Tom dayının daxması

– Əgər mən onu tapsam, Sinsinnatiyə gəl. O körpünün yanında, Belçer arvadda olacaq, – Lokker dedi.

Merks cibindən kirli pulqabısını götürüb ordan bir vərəq kağız çıxartdı və iti qara gözlərini kağıza zilləyib alçaq səslə oxumağa başladı:

– “Baris, Şelbi mahalı, zənci Cim… üç yüz dollar, dirisini, ya ölüsünü tapmalı… Edvars… Dik və Lüsi – ər-arvad, tutulmasına görə altı yüz dollar. Zənci qadın Polli iki uşağı ilə birlikdə altı yüz dollar. Bu qədər də təkcə ona görə”. Mən baxıram ki, görüm nə qədər işimiz var, sizinkinə qol qoya biləcəyikmi?! Lokker, – bir an susub sonra dilləndi, – bunlarla məşğul olmağın vaxtı çoxdan çatıb. Bu işləri Adamea və Sprinqeroya tapşıraq.

– Dədələrinin qiymətini üstünə qoyacaqlar, – Tom cavab verdi.

– Mən özüm onlarla danışaram. Onlar belə işlərdə xamdırlar, razılığa gəlmək olar, – Merks yenidən gözünü siyahıya zillədi. – Axtarışın üçü də asandır… yerindəcə güllələmək, ya da and içib inandırmaq lazımdır ki, güllələniblər, başqa heçnə tələb olunmur. Bu mənasız iş üçün ucuz hesablaşmaq olar.

– Başqa işlərə isə hələ vaxt var. – O, kağızı bükdü. – İndi isə, əsas məsələyə qayıdaq. Beləliklə, mister Heyli, siz bu qadını çaydan keçib qaçanda gördünüz, eləmi?

– İndi sizi gördüyüm kimi…

– Onun sahilə çıxmasına kömək edən adam necə?

– Onu da gördüm.

– Qadını, çox güman ki, bir yerdə gizlədiblər, – Merks dedi. – Ancaq harda? Məsələ budur. İndi isə, Tom, söz sənindir.

Burda fikirləşməli nə var ki? Günü bu gün o biri sahilə keç-məliyik, – Tom cavab verdi.

– Axı, qayıq zad yoxdur, – Merks etiraz etdi. – Buz axını çox güclüdür, Tom! Təhlükəlidir!

– Heç nə eşitmək istəmirəm! İstəsən də, istəməsən də, çayı adlamaq lazımdır. Lokker kəskin cavab verdi.

– Aman Allah! – Merks vurnuxdu. – Neyləyək indi… – O, pəncərəyə yanaşdı. – Qaranlıqdır, göz-gözü görmür… Tom…

– Sözün qısası: qorxdun, Merks?! Deyəsən, bir gün də burda oturub, o qadının gizli yolla Sandaskiyə* göndərilməsini gözləyirsən?

– Mən əsla qorxmuram, – Merks dedi, – bircə…

– Bircə nə?

– Çayı necə keçəcəyik? İndi axı, qayıq tapa bilməzsən.

– Yerli sahibə deyirdi ki, axşam qayıq olacaq, – kim isə o tərəfə getməlidir. Biz nəyin bahasına olur-olsun, o qayığa qoşulmalıyıq, – Tom dedi.

– Yaxşı itləriniz var? – Heyli soruşdu.

– İtlər əladır, – Merks cavab verdi, – əşi, bizə onlardan nə fayda? Bir də ki, sizdə onun əşyalarından qalmayıb, izə düşməyə əldə bir şey yoxdur?

– Bəzi şeylər var! – Heyli təntənəylə səsləndi. – O tələsərək öz şalını unudub çarpayının üstündə qoyub. Şalını və kaporu.

– Bəxtimiz gətirir! – Lokker dedi. – Verin onları bəri.

– Ancaq itlər onu şikəst eləməsin ha, – Heyli birdən ehtiyatlandı.

– Hm, doğrudan da! – Merks dedi. – Mobaylda bizim itlər az qala bir zəncini parçalayacaqdılar, zorla onları dartıb saxladıq.

– Bu yaramaz. Axı elə malın qiyməti onun gözəlliyindədir.

– Düzdür, – Merks razılaşdı. – Şimal ştatlarında itlik bir iş yoxdur. İtlərlə burada, qaçqın zəncilərə heç kəsin kömək eləmədiyi plantasiyalarda işləmək yaxşıdır.

– Deməli belə, – piştaxtanın yanında mehmanxana sahibəsi ilə söhbət edib qayıdan Lokker dedi, – qayıq olacaq, o adam gəlib. Deməli, Merks…

Bu igid tərk etməli olduğu rahat, isti otağa hüznlü bir nəzər salıb itaətkarlıqla yerindən durdu. Heyli Lokkerə mətləbdənkənar bəzi sözləri də deməyi vacib bilib, açıq-aşkar həvəssiz ona əlli dollar verdi və bununla da sanballı məclis dağıldı.

Bizim lütfkar oxucular, yəqin, narazı qalacaqlar ki, onları belə bir kompaniya ilə tanış edirik. Lakin bu bir mövhumatdır və ondan tez ayrılmaq lazımdır, çünki indi qaçqın zəncilərin ovlanması Amerikada ən hörmətli peşələrdən biridir və vətəndaşlıq şücaəti hesab edilir.

Əgər Missisipi və Sakit okean arasında böyük ərazi insan bədəni və ruhuyla alver edilən bir bazara çevrilirsə, canlı əmtəə isə bir yerdən başqa yerə getmək meylini qoruyub saxlayırsa, qul alverçiləri və qaçqın, qul ovçuları, yəqin ki, bizim aristokratiyaya daxil edilirlər.

Mehmanxanada bu səhnə oynanılanda Endi ilə Sem kefikök, əla əhval-ruhiyyədə evə qayıdırdılar.

Sem öz sevincini vəhşisayağı bağırtılarla, bədəninin kəskin hərəkətləri və jestləri ilə ifadə edərək şənlənir, qəhqəhə çəkirdi. O, gah yəhərdə tərsinə, üzü atın quyruğuna tərəf outrur, gah var səsiylə nərə çəkərək atın belində özünü düzəldir və Endini aramsız gülməsinə və səfehliyinə görə danlamağa başlayırdı. Sonra isə qarnını tutub özü bərkdən elə şaqqanaq çəkirdi ki, səsi meşənin dərinliklərində əks-səda verirdi. Bütün bu oyunlar onların sürətlə çapmasına mane olmurdu və axşam saat on bir radələrində at nallarının tappıltısı artıq aynabəndə kimi uzanan çınqıl döşənmiş yoldan eşidilirdi. Missis Şelbi sürahiyə doğru yüyürdü.

– Bu sənsən, Sem? Bəs o birilər hanı?

– Mister Heyli mehmanxanada dincəlməyi qərara aldı. O, tamam yorulub əldən düşdü, missis.

– Bəs Eliza, Sem?

– O, İordan çayının o biri sahilində, Hənaan* torpağındadır, əgər bu cür demək caizsə.

– Sən nə danışırsan, Sem! – Missis Şelbi səsi tutula-tutula səsləndi, hiss edirdi ki, qorxudan qıçları heydən düşür, çünki o, Semin sözlərini özü bildiyi kimi yozdu.

– Bəli, bəli, missis Şelbi, Allah saxlayır öz kölələrini. Lizzi çayı adlayıb Ohayoya keçdi, özü də elə sürətlə adladı ki, sanki onu iki at qoşulmuş alov arabasında Allahın özü o taya keçirdi.

“Hənaan torpağı” – Bibliya rəvayətlərinə görə, Hənaan təntənə torpağı, xoşbəxtlik, səadət diyarıdır: Semin sözünü missis Şelbi Elizanın ölüm xəbəri kimi başa düşür.

Xanımın yanında Semin möminliyi sədd-sərhəd bilmirdi, o öz müqayisələrində və oxşatmalarında böyük həvəslə Bibliyadan faydalanırdı.

Mister Şelbi eyvana çıxa-çıxa dedi:

– Sem, bura gəl, hər şeyi ətraflı danış… Özünüzə toxtaqlıq verin, Emili! – O, arvadının belini qucaqladı. – Əsməcə tutub sizi. Bu lüzumsuz ürəyiyuxalıq nəyə lazımdır axı!

– Lüzumsuz ürəyiyuxalıqmı? Məgər mən qadın deyiləm, ana deyiləm? Məgər Elizanın bədbəxtliyinə görə ikimiz də Allah qarşısında cavabdeh deyilik? İlahi, özün keç bu günahımızdan!

– Günah nədir, Emili? Buna bizi borclarımız vadar edib.

– Mənə isə günahkarlıq hissləri əzab verir, – missis Şelbi dedi –və heç bir dəlil-sübut onu qəlbimdən çıxara bilmir.

– Endi! Tərpən, tez ol, qaraca! – Sem qışqırdı. – Atları tövləyə apar. Eşidirsən, ağa məni çağırır? Və bir dəqiqədən sonra o, palma yarpaqlarından olan şlyapası da əlində qonaq otağının qapısı ağzında göründü.

– Hə, Sem, di hər şeyi əvvəldən axıra nağıl elə görüm, – mister Şelbi dilləndi. – Eliza hardadır?

– Mən, ağa, öz gözlərimlə gördüm, o, buzların üstüylə Ohayoya qaçıb keçdi. Və elə də cəld qaçırdı ki, biz heyrətdən quruyub qalmışdıq! Görünməmiş bir möcüzə idi! Kimdisə bir nəfər onun sahilə çıxmasına kömək elədi, bunu da gördüm, daha başqa bir şey görmək mümkün olmadı, çünki duman çökmüşdü.

– Bu, nəsə ağlabatan deyil, Sem! Buzların üstüylə çayı keçmək olar bəyəm?

– Ola bilməz? Bəli, Allahın köməyi olmasa, qətiyyən mümkün deyil! Bəs nə təhər oldu? Biz üçümüz də mister Heyli, mən və Endi düz sahildəki kiçik mehmanxanaya yaxınlaşdıq. Mən azca qabaqda gedirdim, gücüm tükənmişdi. Lizzini elə tutmaq istəyirdim ki! Beləcə, mehmanxananın tuşuna gəlib yetişdim və birdən nə görsəm yaxşıdır, o, pəncərə önündə dayanıb, açıq-aydın görünür, arxadakılar ise mənə çathaçatdadılar… artıq lap yaxınlaşıblar… Bu yerdə tərs kimi, şlyapamı külək apardı. Məndən bir bağırtı qopdu – ölünü də bu səslə oyatmaq olardı. Əlbəttə, Lizzi səsimi eşitdi və pəncərədən çəkildi. Mister Heyli isə adını tut, qulağını bur, artıq düz qapının ağzındaydı. Lizzi küçəyə yüyürüb düz sahilə götürüldü. Mister Heyli onu gördü və bağırmağa başladı. Bizim hər üçümüz – mister Heyli, mən və Endi onun dalınca götürüldük. O isə artıq çayın düz qırağında idi. Çay iti axırdı, suyun səthi başdan-başa buzla örtülmüşdü və buz layları, sanki böyük bir ada idi, bir-birindən aralı burula-burula axır, üst-üstə qalaqlanırdı. Biz, demək olar, Lizziyə çatmışdıq, fikirləşdim ki, daha o tutuldu. Lizzi birdən qışqıraraq çayın üstündən atlandı və buz layının üstünə çıxaraq sürətlə qaçmağa başladı! Atlanır, tullanır, öz-özünə qışqırırdı, buz ayaqları altında sürüşür, çatlayırdı, o isə keçi kimi sıçrayırdı. Aman Allah, aman Allah! Anadan olandan belə şey görməmişdim, qadın nələrə qadir imiş!

