlədikdən sonra:

– Qurtardıq, qurtardıq… Vəssalam. Biz bunları araşdıracağıq. Ümid edirik, içində qadağan olunmuş kitab tapmarıq. O zaman bircə səhifəsi də itməz, inanın, gəlib mərkəzdən götürərsiniz. Mən indi bir protokol yazacağam, həm də bir qəbz yazacağam. Qəbz sizdə qalacaq, çalışın itirməyin, – dedi. Sonra əllərini ovuşduraraq vitrinlərə yaxınlaşdı, – Aman Allah, nə qədər də gözəldi… İnanılmaz… Hamsını siz düzəltimisiniz?

– Bəli! Bunlar müştərilərindir.

– Anladım. Başa düşdüm, vitrindəkilərin hamısı müştərilərindir. Onsuz da müştərilər bunların haqqını ödəyiblər, nəsə götürsək kəsiriniz olmaz yəqin ki? – hamısını diqqətlə çantasına yığdı. Əsədullah buna müdaxilə etmək istəyəndə, əsgərlər onu uzaqlaşdırdılar. – Müştərilərin olsa da heç bir şey itməyəcək. Əmin olun, hamısı üçün qəbz verəcəyəm; üzüklər üçün, bilərziklər üçün, nə bilim, hamısı üçün. Saatlar üçün də ayrı bir qəbz… Baxın yazıram: “Müştərilərə aid külli miqdarda ləl-cəvahirat…”. Hə, oradakı saatları qeyd edək: “Saatlar nadir marka Avropa malı saatlarıdır. Qızıl saatlar, brilliant-filan…” Hə, Əsaddullah Cavadoviç Axundov, indisə seyfi açın!

Əsədullah tərpənmədi.

– Lütfən, amma bizi güc işlətməyə məcbur etməyin! Lütfən!..

Yerindən tərpənməyən Əsədullahı əsgərlər silahlarının qundağı ilə itələyərək onu seyfi açmağa məcbur etdilər. Açdı. Qızıl külçələri, qutular dolusu nadir daşlar, yaqutlar, sapfirlər, brilliantlar, sonra banknotlar, sənədlər, nadir kağızlar… Hamısını yığışdırandan sonra, qəbz dedikləri kağız parçasına “və başqa, və başqa” deyə əlavə etdi mülki polis.

Əsədullah əsgərlərin qundağına məruz qalanadək heç bir şeyin fərqində deyildi. Hər şey səhnədə oynanılan bir komediya kimi idi onunçün. Ya da gördüyü sanki yuxu idi. Çiyninə və belinə dəyən zərbələr silkələmişdi onu. Artıq ayılmışdı və vəziyyətinin nə qədər ağır olduğunu anlamağa başlamışdı.

Oxranalar və əsgərlər mağazanı necə lazımdı soydular. Atelyedəki avadanlığı da götürdülər, təkcə samovar qaldı, çay stəkanları, boşqablar, kreslolar, masalar… hamısını götürdülər. Bircə külqabı, boş bir su şüsəsi, süpürgə, xəkəndaz və bir də Əsədullah Axundov mağazanın ortasında tək-tənha qaldı…

* * *

– Koba ləqəbi bir gürcü var, bilmirəm, eşitmisənmi? Bolşeviklərin qabağa çıxanlarından. Hamı ondan danışır. İpə-sapa yatmayan Koba…

– Bəli, – Məhəmməd Əmin Rəsulzadə dedi. – Qeyri-adi adamdır, mən də danışacaqdım sənə o haqda. Neft Fəhlələri İttifaqında katib işləyirdi ha, mənim əmim oğlu Məmməd Əli, Koba bizimlə görüşmək istədiyini söyləyib ona.

– Görüşəcəksən?

– Əlbəttə… Sən də orda ol!

