Ընկ. Բ. Փանջունի տարագրության մեջ

[Թ]

Այլ ճշմարիտ է բան գրոյն, որ ասէ՝ թե դարձուցից զարեգակն ի խաւար, եւ զլուսին յարիւն։ Զի ցուցցէ՝ թե տէր է լուսաւորացն, եւ լուսաւորելոյ եւ խաւարեցուցանելոյ, առ ի կշտամբութիւն արեւապաշտացն եւ լուսնապաշտացն։

316 Եւ չէ հնար լուսնի յերկիր իջանել. որպէս կախարդաց տեսեալ՝ ի ժամանակի՝ հրամանաւ Աստուծոյ ռզլուսոյնք արիւնագոյն լինելոյ՝ զկերպարանսն դիւի նմանել 281v լուսնի՝ բարբաջեն, թե զլուսին իջուցանիցեն. որում չէն մարթ լինել, թե որ քան զբազում աշխարհսն մեծ է՝ թե ի կալ մի փոքրիկ ամփոփիցի, եւ կթիցի անստինն։

Եւ քանի անթիւ բիւրք բիւրուց կախարդաց են յերկրի. եթե իւրաքանչիւր ոք ի նոցանէ իջուցանել կարէր զնա, ոչ երբեք տային նմա [218] ելանել յերկինս։ Այլ զի ոչ երբեք իջանէ՝ յայտ անտի է, զի ոչ զիջանելն ոք տեսանեէ զնորա, եւ ոչ զամբառնալն։ Եւ եթե կացեալ միտ դնիցես, անդէն անդէն մթացեալ անաւթն լուսաւորի առ սակաւ սակաւ, մինչեւ ամենեւին յարդարի։ Զի թե իջանելոյ ինչ հնար գոյր, թեպէտ եւ զիջանելն ոք ոչ տեսանէր, սակայն զհամբառնալն ամենեքեան տեսանեին։

317 Այլ լուսաւորացն այնչափ ինչ է, որպէս աստուածատուր գիրք ասեն՝ թե եղիցին ի նշանս եւ ի ժամանակս եւ յաւուրս եւ ի տարիս։

Արդ եթե լինին ինչ ի նշանս կամ ջերմոց կամ ցրտոց աստեղք, ոչ եթե իբրեւ զկենդանիս ինչ լինիցին, այլ իբրեւ յԱստուծոյ կարգեալ յայն՝ զի մի դատարկք ինչ յարարածոցն Աստուծոյ իցեն։

Եւ Յո282rնաց իմաստունքն այնու դսրովելի են, զի թողեալ զպատճառն՝ պատճառաւորացն պաշտաւն մատուցանիցեն. որպէս երանելի Առաքեալն ասէ՝ թե սպասաւորե[219]ցան եւ պաշտեցին զարարածս եւ ոչ զարարիչն։

[Ժ]

Եւ դարձեալ, ոչ որպէս ասենն է՝ եթե զերկիրս ջուր պատիցէ, այլ ընդ երկիր եւ ի վերայ երկրի են ջուրք. եւ ըստ երկիր անդր ոչինչ է եւ ոչ եթե ջուրք։ Եւ վկայեսցեն նոցա Հերակլի արձանքն՝ յորս գրեալ է, ասեն, թե յայսմ վայրէ ոք անդր մի ժտեսցի երթալ։

319 Եւ աւդ <ընդ> ջուրս եւ ընդ երկիր խառն է։

Եւ զի ընդ ջուրս աւդ խառն է՝ ի զեռնոցն յայտ է, որ ի ջուրսն զաւդոյն կենդանութիւնն ծծեն։

Եւ զի ընդ երկիր նոյն աւդ խառն է, յորժամ անձրեւ լեալ իցէ եւ արեւ տայցէ, ի գոլորշոյն՝ որ ի սրտէ երկրին ի վեր ցոլանայ՝ յայտ յանդիման երեւի։

Եւ զի ընդ աւդս հուր խառն է, ի փայլատականցն՝ որ ի շփելոյ ընդ միմեանս հողմոյն եւ ամպոց արձակին՝ յայտ յանդիման ցուցանին։

Եւ դարձեալ, թե յապակի սպիտակ՝ ջուր արկեալ յարեւու ունիցիս, 282v լուսաւորու[220]թեան արեւուն մտեալ ընդ սպիտակութիւն ապակւոյն եւ ընդ յստակութիւն ջրոյն աւդով թափանցանց՝ անցեալ՝ հուր ծնուցանէ։

Եւ զի ընդ ջուրս հուր խառն է, ի քարանցն հանելոյ ի ջրոյ զոր ընդ միմեանս շփիցեն եւ հանիցեն հուր՝ յայտ յանդիման ցուցանի։

Եւ գիշերի, յորժամ առ ծովեզեր կայցես եւ զջուրն ժքթիցես, նշոյլք լուսոյն հատանին։

Եւ զեռունքն որ ի ջուրսն ի ներքս են, ի չորից հիւթոցն յաւդեալ են, յերկրէ եւ ի ջրոյ, յաւդոյ եւ ի հրոյ, որպէս եւ ամենայն մարմնաւորք՝ որ ի ցամաքին են։

Զի այնպէս կազմեաց Աստուած զաշխարհ։ Նախ զչորս հիւթսն մեկնեալս արարեալ, ապա նոքաւք յաւդեաց զամենայն։ Եւ միոյ արարչի գործ է ամենայն ինչ, եւ նոյն վարէ եւ տածէ զբնաւ։

[ԺԱ]