Missis Şelbi həyəcandan ağappaq ağarmışdı, oturub səssizcə Semi dinləyirdi.

– Yaradana şükür! Eliza sağdır! – O səsləndi. – Bəs onun axırı nə olacaq?

– Allah darda qoymaz onu, – Sem mömincəsinə gözlərini süzdürərək dilləndi. – Missis həmişə öyrədirdi ki, biz hamımız Allanın əlində alətik. Əgər mən olmasaydım, mister Heyli Lizzini on dəfə tuta bilərdi. Atları səhər-səhər buraxan və nahara qədər onlarla əlləşən kim idi bəs? Mister Heylini dolama yolla gedib beş mil artıq dövrə vurmağa kim vadar elədi? Mən olmasaydım, o, Lizzini tezliklə it yenotu qapan kimi qamarlayardı! Mən isə Allahın iradəsini yerinə yetirdim.

– Sən bu işə necə də təəssüflənməyə bilirsən, mənim mehriban dostum! Nökərlərimin centlmenlərlə bu cür rəftarına mən dözə bilmərəm! – Mister Şelbi üzünə yalandan sərt görkəm verdi.

– Lakin zəncini də, uşaq yerinə qoyub yalançı ciddiyyətlə aldatmaq çətin işdir. Ona kələk gələ bilməzsən. Zənci riyakarlığı, süniliyi gözəl hiss edir. Və bu məzəmmət Semin azca da olsa, xətrinə dəymədi, bununla belə o, təqsirini boynuna götürən bir adam görkəmi aldı, fağır-fağır dodağını büzərək ağasını dinlədi.

– Düzdür, hamısı düzdür. Mən yaxşı iş tutmamışam, etiraf edirəm. Aydın məsələdir, belə ədəbsizliyə göz yummaq olmaz. Özüm bunu başa düşürəm. Lakin bədbəxt, zənci də, mister Heyli kimi adamlar görəndə, hərdənbir pis işlər tutmağa can atır. Bir də ki, o haranın centlmenidir! Biz əsil centlmenləri lap körpəlikdən görməyə alışmışıq, bizi aldatmaq olmaz!

– Yaxşı, Sem, – missis Şelbi dilləndi. – Bir halda ki, günahını boynuna alırsan, icazə verirəm, Xloya xalanın yanına get və xahiş elə ki, sizə nahardan qalmış soyuq vetçina versin. Endi də, sən də yəqin acsınız.

– Xeyirxahlığınızı heç vaxt unutmayacağam, missis! – Sem nəzakətlə tələsik baş endirib uzaqlaşdı.

Artıq əvvəldə eşitdiyimiz kimi, Semə anadangəlmə vergi verilmişdi. Əgər o, siyasət sahəsində çalışmalı olsaydı, çoxdan indi yaxşı bir qulluğa çatmışdı. Daha dəqiq desək, bu elə bir anadangəlmə qabiliyyət idi ki, o, bütün həyati məsələlərdə ancaq öz şəxsi mənafeyini güdür və bunlardan adının daha da şərəflənməsi və tərifi üçün istifadə etməyi bacarırdı. Bu dəfə də elə oldu: o özü möminliyi və itaətkarlığı ilə sahibkarlarının qəlbinə girərək şlyapasını qıyqacı gözünün üstünə basdı və mətbəxdə də özünü göstərmək fikri ilə Xloya xalanın sərəncamına yollandı.

– “Bu zəncilər qoy bir məni dinləsinlər, – o öz-özünə dedi. – Onlara elə bir hekayət nağıl edim ki, gözləri kəllələrinə çıxsın!”.

Qeyd etmək lazımdır ki, Semin bu dünyada ən çox sevdiyi şey ağasını siyasət yığıncaqlarında müşayiət etməsi idi. O, hasar üstündə zadda özünə yer eləyir, ya da ağaca dırmaşıb ordan natiqlərin çıxışlarına ləzzətlə qulaq asırdı. Sonra isə öz ağaları ilə gəlmiş o biri qaradərili yoldaşlarını da başına yığır, tam ciddiyyətlə danışanları yamsılayır, bütün eşitdiklərini bircə-bircə söyləyib onları öz təlxəkliyinə təəccübdə və heyrətdə qoyurdu. Tez-tez Semin qaradərili dinləyicilərinə ağlar da qoşulurdu, onlar göz vura-vura qəhqəhə çəkir, bu isə bizim boşboğaza böyük ləzzət eləyir və onu daha da coşdururdu. Sem natiqlik sənətində özünü nadir istedad sayır və bu qabiliyyətini nümayiş etdirmək fürsətini heç vaxt əldən vermirdi.

Sem ilə Xloya xala arasında çoxdan bir ədavət, ya da belə demək mümkünsə, münasibətlərində bir balaca soyuqluq hökm sürməkdə idi. Lakin nə qədər ki, kəmərin altını bərkitmək kimi vacib bir məsələ var idi, Sem bu dəfə çıxışa başlamazdan əvvəl sülh bayrağını qaldırmağı qərara aldı. O, yaxşı bilirdi ki, missis Şelbinin əmri nöqtəsinəcən yerinə yetiriləcək, ancaq niyə də özü sahibkar iradəsi icracısının rəğbətini qazanmasın? Bu onun xeyrinədi. O, yaxın adamına köməklik üstündə taleyin saysız-hesabsız əziyyətlərə düçar etdiyi bir itaətkarlıqla və ağlasığmaz təsirli bir üzüyolalıqla Xloya xalanın önündə dayanaraq, xanımın onu buraya nə üçün göndərdiyini ətraflı izah etdi, bununla belə işgüzarlığına etibar edilmiş mətbəxdə Xloya xalanın ixtiyar sahibi olduğunu etiraf eləməyi də yadından çıxarmadı.

Bu kələk öz işini gördü. Heç bir açıqürəkli, sadəqəlb vətəndaş seçkiqabağı kampaniya ərəfəsində hiyləgər siyasətbazın fırıldaqlarına belə asanlıqla uymazdı, necə ki, Xloya xala Semin yaltaq tərifinin təsiri altına düşdü. Heç uzun müddət ata-anasından ayrı düşmüş sərsəri oğlunu* belə bir ana nəvazişi və qayğıkeşliyi ilə qarşılamazdılar. Cəmisi bir neçə dəqiqə sonra təkəbbürlü, xoşbəxt Semin qabağına böyük bir qalaylı cam qoyuldu. Cam son üç gündə mətbəxdə qənaət edilib yığılmış cürbəcür dadlı yeməklərlə dolu idi. Dadlı vetçina dilimləri, qıpqırmızı qarğıdalı kökələri, piroq qabıqları, toyuq qanadları, içalat, ayaqlar – bütün bunlar qəşəng bir mənzərə yaratmışdı. Sem gözünün üstünə basılmış şlyapasında, şahanə bir görkəmlə stolun arxasında əyləşərək, sağ tərəfində özünə yer eləmiş Endiyə də mərhəmət göstərməyi yaddan çıxartmadı.⁸

Mətbəx, malikanənin hər tərəfindən qaçıb gəlmiş Semin dost-yoldaşı ilə dolu idi, onlar hadisələrlə zəngin olan bu günün nə ilə qurtardığını eşitmək üçün toplaşmışdılar. Çoxdan gözlənilən an yetişmişdi. Nəhayət ki, şöhrət quşu öz qanadlarını Semin üstünə gərmişdi! O, çoxusunu da şişirdərək öz qəhrəmanlıqlarından danışırdı. Hekayəti qulaqbatırıcı qəhqəhələrlə dinləyirdilər; bu hay-küyü mətbəxin bütün künc-bucağına doluşmuş, hətta döşəməyə sərilmiş xırda uşaqlar bir az da artırırdılar. Ancaq nağılçı bütün bu haray-həşirin içində öz soyuqqanlılığını saxlayır, nağılının ibrətamiz və yüksək tonunu dəyişdirmədən hərdən-hərdən gözlərini süzdürür, dinləyicilərinə çox gülməli bir şəkildə göz vururdu.

Sem söhbətinin axırında toyuğun ayağını yelləyib təntənəylə dilləndi: “Beləliklə, həmvətənlərim, indi özünüz inandınız ki, sizin hamınızı müdafiə etməyi öz boynuna götürən adam nə qədər kələklərdən çıxmalı olur? Bəli, sizin hamınızı, çünki bizlərdən birinə qəsd edən kəs, bütün bizim xalqa qəsd etmiş olur! Bu sizə zarafat gəlməsin. Adamlarımıza tamah salıb buralarda vurnuxan bütün qul alverçiləri işi mənimlə görməli olacaqlar. Mən onun yolunu kəsəcəyəm! Yaxın gəlin, mənim qardaşlarım! Sem sizin tərəfinizdə duracaq, Sem sizin hüquqlarınızı axır nəfəsinəcən müdafiə edəcəkdir”…

– Dayan, Sem, sən axı bu gün səhər Lizzini tutmaqda mister Heyliyə kömək etməyə hazırlaşırdın, indi isə özün-özünə zidd gedirsən! – Endi onun sözünü kəsdi.

– Məsləhətimi dinlə, Endi, – Sem qeyri-adi bir təşəxxüslə dilləndi, – başın girməyən yerə bədənini soxma. Siz uşaq-muşaq, pis xalq deyilsiniz, ancaq bu, prinsip məsələsidir, sizin belə şeylərdən başınız çıxmaz!

Endi bu anlaşılmaz “prinsip” sözüylə məhv edilib, günahkarcasına mumladı. Bu söz onun o biri yaşıdlarına da güclü təsir bağışladı. Sem isə davam elədi:

– Mənim insafım dilə gəldi, Endi. Mən Lizzini tutmaq istəyəndə elə bilirdim ki, ağa belə istəyir. Xanımın isə, sən demə beynindəki tamam başqa şeymiş. Bax, elə bu yerdə mənim vicdanım dilə gəldi, ona görə ki, xanımın tərəfini saxlamaq həmişə sərfəlidir. Mən isə, inanılmış adamam, öz prinsiplərimdən heç vədə geri çəkilmərəm, insafım da var, – Sem bu sözlərlə coşaraq toyuğun boğazını havada yellədi. –Üstündə möhkəm dayanmayacaqsansa, prinsiplərin nə əhəmiyyəti! Endi, götür bu sümüyü, axıracan gəmirməmişəm.

