Dəccal

19

13.

Məsələni dəyərini kiçiltmədən deyək: bizim özümüz

– “azad ruhlular” belə “dəyərlərin həddindən artıq şişir-dilməsi”, bütün köhnə “doğru”lar və “yanlışlar” üzərində

müharibə və qələbənin reallaşdırılmış çağırışıyıq… İntellektual sahədə ən qiymətli fikirlər hər zaman gec tapılır.

Amma bundan daha da dəyərli olan – metodlardır. İndiki elmimizin isə metodları və zəminləri min illər boyu ən dərin nifrətlə qarşılanıb; onların üzündən bəziləri “düzgün” insanların cəmiyyətindən təcrid ediliblər, həqiqətə

nifrət edən ”Tanrı düşməni” hesab ediliblər, “cin vurmuş”24 sayılıblar. İnsanın elmi marağı onu şandalaya25 çevirib… Bəşəriyyətin bütün pafosu26 – nəyin həqiqət olduğu və nəyin həqiqətə xidmət etməli olduğu haqda onun mövcud təsəvvürləri – hamısı bizim əleyhimizə idi: hər bir “sən etməlisən” indiyə qədər bizim özümüzə qarşı yö-nəldilmişdi… Bizim fəaliyyətimizin predmeti, fəaliyyətimizin özü, bütün nəslimiz – sakit, ehtiyatlı, hər şeydən şübhələnən insanlar – tamamilə dəyərsiz hesab edilir və

nifrətə layiq görülürdü. Hər halda, həqiqət naminə özümüzdən soruşa bilərdik: görəsən, əslində bəşəriyyəti bu qədər uzun zaman korluq içində saxlayan şey estetik zövqümüz deyilmi? O, həqiqətdən gözəl bir effekt tələb edirdi; o idrakdan belə tələb edirdi ki, hisslərə güclü şəkildə

təsir etsin. Bizim təvazökarlığımız onun zövqünü daha 24 Dostoyevskinin məşhur romanına işarə edilir.

25 Hind cəmiyyətinin “insan artıqları”; ümumiyyətlə, dilənərək dolanan “mis-kin” insanlar

26 Ehtiras

20

çox çiyrindirib… Ah, onlar necə də bunu başa düşüblər –

bu Tanrı hinduşkaları…

14.

Biz hər şeyi yenidən öyrənməli olduq. Bütün məsələlərdə daha təvazökar olmağa başladıq. Biz artıq insanı

“ruh”dan, “müqəddəslikdən” çıxmış hesab etmirik. Biz onu heyvanların sırasına itələyib salmışıq. Onu ən güclü heyvan hesab edirik, çünki o heyvanların hamısından daha hiyləgəridir – onun ruhaniliyi məhz bunun nəticəsidir. Digər tərəfdən də, biz bu məqamda özünü göstərə

biləcək şöhrətpərəstlik hissini də özümüzdən uzaqlaş-dırırıq: çünki insan canlı həyatın inkişafının gizli məqsə-didir. O heç də yaradılışın tacı deyil; hər bir varlıq onun yanında və onunla eyni kamillik pilləsində dayanır… Biz bunu təsdiqləməklə bundan daha artıq şeyləri təsdiqlət-miş oluruq. İnsan, nisbi olaraq götürüldükdə, ən uğursuz, ən çox əzab çəkən, öz instinktlərindən özü üçün ən təhlükəli şəkildə əl çəkən bir heyvandır – amma əlbəttə ki, bütün bunlarla bərabər və ən maraqlısı elə budur. Heyvan-lara gəlincə, ilk dəfə Dekart hörmətəlayiq bir cəsarətlə

risq edərək söyləyib ki, heyvanı maşın kimi qəbul etmək lazımdır – bizim bütün fiziologiyamız bu mülahizəni sübut etməyə yönəlib. Bu fikri məntiqi cəhətdən inkişaf etdirərək biz də insanı istisna etmirik – eynilə Dekartın etdiyi kimi: insanla əlaqədar müasir anlayışlar məhz me-xaniki istiqamətdə inkişaf edir. Əvvəllər insana daha yüksək intizamlı keyfiyyət verirdilər – “azad iradə”ni; bu gün isə biz onun əlindən iradəni elə bir şəkildə almışıq ki, artıq bu sözün altında güc anlamı nəzərdə tutulmur. Əvvəl-21

ki “iradə” sözü yalnız bir şeyə xidmət edir: müəyyən indi-vidual reaksiyaları müəyyən etməyə… O reaksiyaları ki, mütləq olaraq məlum ziddiyyətlərin və razılaşdırılmış

