Юрак – аланга: бадиалар

– Мен сиз билан ҳеч ким билан қилмаган ишларни қиляпман. Эсласам қўрқиб кетаман.

– Нима иш?

– Билмайсизми?

– Билмайман, – ўзини соддаликка солди Абдулла. Ярим кечада эркак киши билан қандай қиз юради, биласизми?

– Йўқ.

– Ёмон қиз. Баъзан ўзимдан ўзим уялиб кетаман. Дадам билиб қолсалар нима бўлади?

– Билмайдилар, – деди Абдулла унинг қўлидан тортиб. – Ўзингиз айтиб қўймасангиз агар…

– Айтсам-чи?

Гулчеҳра имтиҳон қилгандай Абдуллага тикилди.

– Ихтиёрингиз…

– Айтмайман. Қандай айтаман. Сиз айтасиз, хўпми? Барибир бир кун айтиш керак бўлади-ку! Айтасизми?

– Ҳм… – деди Абдулла уни қучоқлаб, Гулчеҳра…»

Ғамзалар ва қиз қалбининг нозик ғалаёнлари, йигит сабрсизлиги типирчилаб турган бу парча мени жуда тўлқинлантирди. Мен сўзлар тагидаги яширин ҳаракатларни, фақат севишганлардагина бўладиган, уларнинг ўзларигагина англашимли бўлган дилдорликларни кўриб турдим. Сездингизми, Гулчеҳра, Абдуллада бўлғуси ўзгаришларнинг олис шабадаси бор. Гоҳо февралнинг бошларида Шарқдан шундай ногиҳон бир хўрсиниш келади, бу узоқларда кезинаётган баҳорнинг илк хўрсиниши. Лекин орада ҳали қоронғи қиш бор. Шундай бўлса ҳам эрувгарчилик ҳиди келиб қолади баъзан. Сиз «имтиҳон қилгандай» Абдуллага тикилганингизда Абдулла бунга тоб беролмади. Унинг дилида ўзи англаб етмаган ишончсизлик бор. У ҳозир ишқибозлик билан маст. Шунинг учун сизнинг саволингизга мардона жавоб бермайди. Масъулиятни бўйнига олмайди. Ва масалани ҳал қилишни сизга қолдиради. «Ихтиёрингиз…» – дейди. Сиз буни сезмадингиз. Оқкўнгил одамлар бировга ишонсалар қаттиқ ишонадилар. Шу ишонч кишини баъзан кўр қилиб қўяди. Сиз «Ёз ёмғири»даги оқкўнгил йигит Раҳим Саидовни танимайсиз. У шу қадар оқкўнгилки, кўзлари ёмонни кўрмайдиган, пайқамайдиган бўлиб қолган. Хотини Мунис уни лақиллатиш, қаллоблик қилиш йўлига кириб кетганлигини у охирги дақиқаларгача сезмайди. Айбни ўзидан ахтаради. Билмайдики, хотинлар хам бўлган бошни севмайдилар. Билмайдики, улар эркакларнинг кўкраги бўш ва увол бўлишини истамайдилар. Билмайдики, уларга ғолиблар керак. Раҳим Саидов буларни билмайди. У билмаган сайин Муниснинг унга ҳурмати тупроқ бўла боради… Гулчеҳра, маъзур тутинг танқидчини. Буларни сизга айтмаслигим керак эди. Чунки сизнинг ойдин қалбингиз бундай ғуборлардан жуда йироқ. Лекин оқкўнгиллик одамларда қанчалар ўхшаш бўлишини сизга англатмоқчи бўлдим, шекилли. Сезяпсизми, сизнинг «Айтасизми?» деган саволингизга Абдулла аниқ жавоб беришни истамаяпти. Унинг кўнгли бошқа нарсаларни тусамоқда. Шунинг учун у саволга «ҳм…» деб қўя қолди ва шу заҳоти гапни бошқа ёққа – уни кўпроқ қизиқтирган нарсага бурди.

Гулчеҳра!

Мен шунинг учун хурсанд бўламанки, сиз Абдулланинг шароит тазйиқига бардош беролмай, аблаҳга айланганлигини ўз кўзларингиз билан кўрмадингиз. Сиз хабар эшитдингиз, холос. Йўқ, бу бола ҳеч қачон одам сўймайди, ўғирлик қилмайди, ота-онасини хўрламайди. Лекин у каттазанг бўлиш йўлида энди ҳеч нарсадан тоймайди. Академикка куёв бўлиш унга тириклай жаннатга кириш билан баробар бўлиб қолди. Бу унинг дилидаги севгига тупроқ тортди. У номардлик йўлига ўтди. Дарди дунёси ўзгарди. Бурч ва садоқатни унутди. Сиздек бахтиёр бир феълга эга бўлган хушқилиқ қиз бундай одам билан умрбод яшаш «бахтига» ноил бўлмаганингизга суюнаман. Агар шундай бўлганда сиз – Раҳим Саидову, Абдулла – Мунис ўрнида бўлармиди балки.