Semə qulaq asanlar ağzını açıb heyrətlə onu dinləyir, bir sözünü də buraxmırdılar və onun söhbəti davam etdirməkdən ayrı çarəsi qalmadı.

– Mənəviyyatın sarsılmazlığına gəldikdə isə, dostlar, qəliz məsələdir, ondan baş çıxaran azdır, – o, mücərrəd elmi mövzuların izahına çalışan dərin fikirli bir alim ədasıyla sözə başladı.       – Burada məsələ bax belədir: deyək ki, insan bu gün bir şey, sabah isə tamam başqa bir şey istəyir. Belə adam haqqında deyirlər, özü də haqq olaraq deyirlər ki, onda bir qəpiklik səbat yoxdur. Endi, ordan mənə bir kökə ver görüm. İndi isə gəlin daha dərindən bu işin mahiyyətinə varmağa çalışaq. Ümidvaram ki, centlmenlər və gözəl xanımlar belə bir sadə müqayisə üçün məni qınamazlar. Tutaq ki, mən ot tayasının başına çıxmaq fikrinə düşmüşəm. Gətirib nərdivan söykəyirəm tayaya, fəqət bir şey çıxmır. Onda mən daha həmin tərəfdən tayaya çıxmağa cəhd eləmirəm, nərdivanı o biri tərəfdən söykəyirəm tayaya. Deyəcəksiniz ki, mənəvi səbat azdır məndə? Axı mən öz məqsədimə nail olacaq və ot tayasının başına çıxacağam. Anladınız?

– Sənin mənəvi səbatın elə buna çatar ancaq, – Xloya donquldandı. Onun üçün mətbəxdə hökm sürən bu şadyanalıq Bibliyada deyildiyi kimi, “yaraya basılan duz kimi” bir şey idi.

– Bəli, bəli! – Sem toxluq və şöhrət mücəssəməsi kimi kürsüdən durdu və söhbətini yekunlaşdırdı. – Bəli, həmvətənlərim və bəşəriyyətin gözəl yarısının nümayəndələri! Mənim öz prinsiplərim var və mən fəxr edirəm onlarla. Bizim zəmanədə bunlarsız bir addım belə atmaq olmaz, bir də ki təkcə bizim zəmanədə yox, bütün zəmanələrdə və sairə və sairə. Öz prinsiplərimin arxasında mən bir dağ təki dayanmışam. Qoy məni diri-diri yandırsınlar, parçalayıb dörd şaqqa eləsinlər, heç nədən qorxum yoxdur! Ölənəcən də deyəcəyəm: “Öz prinsiplərimin, öz ölkəmin uğrunda və ümumiyyətlə, cəmiyyətin rifahı naminə son damla qanımacan çarpışacağam!”

– Yaxşı, yaxşı, – Xloya xala dilləndi, – bir prinsipə də yiyələnə bilsəydin pis olmazdı, vaxtında yıxılıb yatmaq və camaatı səhərə qədər burda saxlamamaq!.. Di, balacalar, tezcənə əkilin görüm, yoxsa hərəniz bir şapalaq yeyəcəksiniz.

– Zəncilər, – Sem şlyapasını yelləyərək lütfkarlıqla səsləndi. – Sizə xoşbəxtlik arzu eləyirəm! Dağılın evinizə və günaha batmayın.

Və bu xeyir-duayla yığıncaq mətbəxi tərk elədi.

IX FƏSİL

MƏLUM OLUR Kİ, SENATOR DA ADİCƏ BİR ADAM İMİŞ

Buxarı alovunun oynaq İşığı xalça üzərində rəqs edib titrəyir, şəfəq verən çaydanda və fincanlarda bərq vururdu. Buxarının yanında əyləşmiş senator* Berd çəkmələrini soyunub o senatın sessiyasında olduğu müddətdə arvadının tikdiyi təzə, qəşəng ayaqqabıları geyinməyə hazırlaşırdı. Qayğısız, dinə səadət mücəssəməsi olan missis Berd xidmətçinin stolu bəzəməsinə nəzarət edir, tez-tez də yarandıqları gündən analarının rahatlığını əlindən almış nadinc və şuluq uşaqlarına öyüd-nəsihət verirdi.

– Tom, qapınm dəstəyinə dəymə!.. Meri, Meri! Pişiyin quyruğunu burax, yazıqdır!.. Cim, stolun üstünə çıxmaq olmaz!.. Mənim dostum, nə yaxşı ki, sən evdəsən! Biz bu gün səni heç gözləmirdik! – O, əriylə danışmağa, nəhayət ki, vaxt tapıb dilləndi.

– Bəli, bəli! Fikirləşdim ki, bir dəyim evə, heç olmasa, bir gecəliyə; dincəlim bir az. Yaman yorulmuşam, başım da ağrıyır.

Missis Berd tez əyilib şkafdan kamfora yağı şüşəsini çıxarmağa hazırlaşırdı ki, əri onu saxladı:

– Yox, Meri, dərman zad lazım deyil. Bir fincan ətirli, isti çay, bir azca ev rahatlığı, – vəssalam, ayrı heç nə istəmirəm… Bəli, qanunvericilərin həyatı o qədər də asan deyil!

Senator gülümsündü, o fikirləşirdi ki, özünü vətən yolunda fəda eləyir və bu fikirdən zövq alırdı.⁹

– Bəs siz orda, senatda neyləyirsiniz? – Çay dəstgahı qurtarandan sonra arvadı soruşdu.

Xırdaca missis Berd adətən senat işləri barədə artıq qayğılarla özünə zəhmət verməzdi, uzaqgörənliklə yəqinləşdirmişdi ki, öz işləri başını qatmağa kifayət qədər bəs eləyir. Buna görə də mister Berd təəccüblə qaşlarını dartıb dedi:

– Sən deyən, fövqəladə heç bir şey.

– Bəs bu düzdürmü ki, senat bədbəxt qaçqın zəncilərə yemək və sığınacaq verməyi qadağan edən qanun qəbul edib? Mən bu barədə çoxdandır eşidirəm, ancaq nəsə inanmağım gəlmir… Doğrudanmı, belə bir qanunu təsdiq eləmək olar?

– Sənə nə olub, Meri? Sən birdən-birə siyasətlə maraqlanmağa başlamısan.

– Boş sözdü! Mənim sizin siyasətinizə heç bir qarışacağım yoxdur, ancaq bu, mənə görə, eşidilməmiş bir qəddarlıqdır! Ümid edirəm ki, dostum, siz o qanunu buraxmamısız.

– Senat, həqiqətən, Kentukkidən qaçan kölələrə yardım göstərməyi qadağan edən qanun verib. Axır vaxtlarda abolisionistlər o qədər cürətləniblər ki, Kentukkidə ciddi narahat olmağa başlayırlar, biz xeyirxah xaçpərəstlər isə öz ştatımızda nəsə bir tədbir görməli və bütün bu həyəcanlara son qoymalıyıq.

– Yaxşı, bu başıbəlalı bədbəxtlərə heç olmasa bir gecəlik daldalanacaq vermək, onları yedizdirmək və köhnə paltardan verib yola salmaq da olmaz yəni?

– Olmaz, mənim əzizim. Bu elə "qaçqın zəncilərə kömək və yardım göstərmək"dir.

Missis Berd mavigözlü, utancaq, təvazökar bir qadın idi, şaftalı rəngli zərif bənizi, məlahətli, yumşaq səsi vardı. Ancaq elə də qoçaq deyildi. Ortabab hind toyuğu öz qaqqıltısı ilə onu qaçmağa məcbur edə bilir, həyətin itinə isə bir dəfə dişlərini ağartmaq kifayət edirdi ki, onun üzərində tam qələbə qazansın. Missis Berdin bütün dünyası əri və uşaqlarından ibarətdi – elə bir dünya ki, onu hökmlə deyil, daha çox məsləhət və nəvazişlə idarə edirdi. Təkcə bir şey onu özündən çıxara bilərdi – zalımlıq; hər cür qəddarlıq onu həddən artıq əsəbiləşdirirdi, adamın ağlına da gəlməzdi ki, onun nadir həlim xarakteri birdən-birə bu dərəcədə dəyişə bilər. Ondan mərhəmətli və ürəyiyumşaq bir ana təsəvvür eləmək mümkün deyildi, bununla belə, oğulları qonşuluqdakı nadinc uşaqlarla birlikdə sahibsiz pişik balasını daşladıqları günü heç vaxt yaddan çıxarmırdılar. O vaxt missis Berd amansızlıqla onların dərsini vermişdi.

– “Ah, biləsən onda necə qorxmuşdum! – Balaca Bill sonralar nağıl edirdi. – Fikirləşirdim anam dəli olub: üstümüzə bir düşmüşdü ki, gəl görəsən. Nə olduğunu heç dərk etməyə macal tapmadım, məni yaxşıca kötəkləyib ac-acına yorğan-döşəyə uzatdılar. Uzandığım yerdə eşidirəm ki, anam qapının arxasında dayanıb ağlayır. Bu mənim üçün daha ağır idi, ağrıdan ürəyim sıxılırdı. Bilirsiz, – deyə o, öz hekayətini bu sözlərlə qurtardı, – biz bir də pişik balalarına yaxın gedib onlara əziyyət vermədik”.

Ərinin cavabını eşidən kimi missis Berd xasiyyətinə xas olan və ona çox yaraşan bir qızğınlıqla yerinden durub qətiyyətlə dedi:

– Con, açıqca etiraf elə: səndəmi bu qanunu ədalətli hesab edirsən?

– Əgər "hə" desəm, məni öldürməzlər ki, Meri?

– Bax, bunu mən səndən heç gözləməzdim! Doğrudanmı, sən buna səs vermisən?

– Səs vermişəm, məlahətli siyasətçim!

– Bəs heç utanmırsan? Nə qədər iyrənc, biabırçı bir qanun! Bircə vaxt verin, birinci mən onu pozacağam. Görəcək günlərimiz varmış. Qadın evsiz-eşiksiz, ac-susuz, bədbəxt bir adamı yedirdə və içirdə bilməz, ona görə ki, o quldur və bütün ömrü boyu gördüyü ancaq zülm və əziyyət olur!

– Dayan, Meri, mənə qulaq as. Sənin nə keçirdiyini başa düşürəm, əzizim və bu qayğıkeşliyinə görə səni lap çox sevirəm. Lakin ağlın səsini dinlə. Başa düş ki, hədsiz həssaslığa burda yer yoxdur. Söhbət çox ciddi problemlərdən gedir. Cəmiyyətin əmin-amanlığı naminə biz şəxsi nizam-intizamımız mövqeyindən çıxış etməliyik.