ziddiyyətlərin bir hissəsi kimi meydana çıxır: iradə artıq

“təsir etmir”, “hərəkət etdirmir”…

Əvvəllər insanın şüurunda, “ruh”unda onun yüksək mənşəyinin, ülviyyətinin sübutunu görürdülər; yetkin-ləşmək, mükəmməl olmaq üçün, insana eynilə çanaqlı ba-ğa kimi, bütün duyğularını içinə çəkmək, yerlə əlaqəsini kəsmək, “dünyəvi örtüyü”nü kənara atmaq məsləhət görülürdü: belə olduqda onda yalnız vacib bir şey – “saf ruh”qalacaqdı. Bu məsələ ilə bağlı biz artıq daha yaxşı fikir yürüdə bilirik: biz indi məhz idrakı, “ruh”u orqanizmin nisbi natamamlığının simptomu hesab edirik; bir cəhd, bir yoxlama, yanlışlıq, bir səy kimi – o zaman ki əsəblərin gücü lüzumsuz yerə sərf olunur; biz inkar edirik ki, nə isə mükəmməl ola bilsin – bir halda ki o şüurlu şəkildə qurulur… “Saf ruh” saf axmaqlıq deməkdir: Əgər biz sinir sistemini və duyğuları, “ölüm örtüyünü” bir kənara atarıqsa, o zaman biz hesabda yanılacağıq – məsələ

budur.

15.

Xristianlıqda nə əxlaq, nə də din həqiqətin hər hansı bir nöqtəsiylə təmas etmir. Əsl xəyali səbəblər (“tanrı”,

“ruh”, “mən”, “ürək”, “azad iradə” – hətta “azad olmayan iradə”); əsl xəyali hərəkətlər (“günah”, “günahın tə-mizlənməsi”, “mərhəmət”, “cəza”, “günahların bağışlanması”). Xəyali varlıqlarla ünsiyyət (“tanrı”, “ruhlar”, “xə-yalatlar”); təbiət haqqında xəyali bir elm (antroposent-22

rik27; təbii səbəblərlə bağlı anlayışların tam yoxluğu); xəyali bir psixologiya (özünə qarşı aşkar anlayışsızlıq, hər kəsə xoş və ya xoş olmayan duyğuların şərhi – məsələn, məlum nervus sympathicus 28 vəziyyətinin dini-əxlaqi idiosinkraziyanın29 simvolik dili ilə şərh olunması: ”peşmanlıq”, “vicdan əzabı”, “şeytan vəsvəsəsi”, “tanrının yaxınlığı”); xəyali bir teleologiya30 (“tanrının mələyi”, “qiyamət”, “əbədi həyat”).

– Bu təmiz uydurmalar dünyası xülyalar dünyasından onunla fərqlənir ki, sonuncusu reallığı təsvir edir; halbuki bu zaman birincisi həqiqəti saxtalaşdırır, dəyərsizləşdirir və inkar edir. Yalnız “təbiət” anlayışı “tanrı”

anlayışına əks anlayış kimi qoyulduqdan sonra “təbii”,

“xalis” sözləri “dəyərsiz” sözünün sinoniminə çevrilməli idi – bütün bu uydurmalar dünyasının kökü təbii olana (həqiqətə!) qarşı nifrətdə idi; bu dünya həqiqətə qarşı dərin ikrah hissinin ifadəsidir… Bununla da hər şey açıqlı-ğa qovuşur. Həqiqətə böhtanlar ataraq ondan boyun qa-çırmaq üçün kimin əsası var? – O kəsin ki, o doğrudan da, həqiqət üzündən əzab çəkir. Amma həqiqət üzündən əzab çəkmək – özünün bəxtsiz bir həqiqət olmağın deməkdir… Narazılıq hissinin məmnuniyyət hissinə üstün gəlməsi bu saxta əxlaq və dinin əsas səbəbidir. Belə bir artıq çəki isə decadence formulunun məzmununu təşkil edir.

27 İnsanmərkəzlilik, insanı əsas hesab edən 28 Orqanizmin əsəb sistemini yüksəldən sinir sistemi 29 Orqanizmin bəzi şeylərə, qoxulara qarşı xəstəlik dərəcəsində olan həssaslığı 30 Təbiətdə hər şeyin müəyyən məqsədlə yaranmış olduğunu və hər bir inkişafda qabaqcadan müəyyən olunmuş məqsədin həyata keçirildiyini iddia edən idealist nəzəriyyə

23

16.