Сиз номардликка қарши бирдан бир жавоб – ўлим деб билдингиз. Лекин оламда номардлар шундай ғалаба қозонаверсалар, биз покиза виждон амрига тобе сизнингдек элга қайишадиган одамлардан айрилиб қола берсак ҳаёт қонуниятига зид ишлаган бўлар эдик. Ўзни ўлдирмоқ – бу исёндир. Лекин фақат инсоннинг ўзига қаратилган исён. Биринчи қаттиқ зарба сизни эсанкиратиб қўйди. Сиз илк бор, кутилмаганда хиёнатнинг даҳшатига дуч келдингиз. Дунёдаги бўронларнинг энг ғаламиси сизни ағдарди. Сиз тушган ҳолатни яхши англайман. Сизда ғурур ҳақоратдан устун келди. Лекин мен сизнинг йўлингиз тўғри деб айтолмайман. Сиз чорасиз қолдингиз. Муҳаббат бир зумда барбод бўлди. Аммо сиз бечора эмас эдингиз. Ижодкор сифатида ўн гулингиздан бир гулингиз эндигина очилиб келаётганди. Сиз фақат бу оламда бирламчи ва иккиламчи нарсалар борлигини ажратолмай қолдингиз, тажрибангиз етмади. Ваҳоланки, абдуллалар сиз каби истеъдодлар, дардли одамлар олдида ўткинчи бир гап эди…

Нима ҳам дердик, сизни англаш мумкин, лекин оқламоқ мушкул. Чунки сиз инсонлар учун рўёбга чиқаришингиз мумкин бўлган яхшиликларингизнинг барини ўзингиз билан бирга олиб кетдингиз…»

«Мунис!

Мен биламан, ўликларга хат ёзмайдилар. Сиз ота ризосини олмаган, эрни рози қилмаган бир ўзбошимча аёл каби ўзингизни ўтар дунё ишлари деб ҳалокатга дучор қилдингиз. Сиз гўзал вужуд эдингиз. Лекин жасадингизни кўчадан топдилар. Хиёнатнинг йўли шу бута тагигача эканлиги маълум бўлди.

Мен отамнинг бир сўзларини эслайман. Соддагина гап эди: илло, ароқ ва тамаки қонни суюлтиради, лекин юрак қонни бузадиган яна бир даҳшатли нарса бор: у юракда асралган ёмонлик, дилга тугилган ёмон сўз. Ёмонликка ҳам ароққа ўргангандай ўрганиб қолиш мумкин экан. Бир марта ўзингни кечириб ёмонлик қилсанг, кейин виждонинг ўрганиб қоларкан. Мен сизнинг ҳаётингиз шу содда ақидага расм бўлганини кўрдим. Эсингиздами, илк бор жиянингизни йўлда ташлаб кетдингиз. Буни ёмонлик деб аташ қийин, лекин уни яхшилик деб ҳам атаб бўлмайди. Бироқ у сиз кейинроқ бориб қилган барча файзсиз ва совуқ ишларнинг бактерияларини ўзида тўла сақлаган бир ҳодиса эди. Бу микробларга жиндак шароит етмай турган эди. Шундай шароитни сизга ихтиёрсиз суратда Раҳим Саидов яратиб берди…

Сизга яна шуни ҳам маълум қилишни истардимки, айрим адабиётчи дўстларим, хусусан, У.Норматов билан Н.Худойберганов сизни ҳаракатга солган кучларни чуқуррок ва кенгроқ таҳлил қилиш лозимлиги ҳақида фикр билдирдилар. Ваҳоланки ёзувчининг мақсади бу эмас. У сизнинг маълум бир шароит таъсирида шаклланган характерингизни бадиий таҳлил қилмоқда. Шу таҳлил асарда биринчи планда туради. Катта муҳитни кўрсатиш бу ерда бадиий жиҳатдан шарт эмас. Адиб характернинг инқирозини бўрттириб кўрсатмоқчи. У шунга эришган. Албатта, бунда саргузаштнамолик, жосуслик масаласи назаримда мутлақо иккинчи даражали гаплардир. Уларнинг бу қадар бўш ҳал қилингани шундай тахминга acoc беради. Зотан, булар дорини ичишни осонлаштирадиган ширин пўсти…

Мунис!

Бу ёғи илмий гапларга айланиб кетадиганга ўхшайди. Сиз эса табиатан бундай гапларни ёқтирмайсиз… Мен эса ўликларга хат ёзишни севмайман…»

Мана хатларимиз ҳам тугаёзди.

Ўлмас ака! Мен сизнинг чинакам саргузашт асарингиз «Жўра қишлоқ»да тасвирланган, маъюс ва мулойим чеҳраси кўз ўнгимдан, ипакдай товуши қулоғимдан кетмай қолган Ортиқбибига ҳам хат тайёрлай дегандим. Бироқ у бир зумгина кўрсатилиб, сўнг дарҳол беркитилган сўлим аёлнинг сурати каби ғалати таассурот қолдирди. У яхши бир куйдан хаёлда қолган узуқ парчага ўхшади. Ортиқбуш ҳам ўн кунлик эрини кута-кута ўлиб кетди…

Сиз кейинги йилларда яратган ва бадиий характер эътиборига кўра ҳар жиҳатдан анча қуюқ ишланган хотин-қиз персонажларнинг суратини чизмоқчи, улар билан танқидчи ҳам кўпроқ публицистнинг тили билан баҳслашмоқчи бўлдим. Ҳаётнинг буюк панорамаси қаршисида ушбу қаҳрамонлар кўз ўнгимиздан бир-бир босиб ўтдилар. Уларнинг бадиий тақдири ва тақдирининг бадиий тарихи китоб муҳиблари учун ибрат, сабоқ, армон бўлиб қолади.

Таълимотимиз – адабиёт зийрак ва маъруф ўқувчи билан тирик.

АДИБНИНГ КАМОЛИ

1. Яхшиликнинг қадри

Яхшиликнинг қадри, ёмонлик одамнинг жонидан ўтганда билинади. Тўкинликнинг қадри, очлик, абгорликнинг даҳшати бахт кулиб қараганда маълум бўлади. Фаровончиликнинг инсон учун тенгсиз бир неъмат эканлиги вайронгарчиликлардан сўнг янада аниқроқ кўринади.

Ўзбек адабиётининг таниқли намояндаларидан бири Назир Сафаровнинг санъаткор сифатида шаклланиши жараёнларига назар ташланса, у онги эндигина уйғониб кела бошлаган чоғларданоқ ҳаётда эзгулик билан ёмонликлар ўртасидаги омонсиз олишувларга, олишувлардан туғилган кўз кўриб, қулоқ эшитмаган фожиаларга ўзи гувоҳ бўлганлигини, уларни ўз бошидан кечирганлигини кўрамиз. У эсини таниган дамларданоқ ҳақ билан ҳақсизлик ўртасидаги курашнинг устидан чиқди. Ва дам сайин бу курашнинг ғоятда аянчли, оғир манзараларини кузатди. Унга адолат билан адолатсизликни ҳаётнинг ўзи чоғиштириб берди, буларнинг нисбатини унга ҳаётнинг ўзи англатди.

Қўчқор бўлур қўзининг пешонаси дўнг бўлур, дейди халқ. Жуда кўп адиблар ўзларининг санъаткор бўлиб етишувларида болаликда олган таассуротлари, болалик чоғлари, болаликдаги тарбиялари, болалик муҳити канчалар муҳим аҳамиятга эга бўлганлигини қайта-қайта таъкидлаб ўтганлари маълум. Болаликнинг тоза ва беғубор, бениҳоя таассуротларга чанқоқ лавҳига ёзилган илк саҳифалар ҳеч қачон, умрнинг сўнг дамларига қадар ўчмайин сақланади. Сўнг бу таассуротлар кавсар суви билан тўла қудуққа айланадиким, одам бир умр унинг оби неъмати билан тирик юради, унинг завқи билан яшайди, унинг завқидан ижод гулшанларини безайди. Шунинг учун бўлса керак, кимдир болаликдаги хотираларни тошга ўйилган гул деб атаган эди.

Назир Сафаровнинг «Кўрган кечирганларим» ва унинг тадрижий давоми бўлмиш «Наврўз» ўша тошга ўйилган гулнинг қоғоз саҳифаларига туширилган тиниқ ва жозибадор нақшидир. Бу асарларни фақат болаликдаги хотиралар деб айтиш, уларни соф мемуар асарлар қаторига киритиш ёки буткул бадиий тўқимага асосланган аcap, дейиш ўринли эмас. Улар бир кишининг, бир шахснинг биографияси ҳам эмас. Уларда болалик таассуротлари, мемуар асарларга хос чинлик, чинакам бадиий асарларга тегишли бўлган жозиба ва ҳаққоният, халқчиллик ва шахсий мунтазамлик бир-бири билан узвий бирикиб кетган ҳолда кўринади. Бу асарлар Назир Сафаровнинг бутун ижодий йўли ўртасига қўйилган бир кўзгуга ўхшайдики, бу кўзгуга қараган одам адиб санъаткорлигида кўринган қонуниятларни, уни биринчи асаридан тортиб энг янги китобларигача тўлқинлантирган ғояларни, мавзулар доирасини яхши англаб олиши мумкин. Адибнинг турли даврларда ёзилган йирик драматик асарлари «Уйғониш», «Шарқ тонги», «Тарих тилга кирди» (Зиё Саид билан ҳамкорликда) ва Иккинчи жаҳон уруши воқеаларини ёритувчи жанговар очерклари, замонамиз қаҳрамонлари ҳақида яратилган «Узоқни кўзлаган қиз», «Саодатнинг киссаси» каби повестлари ҳамда реалистик бир нафас билан тўлиқ қатор ҳикоялари «Кўрган кечирганларим» ва «Наврўз»ни ўқигандан кейин бутунлай ўзгача маъно касб этади. Шунда ёзувчини нима учун бошқа масалалар эмас, айни шу масалалар – халқ ҳаёти, халқ қиёфаси, халқ характери бир умр қизиқтириб келганлиги равшан бўлади. Назир Сафаровнинг уруш кезлари ёзган асарларидан бири «Ватандошларим»да шундай бир парча бор: «Жимлик. Қиём чоғи, офтоб киши баданини жазиллатади. Бу жимлик ва киши танасини жазиллатувчи кун иссиғи узоқ ўтмишни, болалик чоғларимни, мен туғилиб ўсган Жиззах шаҳрини эслатди. Ёз кунларида у ердаги боғлар, қуёш шуъласида гўё мудрар эди. Бизнинг уйимиз тарнови остидаги кавакни ин қилиб, ёзда болалаб, кузда ғойиб бўладиган кўк қарғанинг «қирқирлаши», жар солиб кӱк юзида сузишлар эсимга тушиб кетди.

– Жимликни қаранг-а, – дедим».

Тўплар гумбурлаётган Днестр соҳилларида туриб адиб мана шундай лирик чекиниш қилади. Гап яна барча «эслашлар»нинг онаси ва маркази бўлган болалик хотираларига тақаляпти. Бу таассуротларнинг кучи қаршисида ҳатто жаҳаннам тўпларининг қалдироқлари ҳам ожиз қолганга ўхшайди. Лекин мен бу ўринда бошқа бир нарсани айтмоқчи эдим. Назир Сафаров бу асарда уруш фронтларида ўзбек жангчилари кўрсатган шижоат намуналаридан ҳикоя қилар экан, қаҳрамони Боис Эргашевнинг бошидан ўтган бир воқеани айтади. Жангларнинг бирида Боис Эргашев граната портлашида онтарилиб тушган тупроқ тагида қолиб кетади. Позиция вақтинча душман қўлига ўтади. «Эргашев қоронғи окопда ўликлар ёнида ётар экан, ўзининг тирик қолиши бир тасодиф эканини ўйлар эди. Командир уни мудофаачиларга бош қилиб, позицияни сақлаб туриш учун юборган ва у «Энг сўнгги нафасгача!» деб ўртоқлари билан онт ичган эди. Улар сўзларининг устидан чиқдилар. Ана, улар Эргашев билан ёнма-ён ётибдилар. Командир буйруғи бажарилмади-ку! Гвардиячи старшина Эргашевга ишониб топширилган позиция душман қўлига ўтиб кетди! Мана шундай оғир бир вазиятда Эргашев ўз жонини қутқариш устида эмас, позицияни қайта қўлга киритиш хусусида ўйлайди. У нима бўлмасин, жангчи унинг шаънига доғ туширмасликка интилади ва бунинг уддасидан чиқишга ўзида енгиб бўлмас бир куч ҳис қилади. У қайта ҳужумга ўтган жангчиларимизнинг йўлини тўсиб турган немис пулемётчиларига қарата ўт очади ва уларни саросимага солиб, жангчиларимизга йўл очади. Днестр плацдарми яна бизнинг қўлимизга ўтади. Бунда Боиснинг мардлиги муҳим роль ўйнайди. Мен буни ўқиганимда жазо отрядларининг манфур таъқибига учраб тиғи паррон бўлган оддий халқнинг Жиззах далаларида қочиб бориши ва ўн бир яшар ғоятда қўрқиб кетган Назирқулнинг онаси, опаларига берган кўмаги, чолнинг этагига ёпишиб олиб, лой ўрадан чиққан кезларини, Тожи холанинг қасос алангаланган сўзларини, эри мардикорликдан икки муштдек-муштдек қанд олиб келганда, буни данакдек-данакдек бўлакларга бўлиб қўни-қўшниларга тарқатган хотиннинг олижаноблигини, қувғиндилар саҳрода оч-яланғоч, хор-зор ётган кезлар қозоқ биродарларнинг мол сўйиб уларга гўшт, дон улашганларини эсладим. Боис Эргашевнинг жасорати, назаримда, ўзининг чуқур инсоний мазмуни билан мана шу халқчил анъаналарга бориб уланишини ўйладим.

Янгилик, олижаноблик доимо ўзини курашларда устувор қилади. Халқ ардоқлаган қаҳрамонлардан бири Турсуной пахтачиликдаги янги ҳаракат учун неча-неча тўғонларни бузиб ўтди, неча-неча қийинчиликларни енгди. Назир Сафаров нозиккина бир қиз юрагида жасоратнинг аланга олиши, курашчанликнинг уйғониши тарихини ҳаққоният билан гавдалантириб берди «Узоқни кўзлаган қиз»да. Мен Турсунойнинг онгли жасорати, ишчи киз Саодатхоннинг саботида «Тарих тилга кирди»да тасвирланган темурларнинг, «Уйғониш»даги мард жайноқларнинг давр кишисига хос ўз кўркам давомини топганлиги устида ўйлайман. Булар адолатга чанқоқ одамлар, айни чоғда улар адолат учун жанг қила биладиган марди майдонлар.

Назир Сафаров яратган адабий қаҳрамонлар оламида мана шундай аҳдида устувор кишилар доимо марказий ўринда туради. Чунки ёзувчи мана шундай қаҳрамонларни севади. Уларни маслакда сабот, танлаган ишига қодирлик, амалида исбот чуқур намоён бўлишини тасвирлашга биринчи даражали аҳамият беради. Назир Сафаров ижодига хос бўлган мана шу яхшиликка кўзи очиқлик, адолатпарварлик, назаримда, ўша ўн олтинчи йилги халқ ҳаракати кезларида туғилмадимикин, биринчи куртаклари ўшанда шаклланмадимикин. «Омон-омон бўлиб, сургун бекор қилинганидан қувонган халқ ўз она шаҳри томон ёпирилиб борар экан, Назиркулнинг назарида оломон орасидан шундай бир овоз эшитилгандай бўлади: «… Бобокалонларимнинг киндик қони, хоки тупроғи қўшилган табаррук шаҳрим! Жазо отряди қўйган ўтда кабоб бўлган бағрингни оч! Ярангга малҳам, дардингга даво бўлай. Сенинг чироғингни ўчирмоқчи бўлганларнинг чироқлари ўчсин!.. Биз, меҳнаткаш одамлар ҳаёт экан, сенинг чироғинг асло ўчмайди. Ариқларинг сувсиз қолмайди. Зарафшоннинг зилол суви яна бағрингда оқади, боғларингда узум, олма, анор, ўрик, нок-нашвати гуллайди. Далаларингда қўй-қўзи маърашиб, йилқилар кишнайди…

