Xatirələrim

H.Ərəblinskini ölüm bizim əlimizdən çox tez aldı. Onun mənalı, zəngin həyatı, istedadı, səhnə fəaliyyəti qatilin bir gülləsi ilə əbədi susdu. Müsavat hökuməti caniyə cəza tələb edən yüzlərlə şikayət ərizəsini cavabsız qoydu. Qatilə ağdan-qaraya söz demədi.

Bu sadə, təvazökar yoldaşı və böyük səhnə xadimini dəfn edən zaman Bakının bütün ziyalıları, sənət dostları olan zəhmətkeşləri yas paltarı geymişdilər, dəfn mərasimi böyük izdihama çevrilmişdi. Ü.Hacıbəyov, N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, A.M.Şərifzadə, C. Cabbarlı; başqa xalqlardan Abelyan, Tosqunyan, Amiraqo, Axmeteli kimi bir çox səhnə aşiqləri gözüyaşlı halda mərhumun cənazəsini əlləri üstündə qəbiristana apardılar. Onun qəbri başında nitq deyənləri ağlamaq boğurdu.

Əfsuslar olsun ki, H.Ərəblinski Sovet hökumətini, onun sənətə, sənətkara verdiyi yüksək qiyməti görə bilmədi.

Maarifpərvər Dramaturq

1906-cı il may ayının 6-da Bakı Duması binasında, məktəblər şöbəsində müəllim Həbibbəy Mahmudbəyov məni Nəcəfbəy Vəzirovla tanış etdi. O zaman Nəcəfbəy həmin şöbənin müdiri idi və yavaş-yavaş Bakı kəndlərində məktəblər açdırmağa başlamışdı. O mənim aktyor, atamın isə maştağalı olmasını öyrənərək 1906-cı ilin avqust ayında məni özü ilə Maştağaya apardı. Camaatı yığıb belə bir söhbət etdi.

– Qardaşlar, mən yazıçıyam, özüm də qarabağlıyam. Burada mənim kimsəm yoxdur. Bu kənd Bakı kəndlərinin hamısından böyükdür, əhalisi çoxdur. Lazımdır ki, siz oğlan və qızlarınıza tərbiyə verəsiniz. Gərək siz özünüz məktəbə kömək edəsiniz. Məktəb bu kəndə işıq saçar. Bu kənddən alim adamlar yetişər və kəndiniz abad olar.

O vaxt mollalardan biri Nəcəfbəyə belə cavab verdi:

– A kişi, bizə məktəb vacib deyil, biz qızlarımızı məktəbə qoymarıq. Kəndimiz onsuz da işıqlıdır, məktəbin işığını istəmirik.

Bu əsnada Maştağa kəndində bağı olan şəhər Dumasının rəisi İratski gəlib məclisə çıxdı. Kənd əhli ona böyük ehtiram bəsləyirdi. İratski dedi:

– Həzərat, siz bu kişini tanımırsınız. Bu alim və yazıçı bir şəxsdir. Biz bunu dumanın məktəblər şöbəsinə qoymuşuq ki, sizin balalarınız üçün məktəblər açsın. Əgər siz razı olmasanız onda biz Pirşağıda məktəb açarıq. Əgər məktəb baş tutsa, mən sizi bir il vergidən azad etdirərəm.

Kənd əhli bunu eşidən kimi mollanı sakit edib, hamı birsəslə məktəb üçün əl qaldırdılar və Nəcəfbəydən çox razı qaldıqlarını bildirdilər. Beləliklə Maştağada birinci məktəb 1906-cı ildə Dövlət oğlu Məmmədin evində açıldı.

Mən get-gedə Nəcəfbəylə yaxından dost oldum. O, Bakıda Zeynalabdin Tağıyevin mətbəəsində çap olunmuş pyeslərindən birini mənə bağışlamışdı. Onun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" əsərində mayor Xudaverdibəyov rolunu mən, Aşıq Vəli rolunu isə Mirzağa Əliyev oynamışdı. O vaxt səhnədə ustad rejissor olmadığı üçün məşğələlərə Nəcəfbəy özü rəhbərlik edirdi.

"Pəhləvanam-zəmanə" əsəri Balaxanı dərnəyində oynayan zaman tamaşaya gələn fəhlələr Nəcəfbəyi səhnəyə dəvət etdilər. Tamaşaçılar ona çiçək bağışladılar. Sonra Xanlar Səfərəliyev aktyorları fəhlələrin yataqxanasına aparıb çay verdi. Biz fəhlələrlə söhbət edərkən onlardan Muxtar Cəbiyev qolunu Nəcəfbəyin boynuna salaraq dedi ki, qorxmayın, fəhlə sinfi sizin arxanızda möhkəm duracaq, belə əsərlərdən çox yazın. Siz güman etməyin ki, varlılar və qoçular bizi qorxudub yolumuzdan çıxara bilərlər. Vaxtilə avamlıq da məhv olub gedəcək. Mən ümumi fəhlələr adından sizi və aktyorları təbrik edirəm.

Məclis qurtarmamışdı ki, mədənlərdən növbədən qayıdan üç yüzə qədər fəhlə "Pəhləvanani-zəmanə"nin təzədən göstərilməsini xahiş etdilər.

Gecə saat bir olduğu üçün aktyorların arasında narazılıq hiss olundu. Lakin Xanlar xahiş edib bizi razı saldı və biz əsəri ikinci dəfə tamaşaya qoyduq. Səhər saat beşdə aktyorlar Nəcəfbəy Vəzirovla şəhərə yola düşdülər.

Müəllim Həbibbəy Mahmudbəyov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, Abdulla Şaiq və mən tez-tez Nəcəfbəyin evinə yığışıb gördüklərimizdən, eşitdiklərimizdən şirin söhbətlər edərdik.

Nəcəfbəy, "İvan Qroznı"nı tərcümə edib teatr kitabxanasına vermişdi. Nəcəfbəy Vəzirov mehriban və şirindil olduğu üçün teatrda aktyorlar və xidmətçilər arasında böyük hörmətə malik idi.

Söz ustadının hüzurunda

Məktəbdə oxuyanda atam ana dilimizi yaxşı bilməklə bərabər, rus dilini də öyrənməyi tövsiyə edərdi. Mən mərkəzi poçt idarəsinin rəisi Sinilnikovun evində olarkən onun uşaqlarının əlindən A.S.Puşkinin, L.N.Tolstoyun kitabları yerə düşməzdi. Mən də yavaş-yavaş bu kitabları mütaliə etməyə başladım. Məndə o vaxt L.N.Tolstoyun əsərlərinə xüsusi maraq oyandı. Etiraf etməliyəm ki, həyatı və rus dilini öyrənməkdə bu kitablar mənim üçün bir məktəb oldu.

Sonra həvəskarların verdiyi tamaşalarda iştirak etdiyim zaman, Cahangir Zeynalovun təşəbbüsü ilə L.N.Tolstoyun "Əvvəlinci şərabçı" əsəri Bakıda ilk dəfə tamaşaya qoyuldu. Tamaşada mən də iştirak edirdim. Tolstoyun əsərlərini oxuduqca ona rəğbətim daha da artırdı. Məndə onun əsərlərini ana dilimizə tərcümə etmək həvəsi oyandı. İstəyirdim ki, onun əsərlərini bizim xalq da oxusun. Bu həvəs və arzu ilə onun "Allah haqqı bilsə də tez bəyan etməz" hekayəsini ana dilimizə çevirdim və "Dəbistan" jurnalına apardım. Tərcüməni bəyəndilər və 1906-cı ildə jurnalın 16-cı nömrəsində çap etdilər. O qədər sevindim ki, elə bil dünyanı mənə bağışladılar.

1906-cı ilin sonunda təhsilimi artırmaq üçün Petrovski-Port şəhərinə getdim. Burada ali pedaqoji məktəbdə oxumaqla, tez-tez Dağıstana gələn Cahangir Zeynalov və Hüseynqulu Sarabski ilə bərabər səhnə fəaliyyətimi də davam etdirirdim. Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev və Nəcəfbəy Vəzirovun pyeslərini Petrovski-Port, Buynaksk və bir çox şəhər və aullarda tamaşaya qoyardıq.

Petrovski-Portda ədəbiyyat müəllimi Əli Qasımovla tanış oldum və get-gedə onunla dostlaşdım. Məlum oldu ki, o da mənim kimi L.Tolstoya pərəstiş edənlərdəndir, hətta onunla məktublaşır da. Əli müəllim Tolstoyun "Allah haqqı bilsə də tez bəyan etməz" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etdiyimi də ona yazmışdı. Əli Qasımov dedi ki, Tolstoyla şəxsən görüşmək istəyirəm və ona məktub yazıb xahiş edəcəyəm ki, Yasnaya Polyanaya – onun yanına gəlməyə icazə versin.

Sonra Əli Qasımov mənim də onunla getmək istəyib istəmədiyimi soruşdu.

– Əli qardaş, – dedim – canla-başla gedərəm, təki Lev Tolstoy xahişinizi qəbul etsin.