– Bir dayan, Con! Siyasətdən o qədər də başım çıxmaz, mən ancaq Bibliyanı oxuyuram, orda gör nə deyilir: acı doyur, çılpağı geyindir, bədbəxti ovundur. Və mən də Bibliyanın tövsiyəsinə görə hərəkət edəcəyəm.

– Bəs əgər sən bununla cəmiyyətə zərər yetirirsənsə?!

– O adam ki, Tanrıya tapınır, heç vaxt cəmiyyətə xətər gəlməz ondan. Bizim üçün ən sınanmış düzgün yol Allahın iradəsinə tabe olmaqdır.

– Qulaq as bir, Meri, indi mən sənə sübut edəcəyəm ki, bütün bunlar cəfəngiyatdır, Con! İstəyirsən lap səhərəcən mənə dərs keç, onsuz da səninlə razılaşmayacağam. Mənə bir şeyi de görüm: sən ac, soyuqdan donan bir adamı qaçqın kölə olduğuna görə öz qapından qovmağı bacararsanmı? De görüm, bacararsanmı?

Açığını desək, onda etiraf etməliyik ki, bədbəxtlikdən, bizim senator təbiətən çox xeyirxah və həssas adam idi və köməyə ehtiyacı olanlardan köməyini heç vaxt əsirgəməzdi. Arvadı onun bu zəif damarını bilirdi və bu səbəbdən də, müdafiəsiz mövqelərə hücuma keçdi. Bu minvalla senatorun başqa çıxış yolu qalmadı və ancaq belə vəziyyətlər üçün mövcud olan sınanmış vasitələrin köməyinə üz tutaraq vaxtı uzatmağa çalışdı. O, “hm” eləyib bir neçə dəfə öskürdü, cibindən dəsmalını çıxararaq gözlüyünü silməyə başladı. Missis Berd rəqibinin çıxılmaz vəziyyətini görüb, öz üstünlüyündən amansızcasına istifadə elədi.

– İstəyərdim ki, görüm sən bunu necə eləyə bilərsən, Con, çox istəyərdim! Misalçün, qışda, qarda-boranda qapını döyən qadını necə qovarsan? Bəlkə sən onu tutub saxlayar və türməyə göndərərsən? Eləyərsən, sağ əlindən gələr!

– Söz yox, vəzifə ağır yükdü… – Mister Berd duruxa–duruxa danışmağa başladı.

– Vəzifə? Con, sən niyə elə deyirsən? Bizim vəzifəmiz heç də bu deyil. Qoy sahibkarlar zənciləriylə bir az yaxşı rəftar eləsinlər, onda onlar heç yana qaçmayacaqlar. Əgər mənim, Allah eləməsin, qullarım olsaydı, mən onlara görə heç narahat olmazdım: kim yaxşı yaşayır, o, qaçmaq barədə fikirləşməyəcək, inandırıram səni. Ancaq zənci, hər halda, qaçarsa, onsuz da o bədbəxt aclığın və soyuğun dəhşətlərinə düçar olur, daha hamını və hər kəsi onun üstünə qaldırmaq nəyə gərəkdir? Yox, mən sizin qanuna tabe olmayacağam!

– Meri, Meri, mənim əzizim! Qulaq as mənə, ağıllı mühakimə yürütmək lazımdır!

– Sən bilirsən ki, Con, mənim mühakimə yürütməkdən zəhləm gedir, illah da bu məsələ barədə. Ən sadə şeylərdən söhbət gedəndə siz siyasət xadimləri daima əllaməlik edirsiniz, həqiqətdə isə öz əllaməliyinizə inanmırsınız. Sənin niyyətini dəqiq anlaya bilmirəm, Con! Sən özün də hiss edirsən ki, senat ədalətsiz qanun çıxarıb və ona tabe olmayacaqsan.

Bu böhranlı dəqiqədə onların qara xidmətçisi qoca Kaco qonaq otağının qapısını aralayıb missisin mətbəxə buyurmasını xahiş elədi. Bizim sənator bir az yüngüllük hiss edib, arvadını gözləriylə qapıyacan izlədi; baxışlarından pərtlik və hiyləgər gülüş yağırdı. Sonra kresloya əyləşdi və qəzetləri nəzərdən keçirməyə başladı.

Çox keçmədi ki, qapının arxasından missis Berdin həyəcanlı səsi eşidildi:

– Con, Con! Bir dəqiqəliyinə bura çıx!

Senator qəzeti bir kənara qoyub mətbəxə yönəldi, astanaya çatanda gördüyü mənzərədən heyrətə gəldi.

Paltarı didik–didik olub, buz bağlamış gənc, nərmənazik bir qadın bayılmış halda yanaşı qoyulmuş iki stulun üstündə uzadılmışdı. Ayaqları yalın idi, corablarının ancaq cır-cındırı qalmışdı, ayaqlarındakı isti yaralardan qan axırdı. Üzünün cizgiləri açıq-aşkar onun təqib olunan irqə mənsubluğundan xəbər verirdi, lakin bu məzhun, kədərli gözəlliyə etinasız qalmaq mümkün deyildi. Bu sifətin soyuq meyit hərəkətsizliyindən se-natorun tükləri ürpəşdi. O, nəfəsini udub dinməzcə dayandı. Onun arvadı və yeganə qara dərili qulluqçuları Dina xala ora-bura vurnuxur, zavallı qadını ayıltmağa çalışırdılar. Kaco kişi isə balaca oğlan uşağını dizləri üstə alıb, onun başmaqlarını və corablarını çıxarır, donmuş balaca ayaqlarını ovxalayırdı.