Сени хўрлаганлар албатта хор бўлади. Ҳақиқат кеч бўлса ҳам ўзига йўл топади. Биз, ҳақиқат, эрк-озодлик истаймиз. Буни топмагунча асло тинчимасмиз!» Бу нидо Назирқулга исёнчилар қалбидаги туғённинг акс садоси бўлиб туюлади. Бу нидо ўн бир яшар гўдакнинг тасаввурига кандай сиғиши мумкин, дейишлари турган гап. Балки тинимсиз дард ва алам-уқубатлар етти яшарни етмиш яшардай доно қилиб қўяр. Балки адибга кейин шундай бўлиб туюлгандир. Бироқ у ўша ҳолатдан туғилганлиги, ўша ҳолат учун ҳақиқатлиги равшан. Мана шу қувғинлар, йўқчилик йўлдош бўлган кезларида туғилган адолатнинг эртами-кечми тантана қилажагига комил ишонч Назир Сафаровнинг бўлажак ҳаётида, унинг барча асарларида ўз изларини қолдириб ўтганлар. Ўша овознинг далдаси билан Назирқул Култепага қандай кириб борган бўлса, ўша овознинг далдаси билан ҳаёт, адабиёт оламига илк қадамларини ташлади. Ва ўша далда билан юрагини тўлқинлантирган, ўзига ниҳоятда яқиндан таниш бўлган мавзу ва масалаларда асарлар яратди. Назир Сафаровнинг асарларини ўқиганда, адиб ўзи қаламга олаётган мавзуни ҳар томонлама билиши, уни ғоят чуқур ўрганганлиги якқол кўриниб туради. У ҳеч қачон тахминан шундай бўлса керак деб ёзмайди. Унинг ёзганлари деярли ўз кўзи билан кўрганлари, ўзи кузатганлари, ўзи ишонч ҳосил қилганлари. Ёзувчи «Узоқни кўзлаган қиз» қиссасини жуда долзарб ва кечиктириб бўлмайдиган масалани ўртага ташлаш билан бошлайди. У аёллар меҳнати ҳақида фикр юритади ва ғоят қизиқ бир воқеани ҳикоя қилиб беради. Ёзувчи Фарғона далаларида газета топшириғи билан юрар экан, бир колхозда бўлади. Далада кун қизиғида ишлаётган хотин-қизлар билан суҳбатлашгиси келади. Уларнинг кунлик иш нормаларини билмоқчи бўлади. Лекин ишлаётган қизларнинг биронтасидан садо чиқмайди. Адиб саволни бир неча марта такрорлайди, фойдаси бўлмайди. Ниҳоят, жуда бўлмаса биттагина саволимга жавоб беринглар, нега далада эрлар кўринмайди, деб сўрайди. Қизлар бараварига: «Билмасак… Раис бувам биладилар», деб жавоб беришади ва яна юзларини яширганча кетмон чопишда давом этадилар. Адиб бу масаланинг охирига етолмайди. Лекин китобхонга уни изоҳлаб ўтирмасдан ечимини топиб беради. «Кеч кирди. Мен колхоз қишлоғини айланиб юрар эканман, кундузи далада кўринмаган эркакларнинг ҳаммасини қишлоқ чойхонасида чойхўрлик қилиб ўтирганларини кўриб ҳайрон қолдим». Шу воқеадан сал кейинроқ ёзувчи: «Ота-боболаримизнинг аёлларга ёрдам қилишдек олижаноб одатларини биз тарк эта бошлаганимиз, мени яна нотинч қила бошлаган эди…» дейди. Адиб масалага мана шундай очиқ ва рўй-рост ёндашади, мавзуни кенг очишга, унинг илдизларини, келажагини кўришга ҳаракат қилади.

Назир Сафаров халқ ичидан чиқиб вояга етган, халқнинг маърифати, фаровон ҳаёти, замонавий маданияти йўлида жон куйдириб келаётган зиёлилардандир. У халқнинг тилини, урф-одатларини жуда ҳам яхши билади. У ўз қаҳрамонларини, уларнинг хатти-ҳаракатларини, сўзларини, қилиқларини нозиклик билан кузатади, ҳис қилади, унинг қаҳрамонлари сўзлаганларида уларнинг ғазаби, нафрати, муҳаббати, ачиниш, хайрихоҳлик, олижаноблик ёки пасткашлик белгилари аён сезилиб туради. «Кўрган кечирганларим»да боласи эски мактабдан ноҳақ ҳайдалаётган она баджаҳл домлага ялиниб-ёлвориб кўндиролмагач, домлага қарата: «Ҳа, сиз ҳам домла, давлатмандга ёндашар экансиз. Оч баччағардан қоч баччагар-да! Ҳа! Камбағалдан қочдингиз!.. Майли, бойлардан қолманг!» деб аламини шу сўзларга сиғдирганча кетади. Давлатманд, ҳокимлар тилида дағдаға оҳанглари бўртиб турса, оддий халқ фарзандларининг тилида соддалик, доно халқ ҳикматлари ўзига хос ранг жило билан товланади.