Yaxşı yadımdadır, 1907-ci ilin aprel ayında L.Tolstoyun şəxsi katibi Çeritkovun imzası ilə Əli müəllimə bir məktub və yol xərci olaraq yüz əlli manat pul gəldi. Məktubda yazılmışdı ki, Lev Nikolayeviç ona qonaq getməyimizə məmnuniyyətlə razıdır. Bu xəbər məni o qədər sevindirdi ki, gecə səhərə kimi gözümə yuxu getmədi. Özözümə sual verirdim ki, dahi söz ustadının hüzurunda özümü necə aparacağam, onunla necə danışacağam.

1907-ci il aprelin 14-də Əli Qasımovla Yasnaya Polyanaya – Lev Nikolayeviçin malikanəsinə getdik. Yaz günü idi, Əli qabaqda, mən də onun arxasınca pilləkənlə yuxarı mərtəbəyə qalxdıq. Müşayiətçi bizi geniş bir otağa apardı. İcazə aldıqdan sonra ədibin iş otağına daxil olub salam verdik. Şəkillərdə gördüyüm ağsaqqallı adam başını yuxarı qaldırıb, bizə baxdı, gözlərini qıyaraq gülümsündü, köhnə tanış kimi bizim salamımızı aldı. Bu əsnada onun arvadı Sofiya Andreyevna otağa daxil oldu. Tolstoy bizi nişan verərək dedi:

– Sofiya Andreyevna, mənim Qafqazlı müsafirlərə artıq dərəcədə ehtiramım var. Sən bilirsən ki, keçmişdə Kazan darülfunununda oxuyan vaxt mənə Şərq dillərindən təlim verən qafqazlı şərqşünas professor Mirzə Kazımbəy olmuşdur. Qonaqlarımıza hörmət və ehtiram etmək lazımdır.

Sofiya Andreyevna dedi ki, qonaqlara ayrıca mənzil düzəltmişəm.

Yol gəlib, yorulduğumuz üçün Lev Nikolayeviç bizimlə çox söhbət etmədi. Axşam görüşərik – deyib bağa gəzməyə getdi. Arvadı Sofiya Andreyevnanın tapşırığı ilə bizi yaraşıqlı, rahat bir otağa apardılar. Yeyib-içdikdən sonra bir qədər yatıb dincəldik.

Axşam Lev Nikolayeviç bizi şama dəvət etdi. Biz həyəcanlı halda onun yanına getdik. Ədib bizi səmimi, açıqürəklə qarşıladı. Söhbət zamanı mənim rus dilində sərbəst danışmağım onun çox xoşuna gəldi. Biz ona əsərlərinin Azərbaycan ziyalıları arasında böyük rəğbət qazandığını, sevilə-sevilə oxunduğunu söylədikdə gülümsünüb razılığını bildirdi. O, Qafqaz xalqlarının həyatı, məişəti ilə maraqlandığı üçün bizə də bu barədə tez-tez suallar verirdi. Lev Nikolayeviç Şərq ədəbiyyatından söhbət açdı, Sədi və Hafizin yaradıcılığından danışdı. M.F.Axundovu xatırladı. Söhbət zamanı Şərq dillərindən söz düşdükdə Lev Nikolayeviç bizə fikrini izah etdi ki, mən Kazan Darülfunununda Şərq dillərini öyrənən zaman yoldaşlarımdan biri mənə dedi ki, sənə ərəb dili nə verə bilər, fransız, ingilis dillərini öyrən, o daha çox faydalı olar. Mən ona cavab verdim ki, fransız və ingilislər də vaxtı ilə çox şeyi ərəblərdən öyrənmişlər və bir də ərəb dili çox zəngin dildir. Ərəb dilində olan kitablarda böyük və mənalı sözlər var ki, onları bilmək mənə və sənə çox fayda verə bilər. Bu sözləri Şərq dilləri müəllimi eşidib məndən çox razı qalmışdı.

Biz üç gün Yasnaya Polyanada Lev Nikolayeviç Tolstoyun qonağı olduq. Çertikov bu müddətdə bizi kəndin görməli yerləri ilə tanış etdi. Kənd camaatı Lev Nikolayeviçi çox sevir, ona böyük hörmət bəsləyirdilər və onu özlərinə ata hesab edirdilər.

Biz yola düşəndə Lev Nikolayeviç Tolstoy "Hərb və sülh" əsərinin bir nüsxəsini Əli müəllimə, bir nüsxəsini də mənə bağışladı. O, hər iki kitaba öz əli ilə belə yazmışdı: "Yadigar üçün. Lev Nikolayeviç Tolstoy".

Biz böyük ədiblə görüşüb yola düşdük.

O vaxtdan xeyli keçmişdir. Lakin indi də böyük ədibin surəti gözümün qabağında, səsi qulağımda, məhəbbəti qəlbimdə yaşamaqdadır.