Kobanın təklifinə görə, Məmməd Əmin və Abbasqulu Kazımzadə Bakı kəndlərindən Balaxanıda yerləşən təmizləmə evlərinin yaxınlığındakı fəhlə baraklarının birində, olduqca sadə bir otaqda görüşdülər.

Qapını barakda yaşayan fəhlə açdı, gələnləri içəri dəvət etdi. İçəridə Koba tək idi, ayaq üstə gözləyirdi. Arıq bir cavan oğlan orta boylu, sıx və tünd saçları alnını daraltmış, qara pələ bığlarının ucları iti, üzünün xəfif çiçək solğunluğunda ciddi bir təbəssüm… Əynində boz bir şalvar, onun üstündə hörmə bənövşəyi kazak jaketi, ayağında çəkmələr…

Koba, qonaqları səmimiyyətlə qarşıladı. Gürcü ləhçəsi açıq-aşkar bəlli olan qarışıq rus dilində danışdı, amma çox rahat…

Hal-əhval tutub, bir az qaynayıb-qarışdıqdan sonra:

– Hamıdan tərifinizi eşitdiyim üçün sizinlə görüşməyi arzuladım, – deyə Koba sözə başladı. – Ortaq düşmənimiz olan çarizmə aid fikirlərinizi öyrənmək üçün dəvətimi qəbul etdiyinizə görə minnətdaram.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də öz qarışıq ruscası ilə bu incə giriş nitqini cavablandıraraq təşəkkürunü bildirdi və bunları dedi:

– Ölkəm yarım əsr əvvəl çar imperializmi tərəfindən istila olunaraq, ona tabe edilib. Bu müddət ərzində bütün milli qurumlarımıza qarşı yoxetmə siyasəti aparan çarizm hələ məqsədinə tam çatmayıb. Bu məqsədlərinə çatacağına da inanmıram! Yəni, xalqımız milli xüsüsiyyətlərini itirməyərək, həm də azadlıq və müstəqillik düşüncəsini mənimsəyən bir nəsil, aydın bir nəsil yetişdirməkdədir.

Gülümsərəyək Rəsulzadəni dinləyən Koba cibindən tütün kisəsini çıxardıb, asta-asta qəlyanını doldurdu. Barak sahibi bir fəhlə o dəqiqə bir kibrit axtarib tapdı. Koba piporosunu yandırıb, aldığı bir qullabla otağı toz-dumana bürüdü:

– Sizi anlayıram, – dedi. – Anladığıma da inanıram. Bir neçə cümləylə fikrinizi bildirdiniz. İcazə versəniz, mən də özümüzdən bir az ətraflı danışaram.

Qulplu, ağzı açıq, kiçik bardaqlara doldurulan çaylar süfrəyə gətirilidi. Koba qabağındakı çaydan üfürərək bir qurtum aldıqdan sonra sözünə davam etdi:

– Biz fəhlə sinifini təmsil edirik. Şübhəsiz, tarixdə proletariat sinifinin digər siniflərə nisbətən daha az imtiyazı var. Və bizə görə dünyadakı bütün ədalətsizliklərdə mülkiyyət hüqüquna əsaslanan kapitalist sistemi məsuliyyət daşıyır. Fikrimizcə, dünyanı həqiqətən xoşbəxt görmək istəyənlər, azadlıq və ədalətdən yana olanlar bu sistemi kökündən çıxarıb atmalıdırlar.

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bir söz demədən onu dinləyirdi. Koba sönən papirosunu yeniden yandırdı və söhbətini davam etdi:

– Millətləri, zəhmətkeş xalqları zülm və istibdad altında saxlayan çarizm bu sistem üzərində qurulub.

Yenə bir az susdu, gözləri naməlum bir nöqtəyə zilləndi. Hər halda, əməkdaşlıq etmək istədiyi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin qrupu ilə, özünün təmsil etdiyi bolşeviklər arasındakı sərhəd xəttini qeyd etmək istəyirdi. Yenə sözləri təkrar-təkrar arxa-arxaya və bir az da fasilələrlə düzüb: