Tom dayının daxması

Bu vaxt zəng çalındı və Tomu qonaq otağına çağırdılar.

– Tom, – mister Şelbi mehribanlıqla sözə başladı, – mən istəyirəm bunları biləsən: Bu centlmen səni aparmaq üçün qayıdanda, sən yerində olmasan, mən min dollar cərimə verməli olacam. Bu gün o, başqa işlərlə məşğul olacaq, sən isə öz sərəncamındasan, hara istəsən gedə bilərsən.

– Sağ ol, ağa, – Tom dedi.

Bunu yaxşı yadında saxla, – qul alverçisi söhbətə qarışdı. – Və mister Şelbiyə kələk gəlməyi ağlına gətirmə. Əgər qaçsan, mən onun hər şeyini axırıncı sentinə qədər alacağam. Ona deyirəm zənciyə inanmayın, zənci səninçün həşərat kimi bir şeydir: bir də gördün bir andaca əlindən sürüşüb əkildi, o isə mənə heç qulaq asmaq da istəmir.

– Ağa, – Tom dikələrək dilləndi, – qoca missis sizi mənə tapşıranda doqquz yaşın içindəydim, sizinsə heç bir yaşınız da tamam olmamışdı. “Budur, – dedi, – Tom, bu sənin kiçik ağandır, qoru onu”. İndi sizdən soruşuram: Tom öz ağasını heç bir dəfə də olsun aldadıbmı? Bir dəfə də olsun onun itaətindən çıxıbmı? Xüsusən də, mən kilsəyə qəbul edildikdən sonra.

Mister Şelbi bərk həyəcanlanmışdı, gözləri yaşla gilələnmişdi.

– Dostum mənim, – dedi, – Allanın özü şahiddir ki, sən həqiqəti söyləyirsən, mənim cüzi bir imkanım olsaydı, səni heç bir pula-filana satmazdım.

– İnan mənə, Tom, – missis Şelbi dilləndi, – qoy kifayət məbləğdə pul toplayım, səni tezliklə geri alacağıq… Ser, – o Heyliyə müraciət elədi, – Tomu satacağınız adamı yaxşı-yaxşı öyrənib tanıyın və məni xəbərdar edin, görüm o kimin əlinə düşəcək.

– Mütləq xəbər verəcəyəm, – qul alverçisi cavab verdi, – bəlkə də bir ildən sonra Tomunuzu sağ-salamat gətirib elə sizin özünüzə təklif elədim.

– Biz onu alarıq, siz isə yaxşı qazanarsınız, – missis Şelbi dedi.

– Lap yaxşı, mənim üçün fərqi nədir, kim olur-olsun, təki cibə ziyan dəyməsin. Axı, yaşamaq lazımdır, xanım! Bizim hamımızın ilk qayğımız budur.

Qul alverçisinin sırtıqlığı missis və mister Şelbilərə çox toxunurdu. Bu adamın kobudluğu və zalımlığı nə qədər aydınlığı ilə üzə çıxırdısa, missis Şelbinin ürəyi ağrıdan bir o qədər çox sıxılırdı və fikirləşirdi ki, ola bilsin, Elizanı uşağıyla birlikdə tutmaq ona müyəssər olsun. Buna görə də o, canfəşanlıqla bütün qadın kələklərini işə salaraq nəyin bahasına olursa-olsun, onu gecikdirməyə çalışırdı. O, mehribanlıqla gülümsəyir, Heylinin bütün sözlərini təsdiqləyir, yeri gəldi-gəlmədi hey danışırdı – bir sözlə, əlindən gələni edirdi ki, vaxtın keçdiyi hiss olunmasın.

Düz saat ikidə Sem ilə Endi atları eyvanın altına çəkdilər. Səhərki cıdır atları, yəqin ki, canlandırıb gümrahlaşdırmışdı.

Yağlı, dadlı xörəklərlə özünü doydurub bərkitmiş Sem həvəslə və tam hazır vəziyyətdə təqibə başlamağa hazır idi. Heyli atlara yaxınlaşan zaman Sem sözə sərhəd qoymadan Endinin qabağında lovğalanmağa başladı ki, məhz onun iştirakıyla “kələk baş tutur”.

Heyli ayağını üzəngiyə keçirib fikirli-fikirli soruşdu:

– Ağanız it saxlamır?

– Necə saxlamır?! Bizdə düz bir sürü it var! – Sem qışqırdı, – Odur, görürsünüz. Bruno – vəhşidir, it deyil! Zəncilərin də hərəsinin bir iti var.

Heyli nifrətlə çımxırdı və yuxarıda adı çəkilən heyvanların adına bir neçə xoşagəlməz söz də yapışdırdı. Sem də öz cavabından qalmayıb donquldandı.

– Siz niyə onları nahaqdan söyürsüz?

– Bəs zənciləri izləmək üçün sizin sahibkarın iz iti yoxdur? Soruşmaq nə lazım, əşi, bunu mən özüm də bilirəm.

Sem onu gözəl başa düşürdü, lakin yalançı sadəlövhlüklə davam etdi:

– Bizim itlərdə iyduyma qabiliyyəti nə qədər desən, ser. Sizə elə bunlar lazımdır. Düzdür, onları zənciləri izləməyə aparmayıblar, ancaq yaxşı itlərdir, onları bircə lazımi qaydada qışqırtmaq lazımdır… Bruno! – O, iri nyufaundlendi fışqırıqladı, it sevinclə onun çağırışına qaçdı.

– İtil cəhənnəmə! – Heyli yəhərə əyləşərək dedi, – Di yaxşı, tərpən görüm!

Sem bu əmrə əməl elədi, xəlvəti Endinin böyrünü dümsüklədi. O isə elə qaqqıldadı ki, Heyli cin atına minərək şallaqla ona tərəf qolaylandı.

– Sənə təəccüb qalmışam, Endi, – Sem ciddiyyətlə dilləndi. – Məsələ bu qədər ciddidir, sən isə elə – hi-hi, ha-ha! Mister Heyliyə bu cür köməkçilər lazım deyil.

Onlar malikanənin ərazisindən çıxanda qul alverçisi qətiyyətlə dedi:

– Düz çaya doğru gedəcəyik. Mən bu qaçqın zənciləri tanıyıram. Onlar həmişə gizli yola* can atırlar.

– Doğrudur! – Sem qışqırdı, – Mister Heyli hədəfə vurur. İndi isə görün nə deyirəm, çaya köhnə yolla da, kəndarası yolla da getmək olar. Mister Heyli nə fikirdədir?

Endi bu coğrafi faktı birinci dəfə eşidirmiş kimi sadəlövh bir təəccüblə gözlərini Semə zillədi və o saatca da onun sözlərini qızğınlıqla təsdiq elədi.

– Mənə elə gəlir ki, – Sem davam etdi, – Lizzi köhnə yolu seçib, çünki orda adamlar seyrək olur.

Heyli təcrübəli, hər cür hiylə-kələkdən yaxa qurtarmağa öyrəncəli olmasına baxmayaraq bu qarmağa ilişdi. O, bir dəqiqə fikirləşib dilləndi:

– Hər halda, mən sizə inanıram, yalançı vicdansızlar… Tərəddüdlə fikirli-fikirli deyilən bu sözlər Endiyə o qədər ləzzət elədi ki, o, bir qədər aralanıb səsinin içinə qısaraq uğundu, az qaldı yəhərdən aşsın. Semin isə bədəninin bir əzələsi də tərpənmədi və o, ciddi baxışlarla Heyliyə baxmaqda davam elədi.

– Məsləhət sizinkidir, ağa. Kəndarası yolla getməyi buyurursunuzsa, gedək. Bizim üçün, ağa, fərqi yoxdu. Dərindən fikirləşəndə elə düzgünü budur.

– Söz yox, o, gediş-gəliş seyrək olan yolu seçib, – Heyli Semə fikir vərmədən dərindən fikirləşməyində davam etdi.

– Axı nə bilmək olar, – Sem dedi. – Qadınlar qəribə məxluqdur. Nə fikirləşdiklərini bilmək olmur. Sən bir cür bilirsən, bir də baxırsan ki, başqa cür elədilər. Hər şey baş-ayaq oldu. Onlar elə əzəl yaranışdan elədirlər. Əgər hesab edirsinizsə ki, o, köhnə yolla gedib, o biri yolla gedin – onda yəqin ki, taparsınız. Şəxsən mən fikirləşirəm ki, Lizzi köhnə yolu seçib, deməli, kəndarası yola dönməliyik.

İnsan nəslinin qadın yarısına verilən bu dərin məzmunlu qiymət Heylini kəndarası yolla getmək fikrindən daşındırdı. O, qətiyyətlə köhnə yolla gedəcəklərini elan edib, Semdən ora nə vaxt çıxacaqlarını soruşdu.

– O qədər də uzaq deyil, – Sem Endiyə göz vurdu. Sonra əlavə elədi: – Ancaq fikirləşdim, fikirləşdim və bu qərara gəldim ki, məncə, bu yolla getməyinə də dəyməz. Mən heç vaxt orda olmamışam. Xəlvəti, adamsız yoldur, Allah eləməmiş, azıb eləyərik.

– Hər halda, o yolla gedəcəyik, – Heyli dedi.

– Bir şey də yadıma düşdü: deyirlər, çay bir neçə yerdən o yolu kəsib, düzdür, Endi?

Endi dedi ki, o da heç vaxt həmin yolla getməyib və ancaq ağızdan eşitdiklərini bilir. Sözün kəsəsi, ondan ağıllı bir cavab qopartmaq mümkün olmadı.

Həqiqəti, eşitdiyi uydurmaların arasında axtarmağa öyrəşmiş Heyli köhnə yolla getmək fikrinin üstündə dayandı. O, yəqinləşdirdi ki, Sem bu yol barədə təsadüfən çərənlədi, sonra isə birdən yadına düşdü ki, Elizanı pis vəziyyətdə qoyur, ona görə də baş qatır ki, onu ayrı yolla getməyə razı salsın.

Buna görə də, Sem köhnə yolu göstərən kimi o, atını mahmızladı və hər iki zəncinin müşayiəti ilə dördnala çapmağa başladı.

Bu yol, doğrudan da, çaydan keçirdi, lakin yeni kəndarası yol çəkiləndən sonra, burdan heç kəs istifadə etmirdi. İlk bir neçə mili rahat getmək olurdu, ancaq sonrası hasara alınmış tarla və fermalara dirənirdi. Sem bunları çox yaxşı bilirdi. Endi isə, əslində köhnə yolun olduğunu güman etmişdi, çünki onun⁷ yaddaşında həmin yolla çoxdan gedib-gələn yox idi. Buna görə də o, itaətkarlıqla Heylinin arxasınca yortur, yalnız hərdənbir inildəyir və şikayətlənirdi ki, Cerrinin ayağı tamam şikəst olacaq.

– Yaxşı olar ki, siz danışmayasınız! – Heyli dedi. – Məni aldada bilməzsiniz! Nə qədər zingildəsəniz də, bu yoldan dönən deyiləm.

