Türkkologiyaya giriş

M. Müller və Turani dillər qrupu

Turan dilləri nəzəriyyəsi M.Müllerin Stralenbergin Ural-Altay nəzəriyyəsinə daxil olan dillərə R.Rask kimi əlavələr edərək, Siyam, Tibet, Cənubi Hind və Malay-Arxipelağı dillərini daxil etməsi ilə yaranmışdır.

M.Müller bu dillərin iltisaqi (agglufination) olması ilə birlikdə bəzi dillərdəki fonetik uyğunluğa əsaslanmışdır. Əhməd Cəfəroğlunun qeyd etdiyi kimi “mahiyət, xarakter, quruluş və morfoloji baxımdan bir-birndən fərqli olan dillər qrupunu bir araya gətirən M.Müller yaratdığı nəzəriyyəni qeyri-müəyyən bir ad olan “Turan” dillər qrupu olaraq adlandırmışdır. (Cəfəroğlu, 1984, s.13)

“Turan” deyimi tarixdə və müasir dövrümüzdə həm siyasi həm də daha müxtəlif mənalarda istifadə olunsa da, Ə.Cəfəroğlu bu adın izahını belə verir: “Firuddin şahın zamanında birləşmiş İran ərazisinin parçalanması nəticəsində bir əraziyə verilən toponimdir. Bilindiyi kimi, Firuddin şahın dövründəki parçalanma nəticəsində İran imperatorluğu 3 qardaş arasında bölüşdürülmüşdür. Bu parçalanmada İran ərazisindəki xalqlar aşağıdakı kimi qruplaşdırılmışdır:

1. Həqiqi İranlılar: Orta Asiya və İranda yerləşən xalq;

2. Ural dənizinin şimal-qərbindəki Sayram, yəni Savromatdakı köçəri xalqlar.

Amudərya və Ural dənizinin şərqindəki Tuir`ya, yəni Turanlılar (Sak və Masagetlər) bunlar tamamiylə köçəri bozqır xalqlarıdır. (Cəfəroğlu, 1984, s.14)

Böyük ailə nəzəriyyələri

Yafetologiya və ya Yafəs nəzəriyyəsi

XIX əsrin sonu və XX əsrin 30-cu illərində yaşamış şotland əsilli Nikolay Yakovleviç Marrın (1864-1934) qurucusu olduğu Yafəs dilləri nəzəriyyəsinə görə bütün dillər və mədəniyyətlər eyni mənbədən ortaya çıxmışdır. Adını Nuh əfsanəsindən alan Yafəs nəzəriyyəsinə görə dillərin inkişafında 4 əsas mərhələ vardır. Birinci mərhələdə sadəcə Çin və bəzi Afrika dilləri, ikinci mərhələdə fin-uqor, türk, monqol dilləri, üçüncü mərhələdə yafəs, hami dilləri, dördüncü mərhələdə sami, Hind-Avropa dilləri yaranmışdır. Marr sal, ber, yon, roş kimi 4 linqvistik ünsürün bütün dillərdə mövcud olduğunu və bütün dillərin kəlmə xəzinəsinin bu elementlərdən əmələ gəldiyini qəbul edir.

Marrın yafəs nəzəriyyəsində çuvaş türkcəsi xüsusi bir yer tutur. O, cuvaş türkcəsini qədim bulqar-xəzər dillərinin davamçısı olaraq, türk-fin-macar dilləri arasında bir körpü kimi görürdü. Ona görə çuvaş dili eyni zamanda iskit və şumer ölü dillərinə aid olduğu kimi, yaşayan gürcü dialektləri ilə də əlaqəlidir. Marra görə, “çuvaş” sözü iber və şumer sözlərinin başqa bir variantıdır.