Tanrı anlayışının xristianlıqda tənqidi belə bir nəticə-nin çıxarılmasına vadar edir: özünə inanan xalq özünə

məxsus olan Tanrıya da sahibdir. Onun timsalında xalq öz yüksəlişində rolu olan şərtlərə də hörmətlə yanaşır –

öz xilaskarlarına… Onun məmnuniyyəti, onun hakimiyyət hissi minnətdar ola biləcəyi bir varlığın timsalında ifadə

olunur. Kim zəngindirsə – mütləq bağışlmaq istəyir; qürurlu bir xalq qurban vermək üçün Tanrıya ehtiyac duyur…

– Belə bir Tanrı xeyir və ya ziyan vermək gücünə malik olmalıdır. Ya düşmən, ya da dost olmalıdır; xeyir işlərdə

olduğu kimi, şər işlərdə də ona heyrət edirlər. Tanrının qeyri-təbii şəkildə yalnız xeyir Allahı şəklinə salınması bu məqamda tamamilə arzuolunmaz olardı. Qəddar Tanrıya xeyirxah Tanrı qədər ehtiyac duyurlar. Axı insanın özünün mövcudluğu belə, yalnızca ona qarşı mərhəmətin və

dostcasına münasibətin nəticəsi deyil… Nə qəzəb, nə qisas, nə qısqanclıq, nə rişxənd, nə hiyləgərlik, nə də şid-dətin nə olduğunu bilməyən Tanrı nəyə lazımdır ki? O

Tanrı ki, ola bilsin heç zaman zəfər qazanma və dağıtma-nın gətirdiyi qələbə hissi ilə tanış olmayıb… Belə bir Tanrı anlaşılmaz olardı yəqin ki: o nəyə lazımdır axı?

– Əlbəttə, əgər xalq məhv olursa və gələcəyə olan inancının, azadlıq ümidinin tamamilə məhv olduğunu hiss edirsə, əgər itaət hissi ən vacib və xeyirli xüsusiyyət kimi onun şüuruna daxil olursa, əgər itaətin məziyyətləri onu təmin edən mütləq şərtə çevrilirsə, o zaman onun Allahı da eyni şəkildə dəyişməlidir. O indi hiyləgər, qorxaq, ciddi, “mənəvi dünya”nı, nifrətdən özünü qorumağı, ehti-24

yatlı olmağı, “dosta da, düşmənə də məhəbbət bəsləmə-yi” məsləhət görən bir gücə çevrilir. O davamlı olaraq məsləhət verir, o hər bir xüsusi xeyirxahın içinə sürüşüb girir, ayrı-ayrılıqda hər bir insan üçün Tanrı olur, xüsusi şəxsə çevrilir, kosmopolit olur… Bir zamanlar Tanrı öz-özlüyündə xalqı, xalqın gücünü, xalqın ruhunda olan bütün aqressivliyi və hakimiyyət hərisliyini ifadə edirdi. İndi isə o ancaq xeyixah Tanrıdır… Həqiqətən də, tanrılar üçün başqa seçim yoxdur: ya onlar hakimiyyət istəyidir – belə

olduqları halda xalqın tanrıları olurlar; ya da hakimiyyətin gücsüzlüyüdürlər – o zaman da onlar məcburiyyət qarşısında yaxşı Tanrıya çevrilirlər…

17.

Harda ki hakimiyyət istəyi hər hansı bir formadasa zəifləyir, orada hər dəfəsində mütləq olaraq fizioloji bir geriləmə – bir dekadens baş verir. Dekadensin öz güclü şəxsi məziyyətlərindən və meyillərindən məhrum edilmiş

tanrısı indi zərurətdən fizioloji cəhətdən nəsli pozulanla-rın – zəiflərin Tanrısına çevrilir. Onlar özləri-özlərini zəif adlandırmırlar, “mərhəmətli” deyirlər… Bundan sonra işarə edilməsə də aydındır ki, tarixin hansı anında ilk dəfə

”mərhəmətli” və “zalım” tanrının ikili fiksiyası mümkün görünməyə başladı. Kölə halına salınmışlar eyni instinktə

tabe olaraq öz tanrılarını “öz-özlüyündə mərhəmətli”

mərtəbəsinə endirirlər, eyni zamanda da, bununla kölə-lərin Tanrılarını onun yaxşı xüsusiyyətlərindən məhrum etmiş olurlar; onlar öz ağalarından onların Tanrılarını Şeytana çevirməklə qisas alırlar.

25

– Mərhəmətli Tanrı eyni ilə Şeytan kimidir: hər ikisi də bədheybət dekadensin əsas mahiyyətidir. Müasir dövrdə xristian teoloqların axmaqlıqlarına necə uyub onlarla birlikdə iddia etmək olar ki, “Tanrı” anlayışının “İsrailin Tanrısı” ndan31, “xalqın tanrısı”ndan başlayaraq hər cür xeyirxahlığın yığını olan xristian Tanrısına qədər olan inkişafını tərəqqi adlandırasan?! Halbuki Renanın32 özü də bunu edir. Sanki Renanın saflıq mövzusunda danışmağa haqqı varmış! Bununla belə, ziddiyyətlər gözə dəyir.