– İxtiyar sahibisiniz, – Sem itaətlə cavab verdi və mənalı-mənalı Endiyə göz vurdu, o isə yeni qəhqəhə partlayışını saxlamaq üçün xeyli qüvvə sərf etməli oldu.

Semin kefi həddən artıq yuxarı idi. O, o tərəf-bu tərəfə süzür, guya ki, qaçqını axtarır, gah hansısa uzaq təpələrin birinin başında “kiminsə kaporunu” görür, gah da Endidən soruşurdu: “Odur e, o dərədə qaçan Lizzi deyil ki?” Bütün bunları Sem yolun elə daşlı və kələ-kötür yerlərində görürdü ki, orda atları çapmaq mümkün deyildi və bu minvalla Heyliyə bir dəqiqə də olsun dinclik vermirdi.

Bir saatdan sonra atlılar dik yamacdan dördnala enərək böyük bir dərəyə gəlib yetişdilər. Həyətdə ins-cins görünmürdü: görünür, fermanın bütün sakinləri tarlada işləyirdilər. Ancaq mərək yolun düz ortasında idi və aydın məsələ idi ki, bu istiqamətdə onların səfərini bitmiş hesab etmək olar.

– Mən sizə nə demişdim, ağa? – Sem təhqir olunmuş bir günahsız görkəmiylə dilləndi. – Siz buralı deyilsiniz. Bizim yerləri tanımırsınız, biz isə burda doğulub böyümüşük.

– Yaramaz! – Heyli qışqırdı. – Sən bilirdin burdan çıxış yoxdur!

– Məgər mən sizə bunu demədim? Siz, axı, heç məni dinləmək də istəmədiniz! Sizi xəbərdar elədim: yol bağlıdır, nə girişi var, nə də çıxışı. Endidən soruşun, o hər şeyi eşidirdi.

– Sem doğru deyirdi – mübahisə əbəs idi və uğursuz Heylinin hirsini boğub geriyə qayıtmaqdan ayrı əlacı qalmadı.

Bütün bu əngəllər üzündən təqib dəstəsi Eliza Harrini kiçik yolüstü mehmanxanada yatızdırandan qırx dəqiqə sonra Ohayo çayının sahilindəki qəsəbəyə yetişdi. Eliza Semlə üzbəüz, pəncərə ağzında dayanıb müşahidə edirdi, onu tanımaq üçün Semə bircə dəfə baxmaq kifayət idi, Heyliylə Endi arxadan gəlirdilər. Bu böhranlı dəqiqədə Sem qəsdən elə eledi ki, şlyapasını külək götürüb qaçdı və o, ucadan qışqırdı. Tanış səsi eşidən Eliza otağın içərilərinə doğru atıldı, atlılar pəncərənin yanından çaparaq keçib giriş qapısı ağzında dayandılar.

Bu bircə anda Eliza min dəfə ölüb-dirildi. Yataq otağının qapısı düz çaya açılırdı. O, uşağı qamarlayıb pillələrlə aşağı atıldı. Qul alverçisi onu artıq çayın qırağında gördü, Semi və Endini səsləyərək yəhərdən yerə sıçradı və onun arxasınca götürüldü, elə bil ov tazısı ceyran qovurdu. Elizaya elə gəlirdi ki, ayaqları yerə dəymir; bir saniyə də keçdi və artıq o, suya yetişdi. Təqibçilər lap yaxınlaşmışdılar. Eliza əli her şeydən üzülmüş adamlara xas olan var qüvvəylə dəhşətli bir qiyyə çəkdi və bir sıçrayışla burula-burula sahilə çırpılan bulanıq sudan keçərək buzun üstə çıxdı. Ancaq dəlilik tutması olan adamlar bu cür tullana bilərdi və onu müşahidə eləyən Heyli, Sem və Endi də özlərindən asılı olmayaraq bağırdılar və əllərini yellədilər.

Böyük, yaşılımtıl buz parçası şaqqıldayaraq yana əyildi, lakin Eliza onun üstündə ləngimədi. O, qışqıra-qışqıra dayanmadan qaçır, buzdan-buza tullanır, sürüşür, ayaqları dolaşır, yıxılırdı… Ayaqqabıları ayağından çıxmış, corabları cırıq-cırıq olmuşdu. Buz üstündə siyrilmiş dizlərinin qanlı izləri qalırdı. Lakin o heçnə görmür, heç bir ağrı hiss eləmirdi və ancaq yuxuda görürmüş kimi, tutqun sahili və əllərini ona uzatmış adamı qarşısında görəndə ayılıb özünə gəldi.

– Siz cürətli qadınsınız! – Həmin adam dedi.

Eliza əvvəlki evinin yaxınlığında yaşayan fermeri tanıdı.

– Mister Simz, xilas edin… yalvarıram… gizlədin məni! – o çığırdı.

– Bağışlayın! O biri dilləndi. – Axı siz Şelbilərdə yaşayırsınız!

– Mənim uşağımı… oğlumu… satırlar! Odur, onun yiyəsi! – Və o, qarşı sahili göstərdi. – Mister Simz, sizin də oğlunuz var!

– Bəli, var! – O, kobud bir mehribanlıqla səslənib, Elizaya sıldırım sahili qalxmağa kömək elədi. – Bundan başqa, siz qoçaq qadınsınız, mənsə sevirəm bu cür cəsurları.

