Türkkologiyaya giriş

M.A. Kastren və Altay nəzəriyyəsi

Ural-Altay nəzəriyyəsini doğru istiqamətləndirən məşhur finoloq M.A. Kastren bu dillər arasındakı qohumluq əlaqəsinin Hind-Avropa dilləri arasındakı qədər yaxın olmadığına diqqət çəkmişdir.

M.A. Kastren Ural-Altay dillərini 5 qrupa ayırmış və bu dilləri Altay dilləri adlandırmışdır:

1. Fin-Uqor;

2. Samodi, yaxud Samoyed;

3. Türk-Tatar;

4. Monqol;

5. Tunquz dili və dialektlər.

V. Şott və Çud –Tatar dilləri nəzəriyyəsi

Əslində Ural-Altay dillərinin həqiqi müqayisəli tədqiqatı V. Şottla başlamışdır. O, bu dillərin lüğət tərkibindəki uyğunluğa və morfoloji xüsusiyyətlərə əsaslanaraq Ural-Altay qrupuna daxil olan dilləri iki qola ayırmışdır. V.Şott, fin-uqor dillərini birinci qrupa daxil edərək Çud dilləri, türk, monqol, tunqus dillərini isə ikinci qrupa daxil edərək Tatar dilləri adlandırır. V.Şott öz nəzəriyyəsinə Altay yaxud Çud-Tatar olaraq iki ad verməyi uyğun görmüşdür. Ayrıca V. Şott türk ləhçələrindəki [z] səsinin çuvaş və monqol dilində [r] səsi ilə, [ş] səsinin isə [l] səsi ilə əvəzləndiyini və çuvaş dilinin türk dillərindən biri kimi Altay dilləri arasında yer tutmasını ilk dəfə meydana çıxartdı.

Türk və monqol dilləri arasındakı münasibət ilk dəfə V. Şott tərəfindən ortaya atılmış olsa da həqiqi izahı monqol dili məktəbinin qurucusu sayılan Q.İ. Ramstedt tərəfindən verilmişdir. O əvvəlcə monqol və çuvaş dillərindəki [r] və [l] səslərinin qədim türk dilindəki [z] və [ş] səslərindən törədiyini iddia etmiş, daha sonralar isə əksini iddia edərək, qədim türk dilində [z] və [ş] səslərinin mövcud olmadığını, monqol və çuvaş dillərindəki [r] və [l]-dən törədiyinə qərar verir. Bu fərziyyə daha sonra N. Poppe tərəfindən də inkişaf etdirilmişdir.

M.A. Kastren kimi V. Şott da Çud dilləri ilə Altay dilləri arasında ümumi oxşarlıq görmürdü. Onların hər ikisi yaxınlıq və qohumluq əlaqəsini açıq şəkildə hər iki qrupa daxil olan dillərin öz arasında mövcud olduğunu qəbul edirdilər.

F.Wiedemann və Ural-Altay dillərinin ortaq xüsusiyyətləri

1838-ci ildə V. Şottla təxminən eyni vaxtda eston alimi F. Viedemann “Çud xalqının qədim ərazisi və onların mərkəzi Asiya xalqları arasındakı dil qohumluğu haqqında” adlı əsərində fin-uqor dilləri ilə Altay dillərinin ortaq fonetik və qrammatik xüsusiyyətlərini göstərmişdir. Bu xüsusiyyətlər eyni zamanda Ural-Altay dillərini Hind-Avropa dillərindən ayıran xüsusiyyətlərdir.

1. Ahəng qanunu Ural-Altay dilləri üçün səciyyəvidir.

2. Bu dillərdə qrammatik cins kateqoriyası yoxdur.

3. Ön şəkilçilərdən istifadə edilmir, yalnız saylar sözün əvvəlində qeyri müəyyənlik bildirən artikl kimi işlənə bilər.

4. Sözlər morfoloji şəkilçilərin köməyi ilə dəyişir. Yəni təsrif şəkilçilərin vasitəsi ilə əmələ gəlir.

5. İsimlərdə mənsubiyyət şəkilçiləri mövcuddur.

6. Feil formalarla zəngindir.

7. Sifətlər isimlərdən əvvəl gəlir. Yəni təyin edən təyin olunandan əvvəl gəlir.

8. Saylardan sonra isimlər cəm şəkilçisi qəbul etmir.

9. Ön şəkilçilərin əvəzinə son şəkilçi və ya qoşmadan istifadə edilir.

10. Çıxışlıq hal şəkilçisi müqayisə bildirir.

11. Köməkçi feil olaraq “malik olmaq” yerinə “olmaq, etmək və -imək” istifadə edilir.

12. Ural-Altay dillərinin bir çoxunda inkar feillər mövcuddur.

13. Sual ədatından istifadə edilir.

14. Bağlayıcılar yerinə feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkiblərindən istifadə olunur.

Beləliklə, Ural-Altay dil qrupu həm M.A. Kastren, həm də V. Şottun tədqiqatları ilə bugünki şəklini alaraq iki qrupa ayrılmış oldu.

Koreya dili Altay dilləri qrupunda: Koreya dilinin Altay dil qrupuna daxil edilməsində rus alimi Polivanovun apardığı tədqiqatların önəmli yeri tutur. Polivanova görə, [z]=[r] və [ş]=[l] dəyişməsi baxımından Koreya dili ilə bu dillər arasında açıq bir qohumluq əlaqaəsi vardır. Hətta koreya dili türk dilinə nisbətən digər Altay dillərinə daha yaxındır. Bundan başqa o, Altay və koreya dilləri arasındakı qohumluq əlaqəsinin həm morfoloji xüsusiyyətlərdə, həm vurğu sistemində, həm də ahəng qanununda özünü göstərməsi mülahizəsini irəli sürmüşdür.