Назир Сафаров эсини таниб, қўлига қалам олганидан бери ўз қаҳрамонлари билан бир сафда қадам ташламоқда. Унинг қаҳрамонлари кун сайин, соат сайин ўсмоқда, янги камолот чўққиларини кўзламоқда. Бунда адиб ўз қаҳрамонлари билан ҳамқадам, ҳамтафаккур, ҳамэътиқод, йўлда йўлдошдир.

2. Навруз тўлқинлари

Ўн беш яшар Назирқулнинг қиссасини тинглаганда, киши кўз ўнгидан кўп нарсалар ўтади: мен атай тинглаганда деяпман, чунки унинг ҳикояси шунчалар содда, шунчалар жонлики, гоҳо худди воқеаларни ўз оғзидан эшитиб тургандай бўлади одам, қисса тугаганда эса қулоғингизда ҳамон унинг айрим сўзлари жаранглаб туради, воқеалар яна қайта бошдан бирин-бирин экранга тушгандай липиллаб ўта бошлайди.

Гажак-бежаксиз, шоп-шалопсиз ва баъзан бироз бўлса ҳам беандоза бу ҳикоя ичида қанчадан-қанча юракни ўртайдиган воқеалар, қанчадан-қанча инсон фожиалари, аламли тақдирлар, қанчадан-қанча нурга интилган умрларнинг мазмуни тарихларнинг саҳифаси ётади.

«Кўрган кечирганларим»да ҳали Назирқул хаёли саҳифасига бевақт оғир уқубатлар сояси тушган бир гўдак эди, «Наврўз»да энди у – ўспирин. Бунда энди қувғинлар, чоп-чоплар, ос-ослар йўқ.

Наврўз – ёруғ кунларга умид.

Гарчи бунда ҳали очлик, ногиҳон офатлар, қашшоқлик, йўқсилликнинг яралари ҳамон очилиб ётади, ҳамон вақти-вақти билан улардан қон ва нола силқийди.

Бу вайроналар ичидан кўтарилиб келаётган ўлка. Бу забунликдан, чор харобаларидан туриб ўзини ростлаётган, муҳтожлик, йўқчилик билан ҳаёт-мамот курашига кираётган, парталарга ҳали унча қовушолмай ўтираётган, қалам ушлаганда терлаб кетаётган қаҳрамонлар.

Бугун ўн беш яшар қизча ярим коса аталани эплаб қилолмайди. Балки онасига атала нима, деб ҳам савол берар. Лекин Назирқул ярим коса атала ичмаклик учун очнаҳор, кўтарса белни майиштириб юборадиган икки юзта гувала қуйишга мажбур бўлган экан. Биз буни кўрмаганмиз. Кўнгли бўшроқ кишининг бундан йиғлагиси келади: одамнинг қадри учун, боболар бошига тушган кулфатлар учун. Лекин улар йиғламаган, фақат қисилган муштлари оппоқ оқариб кетган эди.

Биз асар бошларида жамоат учун тайёрланган аталага навбатда турган халқни кўрамиз, очлик ва абгорликдан лиқиллаб ўлар ҳолатга етган кишиларни учратамиз. «Ўша ой-кунларда, – деб ҳикоя қилади Назирқул, – ёш-қарининг қорнидан бошқа қайғуси йўқ эди. Ҳар куни нонушта пайтида ичиб олинган бир чўмич ёвғон атала билан бириси кунга етиб олиш керак». Бунинг охири бўлармикин? Бир бўлак нон патнисда бемалол турармикин? Очлик деган маҳшаргоҳнинг интиҳоси бормикин? Булар Назирқулларга номаълум эди, очликнинг эса поёни кўринмасди. Оч одамнинг ва айниқса оч боланинг хаёлига нималар келиши мумкин? Ёзувчи қиссада буларнинг жуда ёрқин, ҳаққоний психологик талқинини беради. Назирқул: «Қорни оч кишининг кўзига уйқу келмас экан», деб айтади. Очлик кўзлардан уйқуни олca, эвазига нималарни бераркан? Адиб шундай бир эпизод келтиради:

«– Назиркул!

– Ҳа.

– Уйғоқмисан?

– Ҳa.

– Нега ухламаяпсан?

– Уйқум келмаяпти.

– Нима учун?

– Билмасам.

– Ухла, қўзим.

– Нега ўзингиз ухламаяпсиз?

– Ухла. Мен ҳам ухлайман.

– Уйқум келмаса, нима қилай?

– Кўзингни юмиб ёт!

– Юмиб ётибман. Ҳадеб анавилар кўзимга кўриняпти.

– Нима у кўзингга кўринаётганлар?

– Бозор бошида очдан ўлиб ётганлар».

Бир қарашда зерикарлига ўхшайди бу савол-жавоб. Лекин парча тагида назирқуллар бошдан кечираётган фожианинг бир улуши ётибди. Адиб парча орқали очнинг кўзига нон эмас, ўлим, очликдан ўлганлар кўринади, демоқчи. Она эса ўзи оч фарзандини не деб юпатсин, кўнглига умид солсин, унинг кичкина юрагидан ўлим ваҳимасини қувсин?! «Ўнг қўлингни босиб ёт, ичингда бирдан юзгача сана», дея олади холос, онаи мушфиқ. Бунинг яна тескарисини ҳам қилиш мумкин, яъни юздан биргача санаб тушса бўлади. Лекин оч қоринни саноқ билан тўлдириб бўлармиди? Бироқ ҳарна далда-да ёш болага!