Elizayla birlikdə sahilə çıxan Simz dayandı və dedi:

– Sizə kömək etməyimə şad olardım, ancaq sizi heç yerdə gizləyə bilmərəm. Təkcə məsləhət verə bilərəm, gedin, bax, ora. – O, baş küçədən bir az aralıdakı böyük ağ evi göstərdi. – Ora gedin, orda xeyirxah adamlar yaşayır. Bu birinci dəfə deyil, onlar hamıya kömək edirlər, sizi də bütün bəlalardan qurtararlar.

– Boş şeylərdir! – Simz cavab verdi. – Başqa söz danışın!

Ser! Siz mənim barəmdə heç kəsə danışmayacaqsınız ki?

– Nə deyirsiniz, əlbəttə, danışmayacağam! Siz məni nə hesab edirsiniz? Di, yaxşı yol. Azadlıq sizə havayı başa yetişmədi və onu heç kəs əlinizdən almayacaq, xatırlayarsınız mənim sözümü!

Gənc qadın uşağını köksünə sıxdı və tələsik, mətin addımlarla sahildən uzaqlaşdı. Simz uzun müddət onun arxasınca baxdı.

“Şelbi, yəqin, deyirdi ki, yaxşı qonşu bu cür hərəkət etməz. Bəs mən nə etməliydim? Əgər mənim qadın zəncilərimdən hansısa qaçarsa və ona rast gələrsə, qoy o da mənim kimi edib əvəzini çıxsın. Adamın üstünə it qışqırdırlar, o isə nəfəsi kəsilə-kəsilə qaçır, az qalır canı çıxsın. Mən belə şeyin həvəskarı deyiləm. Bir də ki, nəyə görə mən yad, kənar qulları tutmalıyam?”

Kentukki ştatının bu yazıq, öz ölkəsinin qanunlarından yaxşı baş çıxara bilməyən, vicdanlı, avam sakini bu cür fikirləşirdi. Əgər o da cəmiyyətdə yüksək mövqe sahibi olsaydı, yəqin, daha məlumatlı olar və belə bir xeyirxahlığa çətin ki, qol qoyardı.

Heyli bu səhnəyə tamaşa edərək yerində donub qalmışdı. Eliza gözdən itəndə isə çaşqın, yalvarıcı baxışlarla Semə və Endiyə baxdı.

– Bax, buna deyərəm qəhrəmanlıq! – Sem səsləndi.

– Bu qadın şeytandı, nədi? – Heyli özünü itirmiş halda dilləndi. – Vəhşi pişik kimi tullandı!

– Ağa, yəqin ki, bizi ora göndərməzsiniz? – Sem başını qaşıdı. – Buz üstə at çapmağa meylim yoxdur, məndən inciməyin. O hırıldadı.

– Sən hələ bir ələ də salırsan! – Qul alverçisi onun üstünə bağırdı.

– Ah, ağa, daha özümü saxlaya bilmirəm! – Sem boşalıb ucadan qəhqəhə çəkdi. – Öldüm gülməkdən; atlanır, tullanır… buz çatlayır, şappaşap, şuppaşup! Yenə qaçır! Necə də cəld idi! Endi də ona qoşuldu, gözlərindən yaş gələnəcən uğunub getdilər.

– Siz gülmək əvəzinə ağlamalısınız. – Qul alverçisi qışqıraraq qamçısını qaldırıb qolaylandı.

Onlar zərbədən yayınaraq, bağıra–bağıra çayyuxarı atlara doğru yüyürdülər.

–Sağlıqla qalın, ağa! – Sem təşəxxüslə dedi. – Missis, yəqin ki, Cerri sarıdan narahatdır. Biz mister Heyliyə daha lazım deyilik. Missis heç vaxt Lizzi keçən körpüdən atlarla keçməyimizə razı olmaz.

Sem yumruğu ilə Endinin böyrünü dürtmələdi və onlar qəhqəhələrlə çapıb aralandılar. Getdikcə uzaqlaşan gülüş səsləri uzun müddət Heylinin qulaqlarından çəkilmədi.

VIII FƏSİL

XİLAS OLDU!

Eliza Ohayo ştatı tərəfə keçəndə artıq qaş qaralırdı. O, dərhal çayın üzərini bürüyən boz axşam dumanında gizləndi. Daşqın və buz axınlar onu izləyənlərin qarşısında keçilməz sədd kimi durmuşdu. Ovqatı təlx olmuş Heyli dönüb yavaş-yavaş, nə edəcəyini fikirləşə-fikirləşə mehmanxanaya yönəldi. Sahibə onu kiçik otağa buraxdı, otaqda par-par parıldayan qara müşəmbə salınmış stol, bir neçə hündür söykənəcəkli stul var idi. Döşəməyə şüləklərdən tikilmiş xalça döşənmişdi, alovu güclə işaran ocağın üstündəki tərəcələrə pis boyanmış gips heykəlciklər düzülmüşdü. Heyli peçin yanında səliqəsiz düzəldilmiş uzun kətilə əyləşdi, insan ümidlərinin və insan səadətinin faniliyi, puçluğu barədə dərin fikirlərə daldı.

– Bu körpə necə də ürəyimə yatmışdı! – Qul alverçisi donquldandı. – İndi onun ucundan axmaq vəziyyətdə qaldım! – öz ünvanına elə söyüşlər, lənətlər yağdırdı ki, biz ədəb qaydalarını gözləyərək, burda misal göstərə bilməyəcəyik, o özü bu söyüşlərə və lənətlərə tamam layiq olsa da…

Mehmanxananın qapısı ağzından eşidilən uca, acıqlı səs Heylini öz tənqidi düşüncələrindən ayırdı və o, pəncərəyə yanaşdı.