Եւ ոչ, որպէս գլուխ փիլիսոփայիցն նոցա Պիւթագորաս եւ պերիպատիկեանքն ասեն, մի միութիւն՝ պատճառ ամենայնի, եւ խնա[221]մակալութիւն, զոր ոչ ի նմանէ ասեն, այլ թե զաւրութիւն ինչ իցէ առանձինն խնամակալութիւնն։ Թե որպէս պատճ283rառ ամենայնի ի միոջէ միութենէ տայ՝ եւ զխնամակալութիւնն ի նմանէ դնէր, գեղեցիկ եւ գովութեան արժանի կարգէր. բայց զի յայլմէ զպատճառսն կարգէ, եւ յայլմէ զխնամակալութիւնն, պարսաւանաց արժանի է եւ ոչ յարգանաց։

321 Եւ դարձեալ՝ զի աստուածոցն ոչ հրամայեաց զոհել, այնու գովելի է։ Բայց զի ոչ յայտնի քարոզեաց՝ թե մի Աստուած է եւ ոչ բազումք, այնու կարի դսրովելի։

322 Գովելի եւ առաւել գովելի, զի վասն կարեաց եւ ցանկութեանց յաղթելոյ՝ ի կերակրոցն կրաւնաւորեցաւ։

323 Բայց զի փոփոխմունսն ոգւոց <ի> մարմնոց ի մարմինս ետ, այնու յոյժ եպերելի է։ Որպէս թե արդարոցն մեռելոց ոգիք յայլ ի սուրբ մարմինս փոխիցին, կամ ի մարդկան կամ յանասնոց սրբոց, եւ այն նոցա իբրեւ ընդ հատուց[222]ման բարեաց գործոց լինիցի. եւ մեղաւորացն ոգիք յաղտեղի մարմինս փոխիցին, կամ ի մարդկան կամ ի գազանաց եւ ի ճճեաց եւ ի սողնոց. եւ այն նոցա ընդ հատուցման չարեաց գործոց լինիցի։

324 Եւ զմիսն չուտել՝ եթե վասն 283v զկարիս մարմնոցն խափանելոյ հրամայէր, բարւոք եւ յիրաւի առնէր, ապա եթե իբր ի պղծոյ իմեքէ արարածոց հրամայէր հրաժարել։

Այլ յայտ են պատճառքն՝ ուստի զմիսն շնչաւորացն չհրամայէր ուտել. որպէս թե հոգի աստուածեղէն իցէ ի մսեղիսն. եւ վասն այնորիկ չիցէ պարտ ուտել զմիս կենդանեացն։

Վասն որոյ եւ մոգք նախ յազեն, եւ ապա սպանանեն զանասունսն զի յանզգայ ելանիցեն շունչքն ի մարմնոց անտի։ Եւ զայն ոչ գիտեն՝ եթե երկուս ռմահ սպանանեն. մի՝ յազելովն, եւ միւս եւս՝ փողոտելովն։

Նոյնպէս եւ Պիւթագորաս չհրամայէ անասունս զոհել դից, որպէս թե չիցէ պարտ զոհել աս[223]տուածս աստուածոց։ Քանզի հոգի աստուածեղէն ասէ յանասունսն. եւ յայտ անտի է՝ զի երկիր պագանել հրամայէ, եւ զոհել ոչ։

325 Կարի անարժան գործ էր, եւ ի լուսնոյ ի վեր զամենայն ինչ անմահ համարել։ Յայտ առնէ, թե զայն ամենայն աստուածս կարծէր։

Եւ անտի եւ ի խոնարհ մահկանացուս դնելով, ցուցանէր՝ թե հուրդ եւ աւդ եւ երկիր՝ կենդանիք ինչ իցեն եւ 284r մեռանիցին. որոց ոչ զկենդանութիւնն զգացեալ, եւ ոչ զմահու ազդումն առնուն, որ շնչաւորացն է եւ ոչ անշնչոց։

326 Եւ հինգամեայ լռութիւնն, զոր ռնորք յաշակերտութիւն եկելոցն սահմանեաց, թեպէտ եւ մեծի ժուժկալութեան աւրինակ էր, քանզի եւ ոչ հարցանել ինչ իշխեին՝ բայց միայն լսել, այլ ոչ ինչ կարի յաւգուտ էր։ Զի թե յառաջ քան զհինգամեայ զժամանակն վճարէր ոք ի նոցանէ, թեպէտ եւ կարի քաջ ի լսելոյն իմաստնանայր, ոչ ինքն վայելէր յիմաստութեանն՝ քանզի ոչ [224] իշխէր խաւսել, եւ ոչ այլ ոք՝ վասն զի ոչ լսէր զիմաստութիւնն։

327 Եւ որ անհնարին յիմարութեանն է, յետոյ՝ ասեն՝ զիւր անձնն Աստուած անուանեաց. որ յառաւել հպարտութենէն դիպեցաւ նմա. զի ոչ եկն ըստ բանի Իմաստնոյն՝ թե որչափ ի մեծութիւն հասանիցես, ի խոնարհութեան կալջիր զանձն։

[ԺԲ]

Իսկ Պղատոն, որ Աստուածն եւ հիւղ եւ իդոս դնէ էութեամբ, ցուցանէ թե կերպարանաց արարիչ է Աստուած, եւ ոչ բնութեանց։

Ուստի եւ աղանդացն առեալ նովին դանդաչեն՝ 284v թե որպէս Աստուածն էութեամբ էր, նոյնպէս եւ հիւղն եւ իդոսն՝ որ է առանձինն ինչ ուրուք. որպէս Աստուծոյ արուեստգիտութիւնն՝ առանձինն էր եւ հիւղեայն նիւթն. եւ ի կերպարանս եւեթ կարաց ածել զհիւղն՝ որ խառն ի խուռն վարէր. եւ ոչ ի չգոյէ ի գոյ ած զամենայն՝ որպէս եւ կարող ամենայնի։

Որ տկարութիւնն արկանէ զԱստուծով, թե կարաւտ եղեւ յայլ[225]մէ նիւթ մուրանալ։

Որով ոչ ինչ առաւել քան զարուեստագէտսն գտանի, թե իբրեւ զնոսա կարաւտ նիւթով իցէ։

329 Եւ զաշխարհ արարած եւ եղծանելի ասէ, եւ երբեմն նա եւ այլքն մշտնեջենաւորակից Աստուծոյ.

Եթե արարած եւ եղծանելի է, զիա՞րդ մշտնջենակից Աստուծոյ իցէ։

Եւ եթե մշտնջենակից է, որպէս ասենն՝ թե որպէս ստուեր իրիք ոչ երբեք հեռանայ յիմեքէն՝ նոյնպէս եւ ոչ աշխարհս երբեք զատ յԱստուծոյ, թե այնպէս իցէ, զուր է ասելն՝ թե արարած եղծանելի է աշխարհս։ Բայց թե զայն եւս իշխիցեն ամբարշտել՝ թե եւ որ պատճառ ստուերին է, ի միջոյ բառնալոյ իցէ։ Ապա թե այն ոչ լինիցի, քանզի եւ չլինի իսկ, եւ ոչ ստուեր ի 285r միջոյ բառնալոց է, եւ տարապարտ են դանդաչանքն։

330 Եւ շունչքն՝ թե վասն զի յԱստուծոյ էութենէն իցեն՝ անարարք եւ անմահք իցեն, երեք մասունքն ի նոսա ուստի՞ իցեն՝ բանականն եւ [226] ցասնական եւ ցանկական։ Զի թեպէտ եւ մինն է յԱստուած, զի նա է աղբիւր ամենայն բանաւորութեան, այլ ի ցասմանէ եւ ի ցանկանալոյ ի վեր եւ ազատ է Աստուած, քանզի առանց կարեաց եւ առանց մասանց է աստուածականն։

331 Եւ եթե ինքն՝ որպէս ասենն՝ լաւութեանց վասն կոյս վճարեցաւ յաշխարհէ, այլոց զիա՞րդ հրամայէր զկանայս հասարակաց համարել, եւ ոչ իւրում կնոջ եւեթ սկել։

332 Եւ զաստուածեղէն շունչսն ընդէ՞ր եւ նա իբրեւ զառաջինսն փոփոխելիս ի մարմնոց ի մարմինս համարէր, մինչեւ ի սողունս անգամ եւ ի ճճիս։

Որոյ հայհոյութիւնն՝ ի բունն իսկ գնայ, ըստ նորա ամբարշտութեանն. որպէս թե զկէսն իւր յինքեան ունիցի, եւ զկէսն իւր ի սողունսն եւ ի ճճիս տանջիցէ. որ ոչ նորա է, որ անբաժինն եւ անքանակ եւ անհատ եւ առանց մասանց է։

333 Եւ եթե, որպէս դանդաչենն, [227] բազ285vում աստուածք ի միոջէ Աստուծոյն ելեալ իցեն, ընդէ՞ր ոչ բազում աշխարհք իցեն, եւ ոչ բազում երկինք եւ ոչ բազում արեգակունք՝ եւ ոչ բազում երկիրք։ Այլ թերեւս դատարկս աստուածս եհան յիւրմէ. եւ դատարկք աստուածքն ո՞ւմ պիտոյ իցեն։

[ԺԳ]

Իսկ ստոյիկեանքն մարմնապիշք հայեցեալ յերեւելի աշխարհս, զամենայն ինչ մարմին կարծեցին. եւ զերեւելի աշխարհս աստուած համարեցան։

Որք աղանդամիտ գիտեն ի փիլիսոփայից, ոչ ինքեանք զիմանալի ինչ զմտաւ կարացին ածել, եւ ոչ յայլոց ուսանել կամեցան, եթե է ինչ զաւրութիւն՝ որ զերեւելիսս շարժէ, եւ զշարժիչն պարտ է Աստուած իմանալ եւ ոչ զշարժունսն։

335 Իսկ ոմանք ի նոցանէ ի հրոյ էութենէ ասեն զբնութիւն աշխարհիս, վասն զարեգակն առաւել զարմանալի համարելոյ, եւ զբնութիւն հրոյ սաստկագոյն իմանալոյ։

336 Եւ հայեցեալ ի միտս՝ թե զամե[228]նայնէ մտաւքն նկատել մարթեն, վասն այնորիկ զմիտս Աստուած համարեցան, իբրեւ զշունչ երկնից եւ երկրի եւ ամենայնի որ ի նոսա, եւ աչս զլուսաւորսն։

Որք ըստ անարժան անմտութեանն՝ եւ ոչ պատասխանի առ286rնելոյ արժանի են։

337 Եւ զմարմին իբրեւ զայլսն կորստական համարին. եւ զշունչսն փոփոխելի ի մարմնոց ի մարմինս. զոր ոչ նոքա յայտ կարեն առնել, եւ ոչ այլքն աւագագոյնք քան զնոսա։ Զի ամենեքեան առասպելս արկանեն, եւ թեպէտ եւ կէսքն հասին ճշմարտութեանն, չկացին ի ճշմարտութեանն։

[ԺԴ]

Իսկ եպիկուրայքն բնաւ ինքնակաց իսկ համարին զաշխարհս, որպէս թե նախ հողամաղք ընթանային – որպէս յորժամ շողն ընդ երդ մտանիցէ, եւ հողամաղք իմն երեւին ի շողն. այնպիսի՝ ասեն՝ մարմինք անհատք եւ անբաժինք եին զառաջինն, եւ անտի թանձրացեալ յաւդեցաւ ինքն աշխարհս եւ եւ թե ոչ Աստուած եւ ոչ խնամակա[229]լութիւն ինչ, որ վարիցէ զաշխարհս։

339 Զորս եւ փիլիսոփայքն ինչ յընչաց քերեն, եւ ամենեւին չհամարին զնոսա աղանդս։

340 Զորոց եւ Առաքեալ ասէ՝ թե առանց Աստուծոյ շրջեին յաշխարհի։ Որոց այնքան աւրի… եղեւ, <մինչեւ> յայնչափ ի բազում ի նախրաց փիլիսոփայիցն աստուածոց եւ ոչ մի աստուած ըմբռնել։

Տեսանե՞ս՝ զի գործ ստահակութեան այնչափ բռն286vացեալ ըմբռնելեացն, մինչեւ անաստուած հանել յաշխարհէ։

[ԺԵ]

Առ Սերուքաւ եղեւ, ասեն, սկիզբն հեթանոսութեան։ Ուստի յայտ է՝ թե ցայն վայր աստուածապաշտք եին, եւ եկեղեցի Աստուծոյ ի սկզբանէ աշխարհի էր, զորմէ եւ Դաւիթ ի հոգւոյն սրբոյ ուսեալ, մատուցանէր աղաւթս՝ թե յիշեա զեկեղեցի քո զոր ստացար ի սկզբանէ։

342 Բայց թեպէտ եւ հեթանոսութիւնն եմուտ յաշխարհ, այլ աստուածպաշտութիւնն ոչ ամենե[230]ւին պակասեաց։ Եւ յայտ անտի է, զի գնացեալ Աբրաամ ի հեթանոսացն եկն <ի Քանան> աստուածապաշտաց պատահեաց. Մելքիսեդեկայ քահանայի Աստուծոյ բարձրելոյ, եւ քահանայ ոչ երբեք անուանի՝ եթե ոչ ժողովուրդ գուցէ նորա. եւ Աբիմելեքայ՝ որ Աստուծովն եւեթ խաւսէր ընդ Աբրաամու, եւ ոչ դիւաւք։ Եւ բարեկամքն Յոբայ եւ Եղիուս Աստուծով միայն ամենակալաւ խաւսեին ընդ նմա։

343 Եւ այնպէս ոչ եթող երբեք Աստուած զաշխարհս առանց վկայութեան։ Որպէս մարգարէն առ հրեութեամբն ասէր իբրեւ յերեսաց Աստուծոյ՝ թե յամենայն տեղիս արկանեն խունկս եւ մատուցանեն պատարագս անուան իմում։ Զի ցուցց287rէ՝ թե յամենայն դարս աստուածապաշտք գտանեին, որ յանդիմանեին զհեշմակապսշոսն։

[ԺԶ]

Այլ, ասեն, ընդէ՞ր յամեաց գալուստն Քրիստոսի, եւ կորեան այնչափ ազգք՝ առանց աստուածպաշտութեան։

345 [231] Եթե չէր աստուածաքարոզս աստուածպաշտութեանն յամենայն դարս առաքեալ, թերեւս գոյր մուտ այնպիսի բանից։ Բայց զի ոչ երբեք դադարեաց ի ռվկայութիւն տալոյ, անձանց մեզ դիցեն չհաւանողքն, եւ մի Աստուծոյ։

346 Չեկն Քրիստոս ի տղայութեան աշխարհի. զի տղայոցն կաթն պիտոյ էր՝ եւ ոչ հաստատուն կերակուր. եւ ոչ յեռանդան երիտասարդութեանն, յորժամ ռելեալք զեղոյր մոլորութիւն դիւապաշտութեանն։

Այլ նախ կրթեաց քարոզաւքն եւ մարգարէիւք՝ իբրեւ կաթամբ. եւ ապա եկն տալ զկատարեալ վարդապետութիւնն իբրեւ հաստատուն կերակուր։ Քանզի եւ ոչ տղայոյ ոք հաստատուն կերակուր տայ, եւ ոչ մեծամեծ խորհուրդս յայտնէ, եւ ոչ աւագ բանս խաւսի, մինչեւ ի կատարեալ չափ հասակին հասանիցէ։

Որպէս Առաքելոյ՝ առեալ զինքեամբ զերեսս ամենայն մարդկութեան, ասէ, մինչ տղայն եի, իբ[232]րեւ զտղ287vայ խորհեի. այլ իբրեւ եղէ այր, զտղայութեանն խափանեցի, զի ցուցանիցէ՝ թե ի հասուն հասակի եկն յաշխարհ ի կատարեալ գիտութիւնն, որպէս յայսմ աշխարհի մարթի հասանել գիտութեան։ Այլ ի վայելումն կատարելոյ գիտութեանն, եւ զանձն եւ զայլս անդր հրաւիրեաց ասելովն՝ թե այժմ փոքր ի շատէ գիտեմք, այլ յորժամ եկեսցէ կատարումն՝ դէմ յանդիման տեսանեմք։

347 Ուստի յայտ է՝ թե առ ամենայն կարող է Աստուած, եւ յամենայնի բաւական։ Կարող էր եւս վաղ յառաջին յաւիտեանսն առնել զաշխարհ. այլ այնպէս կամեցաւ զի ոչ կարի վաղ առնիցէ, եւ ոչ յոյժ անագան, այլ յորժամ դէպ եւ պատշաճ իցէ։ Զի մի վաղն առնելով՝ լեալքն վնասիցին, ռկարծեալք թե մշտնջենակիցք նորա իցեն. եւ մի դարձեալ անագանն առնելով՝ կարծիք տկարութեան լինիցին եւ առաջին եւ միջին եւ վերջին խորհրդոցն։

348 [233] Նա եւ զմարդն, զոր ժառանգ ամենայնի կամեցաւ առնել, ոչ նախ քան զժառանգութիւնն արար, այլ նախ զերկինս եւ զերկիր, զջո288rւրս, եւ զհուր եւ զաւդ եւ զբոյսս եւ զտունկս, զգազանս եւ զանասունս, զթռչունս։ Նախ զտունն, եւ ապա զտնակալն. նախ զստացուածսն, եւ ապա զստացաւղն. նախ զծառայսն, եւ ապա զտէրն. զի մի, յորժամ յետոյ լինիցին՝ որոց իշխանն եղեւ, կարծիս վնասու առնուցու՝ թե իւր արարածք իցեն. այլ յորժամ նախ զնոսա արարեալս տեսանիցէ, ծանուցեալ առնուցու ի միտ՝ թե է իմն զաւրութիւն, որ արար եւ ետ զնոսա ընդ ձեռամբ նորա, եւ զպատիւ փառաւորութեանն մի անձին առնել խորիցէ, այլ իւրում տիրարարին՝ որ ձրի նմա զայն շնորհեաց։

349 Նոյնպէս եւ զգալուստ որդւոյն իւրոյ յայնմ ժամանակի պատշաճեաց, յորում գիտէր թե յաւգուտ լինելոց է։ Եւ եթե ռբժշկիք ըստ պէսպէս հիւանդութեանց՝ ազգի [234] ազգի դեղս ախտացելոցն մատուցանել, – որ սկզբան ցաւոյն դէպ իցէ՝ զայն ի սկզբանն մատուցանեն, եւ որ յընդմիջելն՝ զայն ի միջոցի, եւ որ ի պառաւել ցաւոյն՝ զայն հուսկ յետոյ, – ո՞րչափ եւս առաւել ամենահնարն՝ յորմէ ամենայն հանգամանք 288v հնարողութեան բաշխեալ են, ի դէպ ժամանակի առնէ զոր առնէ։ Ոչ առաջին եւ երկրորդ եւ վերջին խորհրդով, այլ միանգամայն ըստ կամելոյն՝ զգործ արդեանցն կատարէ։

350 Եւ ոչ յետոյ ծնանի ի նմա կամելն, այլ իբրեւ կանխագէտ գիտէ զամենայն, մինչ չեւ ինչ լեալ իցէ, թե որպէս պարտ իցէ առնել, եւ յոր ժամանակի, եւ յոր պէտս։

Եւ ոչ խառն ի խուռն ինչ առնէ, թե առ յապա զղջանայցէ եւ եղծանիցէ զստեղծուածն իւր։

Եւ ոչ իմիք կարաւտանայ, թե առնլոյ ինչ յումեքէ կամ ռյիմեքէք ակն ունիցի։ Այլ բաւանդակ յինքեան ունի զամենայն կարողութիւն առնելոյ եւ հաստատելոյ զամենայն, եւ անխարխար [235] պահելոյ։

Եւ չունի զոք ընդ իւր զովողակից՝ իբրեւ զեղբայր, կամ իբրեւ զընկեր, կամ իբրեւ զաւտար ոք գործակից, այլ միայն զիւր զաւրութիւնն եւ զիմաստութիւն, որ իւրոյ էութեանն ծնունդ է եւ մշտնջենաւորակից, եւ զիւրոյ զբնութեանն հոգին, որ ի նմանէ է եւ միշտ առ նմա անքակ եւ առանց ռբաժանելոյք։

[ԺԷ]

Եւ յայսմ ամենայնէ յայտ է՝ եթե ոչ հիւղ 289r ինչ, որ է նիւթ, էր ընթերակաց Աստուծոյ, ուստի ասեն Յունաց իմաստունքն զարարածս արարեալ, եւ ի նմանէ չարեաց յաշխարհ մտեալ, որպէս ասեն աղանդքն՝ որ ի նոցանէ առին պատճառս զհիւղեայն աստուածացուցանել, դնել աստուած հակառակ Աստուծոյ. եւ ոչ այլ ոք արարիչ էր չարեաց, որպէս մոգքն խաբին՝ թե Խարամանն արար զչարիս։

352 Այլ մի միայն Աստուած է արարիչ, եւ նոյն բարեաց եւ ոչ չարեաց, եւ մշտնջենաւոր արարիչ։ Զի եւ մինչ չեւ արարեալ էր զարարածս՝ ի մտի իւրում ունէր յա[236]ռաջգիտութեամբ զպայման կազմածոյ արարածոց։ Եւ չէր երբեք յորժամ չէր արարիչ, այնու զի ունէր յինքեան զկարողութիւնն ամենեցուն բաւական լինելոյ։

353 Եւ բազում պատճառք եին Աստուծոյ, որովք եկն զարարածսն առնել։

Նախ ռզճարտարութեաննք խելամտութիւն չէր պարտ դատարկ թողուլ. զի մի իբրեւ զտկար ոք պարտեալ ինչ գտանիցի՝ առ ի չկարելոյ առնել զայնս, զորոց խելամտութիւնն յինքեան ունէր կանխակալ գիտութեամբ։

Երկրորդ անգամ, քանզի բարերար է բնութեամբ, չեին իրաւունք զբ289vարերարութիւնն անաւգտակար պահել։

Եւ այլ ինչ բազում նման սոցին էր զԱստուծով, վասն որոց կազմածոյ աշխարհի արար սկիզբն։

Որպէս ոք եթե ճարտարութիւն իրաց ինչ գիտիցէ, եթե զնուագածութեան եւ եթե զբժշկութեան, եթե զհիւսնութեան, եւ արդեամբք զճարտարութիւնն չցուցանիցէ, ի զուր ունի զհանգամանս ճարտա[237]րութեան՝ ուստի ոչ ինքն վայելեսցէ, եւ ոչ այլոց զգիտութիւն արուեստին ցուցանիցէ. նոյնպէս եւ որ բարերար ոք իցէ, եթե բարերարութեանն վայելելիք չիցեն, ո՞ւմ շահ իցէ բարերարութիւնն։ Զի բարերարութեանն առաքինութիւն այն է՝ յորժամ այլքն ի նմանէ վայելեսցեն։ Եթե չիցեն՝ որք վայելիցեն ի բարերարութեանն, զի՞նչ շահ իցէ ի բարերարութենէ անտի։

Նոյնպէս եւ Աստուծոյ որ զամենայն ճարտարութիւն արուեստգիտութեան ունէր յինքեան, եթե չէր արարածս արարեալ՝ ի զուր կարծէր ունել զճարտարութիւնն, յորժամ չեին՝ որք ի ճարտարութենէ անտի երեւեին։

Նա եւ ոչ բարերարութիւնն բարերարութիւն ցուցանէր, եթե արարածս չէր արարեալ՝ որք 290r ի բարերարութեանն վայելեին։ Այլ նա այնպէս բարերար է՝ զի ոչ միայն զառնելն շնորհեաց նոցա, այլ եւ յուրախութիւնս լաւութեանցն ռվայելելք։

Դարձեալ՝ թե չէր Աստուծոյ ա[238[րարածս արարեալ, եւ գիտէր իսկ ոք ոչ՝ թե բնաւ իցէ Աստուած, յորժամ չեին ի միջի որք զկարողութիւն գիտութեանն ստանային։

Ուստի քանզի ռյիւրք գիտութիւնն ածել կամեցաւ, եւ թե է ինքն՝ ցուցանել ռյաւժարեալք, <արար> արարածս առ իւրոյ գիտութեանն ընծայեցուցանելոյ, զի վայելիցեն ի բարերարութեանն նորա։ Եւ ռզկէսսք աշխարհիս վասն մարդոյ արար ի սպասաւորութիւն ամենայն իրաց կարեւորաց. եւ զմարդն յիւր փառս, զի փառաւորեսցէ զՏէրն եւ ծանիցէ զբարերարութիւնն։

Եւ այսպէս ոչ երբեք էր Աստուած դատարկ յարարչութենէ. քանզի միշտ ի մտի նկարեալ ունէր զորս առնելոցն էր։

Եւ զի չէր ի դէպ կամաւքն եւեթ եւ խորհրդաւք ունել զկարողութիւնն, վասն այնորիկ առ յայտնելոյ զկամսն եւ զխորհուրդս՝ ած յայտ զարարածս, զի իւր կարողութիւնն երեւեսցի եւ արարածքն ի նորա բարերարութեանն վայելեսցեն։

354 [239] Արդ մի ոք ինքնակաց զ290v աշխարհս իշխեսցէ համարել, եւ մի ընթերակաց ինչ Աստուծոյ, զի մի զմեծութիւն զաւրութեան նորա խախտիցէ։ Այլ ամենեցուն նա շնորհեաց զլինելն, որք ոչն եին յառաջագոյն։

Ընդէ՞ր զզաւրութիւնն նորա ի միջոյ բառնալ կամիցին՝ եւ արուեստագէտ միայն նիւթոյ իմիք համարիցին, եւ ոչ ի չգոյէ ի գոյ ածել զհասակս ամենայնի։

Չգոյր ինչ ժամանակակից Աստուծոյ, եւ ոչ նիւթ ինչ՝ ուստի առեալ զարարածս կազմիցէ. այլ ինքն է ամենայն բնութեանց արարիչ. եւ ոչ միայն կերպարանաց կազմիչ, եւ ոչ էութեան էականաց իրիք խառնիչ, այլ գոյանալոյ գոյացելոցն գոյարար։

Զայսպիսիս պարտին ասել մարդիկ զԱստուծոյ, եւ այսպիսի պատմութեանց լինել պատմիչք. որով Աստուած փառաւորի, եւ մարդիկ ոչ վնասին։

355 Այլ ըստ Աստուծոյ արժանեաց ռոչ ոքք արժանաւոր իցէ պատմիչ լի[240]նել, բայց եթե Աստուծոյ բարեկամք՝ որք վասն նորա սիրոյն եւ զկեանս աշխարհիս արհամարհեցին, եւ մահու չափ վասն կենդանի յուսոյն՝ որ առ Աստուած՝ գուն գործեալ, մատնեցին զանձինս ի կորուստ մարմնոց, ուստի փրկութիւն ոգւոցն գտանի։

356 Եւ արդ ի զուր իսկ ջանան իմա291rստունքն Յունաց զԱստուծոյ ճառել, այնու զի զարարիչն եւ զարարածս ի միմեանց ոչ կարացին ընտրել, որք մթով դիւացն խաւարեալք՝ ծնունդս բազումս եւ անթիւ աստուածոց մուծանել դանդաչեցին։

Որպէս Եսիոդոս ոմն իմաստուն ի նոցանէն՝ բազում ծնունդս աստուածոց համարին։

Եւ Հոմերոս զրաբանեալ, զնորին հետ երթեալ, պաճուճեալ բանիւք զնոյնս ճամարտակէ։

Եւ այլք բազումք ի փիլիսոփայից առասպելական բանիւք բանդագուշեալք, խոստանան զԱստուծոյ պատմութիւնս կատարել։

Որք զԱստուածն ոչ ճանա[241]չեն, եւ ոչ զարարիչն յարարածոց մեկնել գիտեն, զիա՞րդ զԱստուծոյ ճառել մտաբերիցեն։

Եւ մանաւանդ որ քան զամենեսինն իմաստնագոյն համարին զՊղատոն, որ վասն Աստուծոյ եւ վասն ոգւոց եւ վասն արարածոց խաւսել յաւժարեցաւ։

357 Եւ արդ ընդ նմա իսկ մարտիցուք գոռութեան բանիւք, որ քան զամենայն փիլիսոփայսն աստուածապաշտագոյն երեւի Յունաց, զի նորա առաւել գտանի ռծանուցեալք զԱստուած, եւ ոչ զարարչութիւնն արարածոց։

Զի յորժամ զնորա մեծարոյ կարիսն գձձեսցուք, եւ հանցուք 291v զնա յաչաց իւրոցն խաբեցելոց, ապա ցուցցուք՝ թե ով Աստուած է, եւ զինչ նորա արարածք, եւ մի ինչ, զոր առաւել անճառ համարի Պղատոն, այս է՝ թե միշտ էր Աստուած, եւ արարածս ինչ ոչ ունէր։

Զորոյ զկամսն սիրեմ վասն զԱստուածն խնդրելոյ, եւ զամբարտաւանութիւնն ոչ գովեմ։

Մաս Չորրորդ Գլուխ

[Ա]

Մարկիոն մոլորեալ մուծանէ աւտարութիւն ընդդէմ աստուծոյն աւրինաց, եդեալ ընդ նմա եւ զհիւղն էութեամբ եւ երիս երկինս։

Ի միոջն, ասեն, բնակեալ է աւտարն. եւ յերկրորդումն աւրինացն աստուած. եւ յերրորդումն զաւրք նորա. եւ յերկրի հիւղն, եւ կոչեն զնա զաւրութիւն երկրի։

Եւ այնպէս կարգէ զաշխարհէ եւ զարարածոց, որպէս աւրէնքն ասեն։ Այլ եւ յաւելու՝ թե հաղորդութեամբ ընդ հիւղեայն արար զամենայն զոր արար. եւ որպէս թե էգ ոք ինչ եւ կին ամուսնութեան էր հիւղն։ Եւ յետ առնելոյ զաշխարհս ել ինքն զաւրաւքն հանդերձ [244] յերկինս. եւ հիւղն եւ որդիք նորա մնացին յերկրի. եւ կալան զիւրաքանչիւր իշխանութիւն, հիւղն յերկրի, եւ աւրինացն աստուած յերկինս։

Եւ տեսեալ աւրինացն աստուծոյ՝ թե գեղեցիկ է աշխարհս, խորհեցաւ 292r առնել ի սմա մարդ։ Եւ իջեալ առ հիւղն յերկիր, ասէ. տուր ինձ ի կառոյդ քումէ, եւ յինէն տամ ոգի. եւ արասցուք մարդ ըստ նմանութեան մերում։ Տուեալ նմա հիւղեայն յերկրէ իւրմէ. ստեղծ զնա եւ փչեաց ի նա ոգի. եւ եղեւ Ադամ ի շունչ կենդանի. եւ վասն այնորիկ անուանեցաւ Ադամ, զի ի կաւոյն արարաւ։

Եւ ստեղծեալ զնա եւ զամուսինն նորա, եւ եդեալ ի դրախտին՝ որպէս եւ աւրէնքն ասեն, գային հանապազ պատուիրեին նմա. եւ ուրախ լինեին ի նմա իբրեւ յորդւոջ հասարակաց։

Եւ տեսեալ, ասէ, աստուծոյն աւրինաց՝ որ տէրն էր աշխարհի՝ թե ազնուական է Ադամ եւ արժանի [245[ սպասաւորութեան, հնարեցաւ՝ եթե զիարդ կարասցէ գողանալ զնա ի հիւղեայն, եւ յիւր կողմն միաբանել։

Առեալ զնա ի մի կողմն, ասէ, Ադամ՝ ես եմ Աստուած եւ չիք այլ ոք, եւ բայց յինէն այլ աստուած քեզ մի լիցի։ Ապա թե ունիցիս զոք առ աստուածս բայց յինէն, գիտասջիր զի մահու մեռանիցիս։

Եւ իբրեւ ասաց զայս ցնա եւ յիշատակեաց նմա զանուն մահու, զահի հարեալ Ադամայ՝ սկսաւ տակաւ զա292vնձն մեկնել ի հիւղեայն։

Եւ եկեալ հիւղեայն՝ պատուիրել նմա ըստ սովորութեանն, տեսանէր՝ զի ոչ անսայր նմա Ադամ, այլ ռխորշեալք ի բաց մերժէր, եւ չմերձենայր առ նա։

Յայնժամ հիացեալ ի միտս իւր հիւղեայն, իմացաւ՝ թե տէրն արարածոց նենգեաց նմա։ Ասէ. յականէ աղբերն պղտորեալ է ջուր նորա։ Զի՞նչ է այս. չեւ եւս բազմացեալ Ադամայ ծննդովք, եւ գողացաւ զնա անուամբ աստուածութեանն իւրոյ յինէն։ Որովհետեւ ատեաց [246[ զիս, եւ ոչ պահեաց ընդ իս զդաշնն, ես արարից աստուածս բազումս, եւ լցից նոքաւք զաշխարհ գոյիւ իւրով, զի խնդրիցէ՝ թե ով իցէ Աստուած, եւ ոչ գտանիցի։

Եւ արար, ասեն, կուռս բազումս եւ անուանեաց զնոսա աստուածս, եւ ելից նոքաւք զաշխարհ։

Եւ ընկղմեցաւ անուն աստուծոյ՝ որ տեառնն արարածոց՝ ի մէջ անուանց բազում աստուածոց, եւ ոչ ուրեք գտանէր։

Եւ մոլորեցաւ ծնունդ նորա նոքաւք, եւ ոչ պաշտէր զնա, զի ձգեաց զամենեսին առ ինքն հիւղն, եւ ոչ ետ թոյլ եւ ոչ միում ի նոցանէ պաշտել զնա։