Бугунги аълочи талаба Эйнштейнни ерёнғоқдай чақиб ташлайди. Бугунги олтинчи синф ўқувчиси фазовий кемалар моделини ясайди, бугунги она саратон касалининг тагини излайди… Замон шу қадар тез ўзгариб боради! Лекин буларнинг бари ярим аср олдинги бояги очлик ичра туғилган донишмандликдан ўсиб вояга етди. Роҳатой онанинг далдасидан куртак ёзди. Очлик бизни донишманд қилиб қўйди. Бу донишмандлик излари Назирқулнинг кўп хатти-ҳаракатларида сезилиб туради. Буларни шунинг учун ёзмоқдаманки, ёзувчи тасвиридаги воқеалар аксарият қанчалар аянчли бўлмасин, офат нечоғлик қуюқ кўринмасин, уларнинг тагида жуда чуқур бир маъно ётади: ёзувчи булар воситасида халқнинг соғлом руҳини ҳеч қачон, ҳеч қайда буткул тор-мор қилиб бўлмаслигини, уни енга оладиган куч дунёда йўқлигини зўр пафос билан таъкидлаб боради.

Назаримда, асарнинг бутун ғоявий эҳтиросини, бадиий таъсирчанлигини бошдан-оёқ ушбу таъкид белгили бир шаклга келтириб турганга ўхшайди.

Аталага навбат олиб турган юпунлар орасида, шу аянчли манзара ичра кўтарилган содда, лекин ажойиб қаҳқаҳалар шу руҳнинг гувоҳи, саллотлар чўлга қувиб чиққан хонумонсиз, бошпанасиз, озиқ-уловсиз элат ичра давом этган тўйлар –шу соғлом руҳнинг гувоҳи. Ўспирин кўнгилнинг тўрғай сасларига ошуфта хаёли – шунинг гувоҳи. Адиб, ўз қаҳрамонларини тасвирлаганда, ҳатто энг оғир дамларда ҳам уларга бир ёруғ умид тиргак бўлганлигини таъсирли қилиб ифодалайди.

«Наврўз»нинг умумий ғоявий-бадиий йўналиши ва қимматини мана шулар белгилайди. Шулар ва қаҳрамонлар, айниқса, аввало, Назирқул. Кузатиб кўрайлик-чи, Назирқул қандай экан, унинг ёш қалбида нималар содир бўляпти, онгида қандай ўзгаришлар юз бермоқда экан.

Назирқул бу ўксинишлар, армонлар, шўхликлар, интилишлар билан лиқ тўла жонли бир калава. Унинг шодликлари том армонларга, шўхликлари соддалик ва самимийлик, болаларча маъсумликка омухта. У кўз ўнгимизда ўсяпти, келажак сари секин, лекин равшан қадамлаяпти. Унда ҳозирдан шоир ва адиб булар кишининг хислатлари билинар-билинмас куртак отмоқда: у ҳикоя килишни, ҳикоя тинглашни жонидан яхши кўради, дунёга жуда қизиқсиниб қарайди, ёрқин ва ғалати чеҳраларни кўрганда улардан кўзини узолмай олис тикилиб колади, воқеаларни ўзи билмаган ҳолда хотираси қатларига хазина улушлари каби тахлаб боради, бир воқеа хаёлига бошқа ўнлаб воқеаларни туширади. Адиб шундай усталикка эришганки, бутун асар давомида Назирқулнинг хотирасида тез-тез жонланаётган кечаги Жиззах даҳшатлари вақти-вақти билан осойишта тасвирлар ичига қора қуюндай бостириб кириб, ҳамма ёқни тўзғитади, остин-устин қилиб юборади, у воқеаларни доим бизнинг диққат марказимизда ушлаб туради.

Назирқул онгининг уйғониш поғоналарини кузатилса, айниқса, уйланиш воқеаси бунда кескинрок бурилиш ясаганлигини кўриш мумкин. Ота-она ўшандай оғир дамларда кўзимиз тириклигида тинчитиб қўяйлик деб, ўн беш яшар Назирқулни ҳали гўдак холаваччаси Мастонга никоҳлаб тўй қилишади. Адиб ночоргина тўйни жуда таъсирчан, ғоятда ифодали қилиб чизади. Рус аёлидан колган бели бурма хотинлар пальтосини, акасининг эски кўйлакиштон, каттакон тузган маҳсисини кийган Назирқулнинг қиёфаси одамнинг кўз ўнгидан кетмайди. Унинг ич-ичидан болалик ғурури синган ҳолда изтиробли бир хўрсиниш отилиб чиқади: «Уйга куёв тўра бўлиб боряпман. «Куёв тўра…» Куёв тўраларнинг қанақа кутиб олинишларини кўп кўрганман. Ҳеч бир куёв келинникидан мендек ғариб бўлиб қайтган эмас». Назаримда, бу сўзлар тагида ётган армоннинг шу қадар тиниқ ифодасига ҳар қандай шоир ҳавас қилса арзирди. Назирқулнинг бечорачилик туфайли ерга урилган иззат-нафси, инсонлик қадр-қиммати, орияти илк бор исён кўтармоқда. Бола-да! Боланинг жунбишга келган қалби уни қочишга, одам қадами етмайдиган ерларга бош олиб кетишга ундайди. Лекин унинг қадами фақат томгагина етади. Келинчагидан, устига бир йўла ағдарилаётган номаълум ташвишлардан қочиб томга чикиб кетади. Томга қочган болакай гўшангага кириш ваҳимасидан қочиб қутулолмайди. Бўшгина деманг бизни, кўтариб урамиз сизни, дегандай, гўшанга атрофида Назирқул анча чапдаст бола эканлиги ҳам маълум бўлади. Гўшангага келинчакни даст кўтариб олиб киргач, шарт унинг оёғини босиб олади. Унга шундай қилиш керак деб ўргатилган экан-да. Бўлмаса, хотин киши эрнинг елкасига миниб олар эмиш…