Əgər Tanrı anlayışından inkişaf edən həyatın bütün fər-ziyyələri, bütün güclü, cəsarətli, idarə edən, qürurlu olanlar silinərsə və əgər o addım-addım yorğun düşənlər üçün əl ağacı səviyyəsinə endirilir, boğulanlar üçün xi-lasetmə lövbərinə çevrilirsə, əgər o kasıb insanların, gü-nahkarların, xəstələrin, par excellence -lərin33 Tanrısı olursa, “xilaskar”, “qurtarıcı” anlayışı ümumilikdə Tanrı sifə-tinə çevrilirsə – o zaman belə bir çevrilmə, belə bir reduk-siya nədən xəbər verir?

– Təbii ki, “Tanrının hökmranlığı” bu yolla genişlən-mişdir. Əvvəllər Tanrı yalnız öz xalqını, öz “seçilmiş” xalqını tanıyırdı. Amma sonra o, elə xalqı kimi qürbətə yol-landı, səyahət etməyə başladı və o zamandan da o daha heç bir yerdə rahat buraxılmadı, ta ki hər yerdə yerli birinə çevrilənə kimi… – böyük kosmopolit – ta ki “böyük əksəriyyəti” və yer üzünün yarısını öz tərəfinə çəkənə ki-mi… Amma “çoxluğun” tanrısı, tanrılar arasında ən de-mokratı, bütün bunlara baxmayaraq, bütpərəstlərin qü-31 Söhbət qədim İsrail mifologiyasındakı vəd olunan məmləkətdən gedir. Bu-günkü İsrailə aid deyil.

32 Ernst Renan (1832-1892) fransız teoloqu və şərqşünası. Fikirləri Nitsşe ilə

ziddiyyət təşkil edən alim

33 “Daha üstünü olmayan”

26

rurlu tanrısı ola bilmədi; həmişə Yəhudi olaraq qaldı, in-ziva tanrısı olaraq, bütün qaranlıq künc-bucaqların Tanrısı olaraq və dünyanın çirkli məhəllələrinin tanrısı olaraq qaldı… Onun yer üzündə hökmranlığı, eynilə yeraltı dünyanın hökmranlığı kimi idi, düşkünlər yurdu, bir souter-raində34 edilən hökmranlıq, bir getto35 hökmranlığı idi…

Və onun özü də elə solğun, elə zəif, elə dekadens… Hətta solğunların ən solğunu, metafizik ağalar, anlayış albinos-ları belə onun üzərində ağalıq etməyə başladılar36. Metafi-ziklər onun iplərini o həddə qədər dolaşdırdılar ki, ta ki onun özü sonunda onların hərəkətlərinin təsiri ilə hipnoz olaraq hörümçəyə çevrildi, metaphyicus 37 oldu. İndi o artıq dünyanı özündən toxuyurdu – sub specie Spinozae 38 –

indi onun özü şəkil dəyişdirirdi; getdikcə zərifləşərək və

rəngini itirərək. o “ideal”a çevrildi, “saf ruh” oldu, “mütləq”ə çevrildi, “öz içində birinə” döndü… Tanrının süqu-tu: Tanrı “öz içində cism”ə döndü…

34 Qanundankənar işlərin görüldüyü “yeraltı” məkan – underground 35 Böyük şəhərlərdə, xüsusilə yoxsul yəhudilərin yaşadığı səfalət içində olan məhəllələr

36 Şikəst insanlar. Saçı, gözləri, fiziki sağlamlığı yerində olmayan insanlar.

37 Filosof, metafizik

38 Spinozanın gözüylə. Bu ifadə Spinozanın məşhur “eqoistin gözüylə” ifadəsi ilə söz oyunu hesab edilə bilər.

27

18.

Xristianlıqda tanrı anlayışı (Tanrı “xəstələrin tanrısı”

kimi, “hörümçək kimi tanrı”, “ruh kimi tanrı”) – bu, yer üzündə olan ən əxlaqsız tanrı anlayışlarından biridir; bəlkə də bu, tanrı tipinin çöküş müddətindəki ən aşağı səviy-yəni təmsil edir. Tanrı – həyatın işıqlanması və sonsuz təsdiqi olmaqdansa, onunla əks qütblərdə dayanan Tanrı!

Həyata, təbiətə, həyata sevgisinə müharibə elan edən Tanrı! “O dünya” ilə bağlı bütün yalanların formulu, “o dünya” haqda bütün böhtanlara vasitə olan Tanrı! Heçliyi ilahiləşdirən, heçlik istəyini müqəddəs elan edən Tanrı!..