Nostratik dillər nəzəriyyəsi

Nostratik terminini hind-avropa dilləri üçün ilk dəfə Holger Peterson istifadə etsə də müasir nostratik nəzəriyyəsinin qurucusu rus alimi Vladislav İlliç-Svitiç sayılır. Onun nəzəriyyəsinə görə 6 böyük dil ailəsi (sami-hami, hind-avropa, Ural, dravid, Altay, kartvel) eyni mənşədən törəmişdir və bu dillər böyük bir ailənin üzvüdürlər. V.İlliç-Svitiç 6 dil ailəsinin kəlmə xəzinəsini müqayisə edərək 378 sözün eyni olduğunu təsbit etmişdir. Bu sahədəki tədqiqatlarına 1960-cı ildə başlayan V.İlliç-Svitiçin hazırladığı lüğətlər, ölümündən sonra, Vladimir Dyba tərəfindən çap etdirilmişdir. V.İlliç-Svitiç bu dillərdəki söz köklərinin və bəzi qrammatik formaların müqayisəli-etimiloji təhlilini vermişdir. Lakin Q.Kazımovun da qeyd etdiyi kimi bəzi söz köklərinin müqayisəsini bəzən iki, bəzən üç, bəzən də beş dil ailə arasında aparmaqla məhdudlaşdırmışdır.

Avrasiya dilləri nəzəriyyəsi

Amerikalı dilçi Joseph H.Greenberg tərəfindən ortaya atılan bu nəzəriyyə hind-avropa, Ural, Altay, gilyak, koreya-yapon-aynu, çukça və eskimo-aleut dillərinin böyük bir ailə təşkil etdiyini qəbul edir. O, bu böyük ailəni “Avrasya dilləri” adlandırır.

Greenberg tədqiqatlarında “Avrasya dilləri” böyük ailəsini təşkil edən 7 dil qrupunun fonetik, morfolojik xüsusiyyətlərini və lüğət tərkibini müqayisə edərək, müxtəlif dil qrupları arasındakı oxşarlıqları ortaya qoymuşdur.

Greenberg, Altay dillərinə sadəcə türk, monqol və tunqus dillərini, koreya və yapon dillərini isə aynu dili ilə bir ailəyə daxil etmişdir.

Monogenist nəzəriyyə

Bütün dillərin eyni mənbədən törəməsi fikrini əks etdirən bu nəzəriyyə Paris Dilçilik Cəmiyyəti tərəfindən 1866-cı ildə qadağan edildiyinə görə, dilçilər bu mövzuya ancaq XX əsrdən etibarən qayıda bildilər.

1980-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da genetika elminin əldə etdiyi nailiyyətlər, dilçilikdə də monogenist fikirləri yenidən canlandırdı. Genetika elminin əldə etdiyi nəticələr bütün dillərin eyni mənbədən törəməsi mülahizəsi ilə üst-üstə düşürdü. Beləliklə, Amerika dilçilik məktəbində bu mövzudakı tədqiqatların sayı artmağa başladı. Xüsusilə Greenberg, Merritt Ruhlen, John D.Bengston kimi dilçilər önəmli nəticələr əldə etməyə başladılar. Merritt Ruhlen və John D. Bengston 27 sözün bütün dünya dillərində eyni olduğunu ortaya qoymuş və “Qlobal etimologiya” adlı əsərlərini 1994-də elmi dövriyyəyə buraxmışlar.

Qəzənfər Kazımov da “Azərbaycan dilinin tarixi” adlı əsərində bir sıra elmi ədəbiyyatların xülasəsindən yola çıxaraq, verdiyi misallarla dil ailələri arasında möhkəm sərhədlərin olmadığını və yer üzündəki bütün dillərin bir mənşədən, ulu bir dildən törəməsi fikrini qəbul edir.

Hazırlıq üçün tapşırıqlar:

– Altay dilləri nəzəriyyəsinin əsas tərəfdarları kimlərdir və bu nəzəriyyənin əsas müddəaları nədir?

– Altay dilləri nəzəriyyəsinə etiraz edən tədqiqatçıların etiraz səbəblərini izah edin.

– Altay dilləri nəzəriyyəsinin müddəalarını çürüdən dil nəzəriyyələri hansılardır?

– Monogenist nəzəriyyənin əsasını nə təşkil edir və bu nəzəriyyənin dəstəkləyici arqumentləri nələrdir?

Türk ləhcələrinin təsnifi

Bu bölmədə öyrənəcəksiniz:

– Dil, ləhcə və şivə fərqləri;

– Türk ləhcələrinin təsnifinə dair nümunələr;

– Vilhelm Radloffun təsnifi;

– A.N. Samoyloviçin təsnifi;

– N.A. Baskakovun təsnifi;

– R.R. Aratın təsnifi;

– T.Tekinin təsnifi;

– Ə.Cəfəroğlunun təsnifi.