Yapon dili Altay dilləri qrupunda: Yapon dilinin Altay dillərindən kimi qəbul edilməsində Samuel Martine və Roy Andrew Müllerin tədqiqatları dönüş nöqtəsi hesab olunur.

Altayşünaslıqla məşğul olan digər önəmli altayistlər: Altay dilləri nəzəriyyəsinin ən böyük tədqiqatçıları arasında daxil edilməli olan altayistlərdən bəziləri Finlandiyali G. John Ramstedt (1873-1950), Pentti Aalto (1917-1998), alman əsilli Nicolas Poppe (1897-1991), Samuel E.Martin və Roy Andrew Müllerdir.

G. John Ramstedt: Altay dilləri nəzəriyyəsinin həqiqi qurucusu G. Ramstedt yunan, latın, sanskript kimi qədim dilləri ilə yanaşı, ibrani, türk, monqol, koreya və yapon dillərini bilən bir poliqlot kimi tanınmışdır. Altayşünaslıq, monqolşünaslıq və türkologiya sahələri ilə məşğul olan G. Ramstedt, Altay dillərinin istifadə olunduğu ölkələrə səyahət edərək dil materialları toplamış və koreya dili ilə yapon dilini tədqiq edərək bu iki dilin Altay dilləri ilə elmi müqayisəsini aparmışdır. Onun “Altay dilçiliyinin əsasları” adlı əsəri ölümündən sonra çap olunmuşdur.

Pentti Aalto (1917-1998): Helsinki universitetində klassik filologiya, müqayisəli dilçilik, sanskript dili və Altay filologiyasından mühazirələr oxuyan P.Aalto G.Ramstedtin tələbəsidir. O, Monqlustanda, Hindistanda, Türkmənistanda və Koreyada elmi tədqiqatlar aparmış və G.Ramstedtin əsərlərini çap etdirmişdir. P.Aaltonun tədqiqatlarında Ural-Altay dillərinin oxşar qrammatik və leksik xüsusuiyyətlərdən bəhs edilir.

Ahmet Temir, Osman Nedim Tuna, Talat Tekin və Tuncer Gülensoy Türkiyə türkologiyasında altayşünaslıq ilə məşğul olan alimlərdir.

Altay dillərində dair aparılan ən son tədqiqatlardan biri Sergey Starostin, Anna Dibo və Oleg Mudraka aiddir. Bu üç altayşünasın 2003-cü ildə hazırladığı əsərin adı “Altay dillərinin etimoloji lüğəti” adlanır. 3 ciltdə nəşr edilən böyük lüğətdə təxminən 2800 sözün etimologiyası verilmiş və hər sözün 5 altay dili və dialektlərindəki mənaları göstərilmişdir.

Dilçilikdə geniş vüsət tapan Altay dilləri nəzəriyyəsinə etiraz edən alimlər də olmuşdur. Onlardan ən məşhurları Aorelien Sauvageot, Sır Gerard Klauson, Gerhard Doerfer və A.M.Şerbakdır.

Sır Gerard Klausonun əsas etirazı tunqus dilinin lüğət tərkibinin türk və monqol dilləridən çox fərqli olmasıdır. Türk və monqol dillərində ortaq olan sözlərin də türk dilindən alındığını iddia edən G.Klauson alınma sözlərdəki fonetik dəyişmələri də göstərərək, onları tematik qruplar üzrə qruplandırmışdır.

Gerhard Doerferin etirazları da leksika ilə bağlıdır. O, insan orqanizmi ilə əlaqədar 11 əsas (baş, göz, qulaq, burun, ağız, dil, diş, saç, ürək, əl, ayaq) və 5 ikinci dərəcəli (dodaq, barmaq, diz, saqqal, boyun) sözü müxtəlif dillərlə müqayisə edir. Nəticədə G.Doerfer əsas sözlərin çox az dəyişdiyini, ikinci dərəcəli sözlərdə də dəyişmə faizinin az olduğunu, yəni dillər arasında kəlmə alış verişinin olduğunu meydana çıxarmışdır. Onun mülahizəsinə görə, türk, monqol və tunqus dillərində sözlərin heç biri eyni deyildir. Eyni tədqiqatı qohumluq əlaqələrinin möhkəm olduğu Hind-Avropa, sami, dravid, ural dillərinə tətbiq edən G.Doerfer əldə etdiyi nəticəyə görə 16 əsas və 5 ikinci dərəcəli sözdən sami dillərində 16-sı, Hind-Avropa dillərində 13-ü, dravid dillərində 10-u, ural dillərində 8-i eyni olduğu halda, Altay dillərində isə hamısının fərqli olmasını müəyyənləşdirmiş və beləliklə, Altay dillərinin qohumluq nəzəriyyəsinin “iflas etməsi” mülahizəsini irəli sürmüşdür.

R. Rask və İskit (Skif) dilləri nəzəriyyəsi

Stralenbergdən təxminən 100 il sonra XIX əsrin əvvəllərində Danimarkalı alim R.Rask, onun Tatar dilləri adı altında birləşdirməyə çalışdığı dil və ləhcələrə yeni, əslində bir-birləri ilə əlaqəsi olmayan Qrenland, Şimali Afrika, Asiya, Avropa və Qafqaz dillərini də əlavə edərək genişləndirmişdir.

R.Raska görə, bu bir-birindən uzaq və fərqli dillər arasındakı qohumluq əlaqəsi xüsusilə dilin quruluşunda və lüğət tərkibində mövcuddur. R.Raskı bu səhv düşüncəyə aparan nöqtə bu dillərin iltisaqi olması idi.