Ona baxanda adamın ürəyi parçalanır! – Dina xala dilləndi! – Görünür, istiyə düşən kimi keyləşdi. Mətbəxə girəndə elə bir şey yox idi, soruşdu: “Sizdə qızınmaq olarmı?” Mən elə istəyirdim soruşam ki, onlar uşaqla hardan gəlirlər, o isə birdən bu ilmi ölmüsən, bildirmi… Əlləri zərifdir, o saat görünür ki, ağır iş görməyib.

– Zavallı! – Missis Berd iri qara gözlərin ifadəsiz baxışlarını öz üzərində hiss edib səsləndi.

Elə həmin andaca qadının ağappaq ağarmış ölü sifəti dəhşətdən dəyişib tanınmaz hala düşdü. O, yerində dirsəklənib qışqırdı:

– Harri! Hanı o?.. Tutdular onu?

Anasının səsini eşidən oğlan Kaconun dizi üstdən sıçrayıb ona tərəf dartındı.

– O hardadır! O hardadır! – Qadın bağırdı. Xilas edin bizi! Xilas edin! – Missis Berdə müraciətlə deyilən bu sözlərdə sonsuz ümidsizlik duyulmaqda idi. – Onu mənim əlimdən alacaqlar!

– Qorxma, burda sənə heç kəs toxunmayacaq, – missis Berd qətiyyətlə dedi. – Sənə heç bir təhlükə yoxdur.

– Allah sizdən razı olsun! – Qadın pıçıldayıb əlləri ilə üzünü örtdü və hönkür-hönkür ağladı.

Oğlan isə anasının ağladığını görüb, onun dizləri üstünə dırmaşdı.

– Nəhayət, missis Berdin çoxlarında olmayan şəfqəti və nəvazişiylə yazıq qadın sakitləşib ovuna bildi. Ocağın yanındakı enli taxtda tələsik yorğan-döşək açıb yer düzəltdilər və o, çox çəkmədi ki, yorğun, bərk yatmış uşağını da qucaqlayıb dərin yuxuya getdi. Uşağı ayrıca yatırtmaq üçün onu nə qədər dilə tutdularsa da, o, qəti etiraz elədi və hətta yuxuda da onu bərk–bərk sinəsinə sıxmışdı.

Ər-arvad qonaq otağına qayıtdılar və nədənsə yarımçıq qalmış söhbəti təzələmək istəmədilər. Missis Berd nə isə toxumağa başladı, mister Berd isə qəzeti açıb özünü elə göstərdi ki, guya böyük maraqla oxumağa məşğuldur.

Nəhayət, o, qəzeti buraxıb dilləndi:

–Maraqhdır, görən o kimdir?

– Bir azdan oyanar, bir qədər də keçəndən sonra hər şeyi öyrənərik, – missis Berd cavab verdi.

– Qulaq as, arvad… – Mister Berd yenidən başladı.

– Eşidirəm, əzizim.

– Bəlkə sən paltarlarından birini açıb bir balaca genəldəsən, onda onun əyninə gələr? O, deyəsən səndən hündürdür.

Missis Berdin dodaqlarına təbəssüm qondu, cavab verdi:

– Onda məlum olar.

Yenidən sükut çökdü və yenidən mister Berd sükutu pozdu:

– Qulaq as, arvad…

– Yaxşı, daha nə?

– O isti plaş var ha, mən nahardan sonra mürgüləyəndə üstümə atırsan… onu da ver, o da karına gələr.

Bu vaxt Dina qonaq otağına boylandı və dedi ki, qadın oyanıb, xanımla söhbət eləmək istəyir.

Mister və missis Berd iki böyük oğlanları ilə birlikdə mətbəxə yollandılar; balacaları bu zaman artıq yatmağa göndərmişdilər.

Qadın ocağın yanında kətildə əyləşib, kədərli, hərəkətsiz baxışlarını alova zilləmişdi. Əvvəlki qızdırmalı həyəcanlarından əsər-əlamət qalmamışdı.

– Sən məni görmək istəyirdin? – Missis Berd həlim səslə soruşdu. – Ümidvaram ki, indi yaxşısan, zavallı!

O, cavab əvəzinə dərindən, kəsik-kəsik köks ötürdü. Qara gözlərini qaldırıb missisə baxdı, bu baxışlarda elə bir kədər və yalvarış vardı ki, missisin gözləri yaşardı.

– Qorxma, biz sənin dostlarınıq. Danış görüm, hardan gəlirsən və sənə nə lazımdır?

– Mən Kentukkidən qaçmışam.

– Haçan? – Mister Berd sorğu-suala özü başlamağı qərara aldı.

– Bu gün.

– Sən bura necə düşə bilmisən?

– Buzların üstüylə keçdim.

– Buzların üstüylə! – Hamı xorla səsləndi.

– Bəli, buzların üstüylə, – qadın ağır-ağır təkrar elədi. – Allah kömək durdu mənə, çünki arxadan məni qovurdular, başqa çıxış yolum yox idi.

– Aman Allah! Missis! – Kaco qışqırdı. – Axı buz tərpənib, çay gur-gur guruldayır…

– Bunu bilirdim! – Qadının gözləri parıldadı. – Hər halda, yenə də qaçırdım. Heç nəyə ümidim qalmamışdı, o biri sahilə çatacağımı da fikirləşmirdim. Ancaq məndən ötrü onsuz da, qaçmağın da, məhv olmağın da fərqi yox idi.