– Ax, lənətə gələsən! Bəxtim gətirdi! Düz deyiblər ki, gərək bəxtin gətirsin! Doğrudanmı, bu, Tom Lokkerdir?

Heyli cəld qapını açdı. Otağın küncündə piştaxta yanında ucaboylu, enlikürək yekəpər bir adam dayanmışdı. Əynində camış dərisindən tikilmiş tüklü gödəkcə vardı. Bu, onun onsuz da yırtıcı sir-sifətinə vəhşi bir görkəm vermişdi. Üz-gözündən azğınlıq və qəddarlıq yağırdı. Əgər oxucu dal pəncələri üstə gəzən şlyapalı və gödəkcəli buldoqu xəyalında canlandıra bilərsə, bu adam haqqında tam təsəvvür əldə etmiş olar. Yol yoldaşı isə onun tamam əksi idi. O, sısqa, çəlimsizdi, hərəkətləriylə pişiyi xatırladırdı, zil qara gözlərinin kəskin baxışı, nazik, uzun burnu və alnına səpələnmiş qara saçları isə onun ehtiyatlı və hiyləgər adam olduğunu aydın büruzə verirdi.

Yekəpər yarım stəkan viski töküb birnəfəsə başına çəkdi. Balaca ayaqlarının ucunda dayanaraq butulkalara tərəf imrənərək başını hərlətdi və nəhayət, nazik, titrək səslə özünə bir stəkan nanə arağı sifariş verdi. Stəkanı götürüb, yekəpərə özündənrazı bir nəzər saldı və görünür, öz hərəkətinin düzgünlüyünə tam əminliklə xırda ehtiyatlı qurtumlarla arağı sümürməyə başladı.

– Sadəcə bəxtim gətirib! Nə xoş təsadüf! Xoş gördük. Lokker! – Heyli əlini qabağa uzadaraq piştaxtaya yaxın gəldi.

– Lənətə gələsən! – Lokker dilləndi: – Sən hara, bura hara, Heyli?! Onun Merks adlı yoldaşı stəkanı bir anlığa ağzından araladı, boynunu uzadıb gözlərini tanımadığı adama zillədi, – bu vəziyyətdə o, quru yarpağı, yaxud başqa bir hərəkət edən əşyanı qapmağa hazırlaşan pişiyin özü idi ki, durmuşdu.

– Səni görməyimə nə qədər şadam, Tom! Mənə bədbəxtlik üz verib! Xilas elə! Ümidim bircə sənədir.

– Əlbəttə! – Lokker burnunda donquldandı. – Sən əgər kimisə görməyinə belə şadsansa, deməli, nəsə işin düşüb. Yaxşı, de görüm, nə olub belə?

– Bu sənin dostundur? – Heyli Merksə şübhəli nəzər salıb soruşdu. – Yəqin şərikindir?

– Bəli, tanış ol. Merks. O, Natçezdə birlikdə işlədiyim həmin adamdır.

– Çox şadam, – Merks uzun, quş caynağı kimi quru əlini irəli uzatdı. – Mister Heylini görmək şərəfinə nail olmuşam?!

– Özüdür ki var, ser, – qul alverçisi cavab verdi, – İndisə, centlmenlər, icazə verin, bu xoşbəxt təsadüf münasibətilə sizi qonaq edim… Ey, – o, piştaxta arxasındakı adama müraciət elədi, –lütfən bizə qaynar su, qənd, siqar, bunların hamısından qabaq dirilik suyu təşkil elə görüm. İndi böyük bir ziyafət düzəldəcəyik burda!

Budur, şamlar yandırılıb, sobanın alovu bir az da gurlaşıb və bizim üç hörmətli centlmenimiz üstünə yuxarıda sadalanan yemək-içmək düzülmüş stol arxasında əyləşib dostcasına söhbət edirlər.

Heyli düçar olduğu uğursuzluqları çox təsirli dillə nağıl elədi. Lokker qaşqabaqla susur və diqqətlə onu dinləyirdi. Merks öz xüsusi resepti ilə punş hazırlamaq üçün əlləşir, arabir məşğuliyyətindən ayrılıb, iti çənəsini və burnunu az qala Heylinin gözünə soxaraq, bir sözü də buraxmamağa çalışırdı. Hekayətin sonu, deyəsən ona çox ləzzət elədi, vücudu titrəyə-titrəyə, içində güldü, nazik dodaqlarını əyişdirib:                        –Belə çıxır ki, sizə əməllibaşlı kələk gəliblər! Hi–hi–hi. Özü də işi çox təmiz görüblər.

– Bu körpələr başağrısından, əziyyətdən başqa bir şey deyilmiş! – Heyli köks ötürdü.

– Hə–ə! Öz balasını sevməyən qadın cinsi yetişdirsəydilər bax, bu olardı əsl təkmilləşdirmə, – Merks zarafatını yüngülvari təbəssümlə müşayiət elədi.

– Əlbəttə ki! – Heyli dedi. – Niyə bir-birindən o cür yapışıb sallaşırlar, Allaha and olsun, başa düşə bilmirəm! Axı bu uşaqlar onlara ancaq əzab-əziyyət gətirir. Adama elə gəlir ki, bu yükdən xilas olsalar, Allaha şükür edərlər. Amma yox! Deyirsən sısqanın, cılızın biridir, heç bir qəpiyə də dəyməz. Ancaq analar belələrini lap çox istəyirlər.