Յայնժամ, ասեն, բարկացաւ տէրն արարածոց, զի թ293rողին զնա եւ անսացին հիւղեայն։

Եւ մի ըստ միոջէ, որ ելանեին ի մարմնոց իւրեանց, արկանէր զնոսա առ ցասման ի գեհեն։ Եւ զԱդամ արկ ի գեհեն վասն ծառոյն։ Եւ այնպէս արկանէր գայր ի գեհեն զամենեսին, մինչեւ ցքսան եւ ինն դար։

Եւ տեսեալ, ասեն, աստուծոյն [247] բարւոյ եւ աւտարի, որ նստէր յերրորդ երկինս, թե այնչափ ազգք կորեան եւ տանջեցան ի մէջ երկուց նենգաւորաց՝ տեառնն արարածոց եւ հիւղեայ, ցաւեաց նմա վասն անկելոցն ի հուր եւ տանջելոց։

Առաքեաց զորդի իւր երթալ փրկել զնոսա, եւ առնուլ զնմանութիւն ծառայի, եւ լինել ի կերպարանս մարդոյ ի մէջ որդւոց աստուծոյ աւրինացն։

Բժշկեսջիր, ասէ, զբորոտս նոցա, եւ կեցուսջիր զմեռեալս նոցա, եւ բացջիր զկոյրս նոցա, եւ արասջիր ի նոսա բժշկութիւնս մեծամեծս ձրի, մինչ զի տեսանիցէ զքեզ տէրն արարածոց, եւ նախանձիցի, եւ հանիցէ զքեզ ի խաչ։

Եւ ապա ի մեռանելն քում՝ իջցես ի դժոխս, եւ հանցես զնոսա անտի։

Զի չեն սովոր դժոխք՝ ընդունել ի միջի իւրեանց զկեանս։ Եւ վասն այնորիկ ելանես ի խաչ, զի նմանեսցիս մեռելոց, եւ բ293vացցէ դժոխականն զբերանն իւր՝ ընդունել զքեզ, եւ մտցես ի մէջ նորա, եւ թափուր արասցես զնա։

[248] Եւ իբրեւ եհան զնա ի խաչ, ասեն էջ ի դժոխսն, եւ թափուր արար զնա։

Եւ հանեալ զոգիսն ի միջոյ նորա, տարաւ յերրորդ երկինսն առ հայրն իւր։

Եւ տէրն արարածոց զայրացեալ՝ առ ցասմանն եցել զպատմուճանն իւր եւ զվարագոյր տաճարին իւրոյ. եւ խաւարեցոյց զարեգակն իւր. եւ զգեցոյց թուխս աշխարհին իւրում. եւ նստաւ ի սուգ առ տրտմութեանն։

Ապա երկրորդ անգամ իջեալ Յեսու կերպարանաւք աստուածութեան իւրոյ առ տէրն արարածոց, դնէր դատ ընդ նմա վասն մահուն իւրոյ։

Եւ տեսեալ տեառնն աշխարհի զաստուածութիւնն Յեսուայ, գիտաց՝ թե գոյ այլ աստուած արտաքոյ քան զնա։

Եւ ասէ ցնա Յեսու. դատաստան կայ իմ ընդ քեզ. եւ մի ոք լիցի դատաւոր ի միջի մերում, այլ քո իսկ աւրէնքն՝ զոր գրեցեր։

Եւ իբրեւ եդին զաւրէնսն ի միջի, ասէ ռցնա Յեսու. ո՞չ դու գրեցեր յաւրէնսդ քում՝ թե որ սպանանիցէ, մեռցի. եւ որ [249] հեղու զարիւն արդարոյ, հեղցեն զարիւն նորա։

Եւ ասէ, այո, ես գրեցի։

Եւ ասէ ցնա Յես294rու. արդ տուր զքեզ ի ձեռս իմ, զի սպանից եւ հեղից զարիւն քո, որպէս սպաներն դու զիս եւ հեղեր զարիւն իմ։ Զի արդար եմ իրաւամբք քան զքեզ, եւ երախտիս մեծամեծս արարի յարարածսն ռքում։ Եւ սկսաւ համարել զերախտիսն, զոր արար յարարածս նորա։

Եւ իբրեւ ետես տէրն արարածոց՝ թե յաղթեաց նմա եւ եւ ոչ գիտէր զինչ խաւսիցի, քանզի յիւրոց աւրինացն պարտաւորեցաւ. եւ չգտանէր տալ պատասխանի, զի եղեւ մահապարտ փոխանակ մահուանն նորա – ապա յողոքս անկեալ աղաչէր զնա՝ թե փոխանակ զի մեղայ եւ սպանի զքեզ յանգէտս, քանզի ոչ գիտացի՝ թե աստուած իցես, այլ մարդ համարեի զքեզ, տուեալ քեզ ընդ այնր վրիժուց՝ զամենեսեան որ կամիցին հաւատալ ի քեզ՝ տանել յո եւ կամիցիս։

Ապա թողեալ զնա Յեսուայն՝ յափշտա[250]կեաց առ զՊաւղոս, եւ յայտնեաց նմա զգինսն, եւ առաքեաց զնա քարոզել՝ թե գնոց գնեալ եմք մեք, եւ ամենայն որ հաւատայ ի Յեսու՝ վաճառեցաւ յարդարոյ անտի բարւոյն։

ռԱյս սկիզբն է աղանդոյն Մարկիոնայ, 294v թող զայլ բազում թարմատարսն։ Եւ զայս ոչ ամենեքին գիտեն, այլ սակաւք ի նոցանէ. եւ աւանդեն զուսումնն միմեանց ի բերանոյ. ասեն, աւտարին գնովք գնեալ է զմեզ ի տեառնէն արարածոց, եւ թե ո՞րպէս կամ իւ՞ գնեալ իցէ, զայն ոչ ամենեքին գիտեն։