Dil, ləhcə, dialekt terminləri və onların istifadə yerləri

Hər bir dil müxtəlif qollara ayrılır. Bu ayrılmanın səbəbi, əlbəttə ki, dilin iki cəbhəsinin olmasıdır. Bunlardan biri yazılı dil (ədəbi dil), digəri danışıq dilidir.

Danışıq dillərinin zamanla yazı dilinə dönüşməsi ilə dilin tərkibində müxtəlif qollar meydana gəlməyə başlayır. Beləliklə, bir dil sahəsində ayrı-ayrı ləhcələr, şivələr yaranır. Dildəki bu ayrılmalar yaranmış müxtəlifliyin ölçüsünə görə dil, ləhcə və şivə olaraq sinifləndirilir. Türkologiyada dilin qollarının sinifləndirilməsi mövzusunda ümumi bir fikrin olmaması nəticəsində vahid türk dilindən zamanla ayrılan qollar “türk dilləri”, “türk ləhcələri”, “türk dilalektləri”, “türk yazı dilləri”, “türk şivələri”, “türk dialektləri” və hətta zamanla türk sözü də qaldırılaraq “türk dili” ifadəsi sadəcə Türkiyə Cumhuriyyətinin yazı dili oaraq daraldılmış, digər ləhcələrə ya coğrafi ya da qövmi adlar verilərək ayrı bir dil kimi dəyərləndirilmişdir.

Tanınmış türkoloq-alim Məhərrəm Ergin müasir türk dillərini ləhcə və şivə olaraq iki qrupa ayırır. Erginin sinifləndirməsinə görə, ləhcə – bir dilin ən əskidən ayrılan qollarıdır. Ləhcədə həm fonetik, həm morfoloji, həm də leksik fərqliliklər olur.

Şivə – dilin bilinən tarixinin daha yeni dövrlərində ayrılan qollarıdır. Şivədə fonetik və morfolojik fərqlənmələr özünü göstərir. Məsələn, oğuz qrupunda bizi, yoldan, geliyorum, şəkillərinin müqabilində Türkistan şivələrində bizni, yoldın, kəlür mən formalarının istifadə edilməsi kimi.

M.Ergin bir yazı dilinin öz içində görülən tələffüz müxtəlifliyini ağız termini ilə ifadə edərək, ədəbi dil ilə danışıq dilləri arasında fərqi fonetik olaraq müəyyənləşdirir.

M.Erginin sinifləndirməsinə görə, “Çuvaş və Yakut dilləri türk dilinin ləhcələri; Azərbaycan, Türkiyə, Türkmən, Qaqavuz, Özbək, Uyğur, Tatar, Qırğız, Qazax və s. dillər isə türk dilinin şivələridir”.

Türkoloq alim Əhməd Cəfəroğlu da türk ləhcələrini iki qrupa ayırır:

Uzaq ləhcələr: Çuvaş, Yakut.

Yaxın ləhcələr: Azərbaycan, Türkiyə, Türkmən, Qaqavuz, Özbək, Uyğur, Tatar, Qırğız, Qazax vs.

Əslində türk ləhcələrinin təsnifi ilə əlaqədar ilk bölgüyə XI əsrdə Qaşqarlı Mahmud tərəfindən yazılmış Divani-luqatit türk adı əsərdə rast gəlirik. Öz dövründə yaşayan türk boylarını qərbi və şərqi olaraq 2 əsas qrupa ayıran Qaşqarlı Mahmud Hakaniyyə adlandırdığı şərq qrupuna Qaraxanlılar, Qaşqar və Balasaqun ətrafında ortaya qoyulan yazılı əsərlərin dilini nəzərdə tutaraq qarluq, yağma, toxsı və uyğur ləhcələrini; oğuz, qırğız, qıpçaq, peçənək, bulqar ləhcələrini isə qərb qrupuna daxil edir. (Arat-Temir 1992, s.225)

Türk ləhcələrinin təsnifatı ilə əlaqədar XIX ərsin əvvəllərindən bəri olan sinifləndirmələri Talat Tekin 5 qrupa ayırır:

1. Radloffa qədərki təsniflər;

2. Radloffun təsnifi;

3. Samoyloviçə qədərki təsniflər;

4. Samoyloviçin təsnifi;

5. Samoyloviçdən sonrakı təsniflər. (Tekin, 1989: 141)