– Mister Heyli, qaynar suyu mənə verin görüm, – Merks dilləndi. – Bəli, ser, sizinlə razılaşmamaq olmaz. Mən hələ alverlə məşğul olan vaxtlarımda bir dəfə əlimə bir zənci qadın düşmüşdü: sağlam, ucaboy, həm də dərrakəli qadın idi, oğlu isə azarlıydı, nəsə… qozbel idi, nəydi… bilmirəm. Mən onu bir adama havayı verdim ki, xeyirsizdir, həm də bəlkə bir şey qazana bildi. Heç ağlıma da gəlməzdi ki, anası özünü elə didib-dağıdacaq. Bir görəydiniz, o nə oyunlardan çıxdı! Xəstə arıq bir uşaq idi – deyirdin bəs, əzabına, ağrısına dəyməz, anası isə elə bilirdi dünya onun başındadı! Və bu heç də ikiüzlülük, biclik deyildi, ağlayıb özünü öldürür, özünə yer tapa bilmirdi, sanki bu dünyada tək-tənha qalmışdı. Gülməli idi! Nəsə, qadınlar qəribə məxluqdular, onlardan nə desən gözləmək olar.

– Mənim də başıma belə bir iş gəlmişdi, – Heyli söhbəti davam etdirdi, – keçən yay Red-Riveddə uşaqlı bir zənci qadın aldım. Qanışirin, göyçək uşaqdı, gözləri elə canlı, elə parlaq idi ki… Təsəvvür edirsinizmi, məlum oldu ki, o kordur. Heç nə görmür! Fikirləşdim ki, bu xəzinəni başımdan edərəm və doğrudan da bir çəllək viskiyə dəyişməyə razılaşdım. Onu anasından qoparmağa cəhd elədim – nə deyirsən?! Xalis pələngmiş – heç yaxın düşmək də olmurdu. Bu hadisə körpünün yanında baş verirdi, biz hələ yola düşməmişdik və bütün dəstə qandalsız idi. Bilirsiniz nə elədi? Pambıq tayının üstünə sıçrayıb, matroslardan birinin bıçağını əlindən aldı. Hamı qaçıb ondan aralandı. Sonra o başa düşdü ki, onsuz da qaça bilməyəcək, uşaqla birlikdə kəlləsi üstə çaya atıldı – elə o gedən getdi.

Onların söhbətlərini dinləyən Tom Lokker nifrətini gizləyə bilməyərək bərkdən fınxırdı.

– Fərsizsiniz, ikiniz də! Mənim zənci qadınlarım belə oyunlardan çıxmırlar.

– Yaxşı görək! Bəs sən onların öhdəsindən necə gəlirsən? – Merks tez soruşdu.

– Öhdələrindən necə gəlirəm? Bax, belə. Deyək ki, mən zənci qadını alıram, əgər onun satılmalı uşağı da varsa, onda həmişə yumruğu yadına salıram və deyirəm: “Görürsən bunu, zingildəməyəsən ha – meyitini qoyaram. Cınqırını çıxarmayasan, heç yarım kəlmə də eşitməyim səndən. Uşaq, deyirəm, mənimdir, sənin yox, yadından çıxart onu. Əlverişli bir imkan düşən kimi satacam onu, qalmaqal salmağı ağlına da gətirmə, yoxsa dünyaya gəlməyinə peşman olarsan”. İnandırıram sizi, onlar gözəl başa düşürlər ki, mənimlə zarafat pis nəticə verə bilər və balıq kimi lal olurlar. Və əgər birdən hansısa səs-küy salmağa başlasa… – Mister Lokker yumruğunu stola çırparaq, fikrini bu mənalı jestlə tamamladı.

– İnandırıcıdır, nə demək olar?! – Merks Heylinin böyrünü dümsükləyib qəhqəhə çəkdi. – Bizim Tom yaman şeydi! Hi–hi–hi! O hansı gic zəncini desən, ağıllandırar. Elədir, Tom, sən özün şeytan olmasan da, hər halda onun doğma qardaşısan.

Tom təvazöylə bu tərifli sözləri dinlədi və hətta çöhrəsi, Con Benyanın dediyi kimi, belə “itxasiyyət” bir adamın sifətində görünə bilən mehriban bir ifadə alıb yumşaldı.

Heyli gücünü əsas qonaqlığa saxlayaraq, get-gedə ruhlanıb həvəsə gəldi və lovğa-lovğa öz mərdliyindən, səxavətindən, Allah bilir, nələr üyüdüb tökməyə başladı. Belə vəziyyətlərdə bu hər şeydə ciddi məntiqə əsaslanan ağıllı centlmenlər üçün tez-tez baş verən hal idi.

– Elə deyil, Tom, düz demirəm? – O sözə başladı. – Mən həmişə belə hesab etmişəm ki, sən düzgün hərəkət eləmirsən. Yadına gəlir, Natçezdə bu barədə nə qədər səninlə danışıb söhbətləşmişik? Mən hələ sənə onda sübut edirdim ki, kommersiya işlərini itkisiz də yola vermək olar və alver malıyla daha yaxşı rəftar eləmək mümkündür – bu iki işin bir-birinə maneçiliyi yoxdur. Belə siyasətlə bizim dünyamızda yaşamaq da can rahatlığıdır, üstəlik də, bu, son haqq-hesab məqamında, hinkir-minkir ayağında sənin cənnətə düşmək şansını artırır.

– Sən mənə sübut eləmisən! – Lokker hiddətləndi. – Bu hətərən-pətərən danışıqdan elə əzəldən zəhləm gedir mənim, – o su əlavə eləmədən yarım stəkan viskini birnəfəsə başına çəkdi.

– Yox, sən bir dayan, – Heyli əlini yelləyərək kürsünün söykənəcəyinə yayxandı. – Bir imkan ver sözümü deyim. Mən işimi başdan elə qururam ki, birinci növbədə xeyrim çox olsun. Axı, kommersiya və pul həyatda heç də əsas şey deyil, çünki ürək deyilən bir şey də var hamımızda. Eşitmək istəsəniz də, istəməsəniz də, kef sizindir, ancaq mən öz sözümü deyəcəyəm. Mən dinə inanan adamam, mən beləyəm, təki bir balaca var-dövlət gəlsin əlimə, onda vicdan haqda da, ürək haqda, daha nə bilim nələr haqda da fikirləşə bilərəm. Yox, necə istəyirsiniz! Qədərindən artıq qaniçənlik də bir şeyə yaramaz. Ağılsızlıqdır bu!

– Ürək haqda düşünənə bir bax! – Tom nifrətlə onu yamsıladı. – Əbəs yerəcə vaxtını yelə verirsən, çünki səndə ürək deyilən şeyi gündüz çıraqla da axtarsan tapa bilməzsən. Səni şeytan özü ələkdən keçirməli olsaydı belə, əlinə heç nə keçməzdi və onun çəkdiyi bütün zəhmət hədər gedərdi!

– Niyə axı, hirslənirsən Tom! – Heyli dedi. – Adam sənin xeyrini, mənfəətini istəyir, sən isə adicə iltifatı da ona çox görürsən.

– Burax bu mənasız hədyanları! – Tom onun sözünü ağzında qoydu. – Sənin hər zəvzəkliyinə dözə bilərəm, ancaq möminliyin barədə yalandan sızıldayıb zəhlə aparma! Bir də ki, buna qalsa, səninlə mənim fərqim, yəni doğrudanmı belə böyükdür? Bəlkə sən daha vicdanlısan, yaxud sənin ürəyin daha mərhəmətlidir məndən? Ola bilməz axı! Yoxsa, mən görmürəm səndəki alçaqlıqları, yoxsa mən başa düşmürəm ki, sən həm şeytanın özünü barmağına dolamağa cəhd edirsən, həm də istəyirsən kürkünü sudan quru çıxarasan! Dindarlığa qaldıqda isə, bir mömin bəndə kimi özünü gözə soxmasan yaxşıdır! Ürəyim bulanır eşidəndə! Lap gənc yaşlarından iblislə əlbir qardaş olasan, haqq-hesab məqamı yetişəndə isə aydan-arı, sudan duru! Tfu!

– Centlmenlər! Centlmenlər! Belə yaramaz, bu daha işgüzar söhbət olmadı! – Merks söhbətə qarışdı. – Dünyada hər şeyə müxtəlif münasibətlər, müxtəlif baxışlar mövcuddur. Mister Heyli, heç şübhəsiz, gözəl insandır, vicdanlı adamdır, sənin isə Tom, iş üsulun başqadır və bu özünəməxsus yol tamamilə ehtirama layiq sanballı bir yoldur. Sizin dava-dalaşınızın, centlmenlər, qətiyyən mənası yoxdur, gəlin, əsas işə keçək. Yaxşı, indi istədiyiniz nədir bizdən, mister Heyli? Sizin o qaçqın qadını tutmaq, elə deyilmi?

– O mənim vecimə deyil, o mənim yox, Şelbinindir. Bütün məsələ oğlandadır. Axmaq oldum, bu şeytan balasına qol qoydum!

– Sən elə həmişə axmaq olmusan, – Lokker donquldadı.

– Yaxşı, bəsdir, Tom, təhqirə keçmə! – deyib Merks dodaqlarını yaladı. – Mənim başa düşdüyümə görə, mister Heyli bizə xeyirli bir iş təklif edir… Bir dəqiqə sən sus, mən onunla ətraflı söhbətləşim, bu mənim sahəmdir… Hə, Heyli, o qadın necə şeydir? Bir şeyə dəyər?

– Gözəl, ağdərili, yaxşı tərbiyə görmüş. Mən ona səkkiz yüz də, min dollar da əsirgəməzdim və ondan yaxşı da qazanardım.

– Dərisi ağdır, gözəldir, həm də yaxşı tərbiyə görüb, – Merks təkrar elədi. – Eşit, Lokker, bu, axı, şirnikdirir adamı! Gəl girişək. İkisini də tutarıq. Oğlanı, əlbəttə, mister Heyliyə qaytararıq, anasını isə Yeni Orleana aparıb satarıq. Pisdir məgər?!

Ağzını ayırıb dostunu dinləyən Lokker bir tikə ət tapmış it kimi dişlərini şaqqıldatdı və bu yeni ideyanı çeynəyirmiş kimi, dərin fikir dəryasına cumdu.

– Məsələ bu cürdür, – Merks punşunu qarışdıraraq Heyliyə müraciət etdi. – Burda, bütün sahil boyu sözqanan, üzüyola hakimlər çoxdur; onlarla razılığa gəlmək asan işdir. Tom zorakılıq, yumruq ustasıdır. Lakin nə vaxt ki, and içmək lazımdır, onda səhnəyə mən çıxaram. Qəşəngcə geyinib-kecinərəm, çəkmələrimi təmizləyərəm və məhkəmədə peyda olaram. Mən belə şeydə pərgaram! – O qürrəli-qürrəli səsləndi. – Bu gün mən mister Yeni Orleanlı Tvikəm, sabah Mirvari çayından təzəcə gəlmiş plantasiya sahibi yeddi yüzə qədər zəncinin ağası. Bəzən isə özümü Henri Kleyin, yaxud da Kentukki ştatının hörmətli centlmenlərindən birinin uzaq qohumu kimi qələmə verirəm. İstedadlar cürbəcür olur. Məsələn, o yerdə ki, yumruq işə düşməlidir, bunu Tomdan yaxşı heç kim edə bilmir. Lakin yalan danışmağı o bacarmır – bu sahədə acizdi. Və əgər kimə istəyirsən, nəyə istəyirsən, and içmək və yalançı bir dona girmək lazım gəldi, bax, bu işin ustası mənəm, məndən yaxşısını bütün ölkədə tapa bilməzsiniz! Hətta hakimlər nə qədər ciddi, sərt olsalar belə, mən hər deşiyə girə bilirəm. Hərdənbir sadəcə olaraq, mənə ağır gəlir ki, onlarda həqiqi tələbkarlıq çatışmır, – hər şey həddən artıq asanlıqla başa gəlir və bu, adama heç bir ləzzət vermir…

Tom Lokker artıq qeyd etdiyimiz kimi, ağlının itiliyi ilə seçilmirdi, qəflətən Merksin boşboğazlığına son qoyaraq öz ağır yumruğunu stola elə çırpdı ki, bütün qab-qacaq cingildədi.

Razıyam! – O qışqırdı.

– Allah eşqinə, Tom, stəkanları niyə sındırırsan?! – Merks dedi. –Sən öz yumruğunu qoru, onun da öz vaxtı, vədəsi var, hələ gərək olacaq sənə.

– Müsaidənizlə, centlmenlər, bəs mən neyləməliyəm? Öz gəlir payımı alacağam, ya yox? – Heyli soruşdu.

– Biz oğlanı tuturuq, bəs bu azdır? – Lokker dedi. – Sənə özgə nə lazımdır?

– Axı, mən sizə hər necə olsa da, əlverişli iş təklif edirəm, bunun da bir qiyməti olmalıdır axı… Elə deyək ki, çəkdiyim xərcin on faizi.

– Nə? – Lokker bağırdı, yenidən yumruqlarını stola vurub söyüş söydü. – Guya mən səni tanımıram, Den Heyli?! Mənə fırıldaq gəlmək istəyirsən? Yox bir, biz Merkslə bu cür nərmə-naziklərin xoşu gəlsin deyə qaçqın zənciləri havayı tuturuq, yoxsa?! Əlbəttə! iştahını şeş elə! Qadın bizim olacaq, əgər qalmaqal salsan, uşağı da özümüzə götürəcəyik. Kimdir bizə mane olan? Sən bizi izləməyə sövq etmisən? – Etmisən. Deməli, şanslarımız bərabərdir. Əgər siz Şelbiylə birgə onları axtarmaq fikrinə düşərsinizsə, ixtiyar sizindir, havayı zəhmət çəkirsiniz, tapılan deyil, əgər tapsanız, sizə hörmət və ehtiram.

– Yaxşı, yaxşı görək, qoy sən deyən olsun, – qorxmuş Heyli tələsik razılaşdı. – Mənə təkcə uşağı qaytarın. – Tom, sən məni heç vaxt aldatmamısan, sənin sözünə inanıram.

– Hələ gəl bir inanma da! – Tom dedi. – Mən sənin kimi deyiləm, göz yaşı tökməyi bacarmıram. İşgüzar haqq-hesaba gəldikdə isə, mən heç şeytanın özünü də aldatmıram. Necə dedim, elə də edirəm, bunu sən çox gözəl bilirsən, Den Heyli.

– Doğrudur, Tom, doğrudur, elə mən də bunu deyirəm. Sən təkcə söz ver ki, bir həftədən sonra oğlanı mənə təhvil verəcəksən, yerini özün təyin elə, hara gəlim. Mənə ayrı heçnə lazım deyil.

– Mənə isə lazımdır, – Tom dedi. – Axı, səninlə Natçezdə işləməyim hədər getməyib. Əməlli–başlı ağıllanmışam: toruna qızıl balıq düşübsə, çalış tutub saxlayasan. İndi isə, əliaçıq ol, zəhmət çək, əlli dollar düş bəri, yoxsa oğlancığazını görməkdən əlini üz. Mən bilirəm, səninlə necə danışıb razılığa gəlmək lazımdır.

– Bax, bu, artıq ağ oldu, Tom, – Heyli dedi. – Axı sənin təmiz gəlirin min dollar olacaq, bəlkə də min altı yüz.

– Sən hardan bilirsən? Bəlkə bizim burda bir aylıq işimiz var elə! İndi hər şeyi atıb, orda-burda vurnuxacaq, sənin uşağını axtaracağıq və axırda da tapmayacağıq. Özün bilirsən, məgər qadını tutmaq asandır? Bəs əgər tuta bilməsək, onda necə? Qismən də olsa zəhmətimizi ödəyəcəksən? Şərti şumda kəsək, çıxart qoy ortaya əlli dolları! Əgər işimiz baş tutsa, hər şey yaxşı ötüşsə, geri alarsan. Baş tutmasa, bu bizim zəhmət haqqımızdır Merks, mən düz demirəm?

– Əlbəttə, düz deyirsən, – o itaətkar səslə cavab verdi. – Əlli dollar girov əvəzidir. Hi–hi–hi! Biz qanunla hərəkət eləyirik, əlindən nə gəlir? Dava-dalaş nəyə gərəkdir? Gəlin xoşluqla danışaq. Mister Heyli: uşağı hara gətirmək lazımdır, təklifinizi deyin, Tom o cür də edəcək. Düzdür, Tom?