Қашшоқ куёв бола мана шундан бошлаб турмуш ичига чуқурроқ кириб боради. У энди бойчечакдек турмуш қатқалоғини қитирлатиб бош кўтаришга жон-жаҳдлари билан ҳаракат қилаётган ота-онасининг қаватига киришга, уларнинг оғирлигини озгина бўлса-да, енгиллатишга астойдил уриниб кетади. Ҳунар ўрганади, сув ташийди, мардикорга боради, ўтин теради, қўйинг-чи, турмуш гирдобига тушган бир ўсмир нима қилиши керак бўлса, барини сабртоқат, тиришқоқлик билан адо этади. У шўро мактаблар очганда, мактабга ўқигани биринчилар қаторида боради ва орадан бир йил ўтмай ўзи ҳам муаллимлик қила бошлайди. Малакасини оширади. Муаллимлик шаҳодатномасини олади. Асарнинг ғоятда чиройли ишланган образларидан бири – Роҳатой ўғлини Самарқандга ўқишга кузатаркан, шундай дейди: «Юрт кезсанг, одам танийсан. Одам танимай туриб, одам бўлмайсан деган гап бор, болаларим! Лайлакнинг кетишини эмас, келишини кутишади. Нима учун? Чунки лайлак ўзи билан баҳор олиб келармиш…» Она ўзининг фарзанди эл-юртга маърифат баҳорини олиб келишини истайди ва асар шу олижаноб тилакнинг рўёбга чиқаётган тантанаси билан тугайди.

Назир Сафаровнинг «Наврўз» асарининг қиммати шундаки, у чуқур ибрат билан суғорилган. У бугуннинг кишиларини қаттиқ ўйлантириши керак. Давлатига эси оғиб олди-кетига қарамай даранглама тўй қилаётганлар, меҳнат билан топилган об-ош қандай бўлишини билмайдиган такасалтанглар, бир буханка нон қанча туришини ҳали бир марта ҳам эшитмаган, ўзларини турли оҳангга солиб, ҳамма нарсадан норози бўлиб, лекин бирон фойдали ишни қойил қилолмаётганлар, кунларнинг қадри ва қимматини ўлчолмаётганлар бу қиссадан ўзларига жуда катта ҳаёт дарси олган бўлардилар, деб ишонаман.

Тўғрисўзнинг кучи доимо зўр бўлади. Мен бу асар том тўғрисўзлик билан, адабий ва ҳаётий ҳаққоният билан битилганлигини қувониб қайд қилар эканман, ёзувчининг яна бир ютуғини таъкидлаб ўтишни истардим. У асарнинг тилига оиддир. Бу Назир Сафаровга хос тил. Унда ҳашаматли иборалар, нозик замзамалар йўқ. Адиб асарнинг тилида ўта соддаликка интилади. Лекин унинг содда деб аталган тили айни чоқда жуда рангдордир. Назир Сафаровнинг қаҳрамонлари маънилик, ўткир мақол ва маталларга бой халқчил теран тил билан сўзлашадилар. Бунда Гулханий ҳавас қиладиган ўнларча мақолларни учратиш мумкин. Уларнинг кўпи бировларнинг китобларидан эмас, оғзидан олинган жонли оригиналдир.

Назир Сафаров тасвирда ғоят тежамкор. У жуда оддий сўзлар билан катта ифодавийликка эришади. Мана тасвир: «Куз эртаси. Ҳаво салқин. Саратон кунларида оёқни куйдирадиган кўча тупроғи энди илон танасидек совуқ…» Болаликда ҳаммамиз яланг оёқ юрардик. Кўчаларда тупроқлар ўйнаб ётарди. Лекин куз чоғлари уларни боссангиз бутун баданингизга аллақандай ёқимсиз сесканиш югурарди. Худди тупрок товонингизни чақиб олгандай. «Кўча тупроғи илон танасидек совуқ…» менга жуда ёрқин, ўта ифодавий бўлиб кўринди.

«Наврўз»га тугал адабий асар деб қараганда, унинг айрим камчиликлари ҳам кўзга ташланади. Бу айниқса воқеалар баъзи ўринларда бир-бирига ғоятда мингашиб кетганлигида, натижада композицион жиҳатдан маълум бир андозасизлик рўй берганлигида кўринади. Масалан, тўй воқеаси ичида яна бир тўй воқеасини эслаб кетади Назирқул. Ўз тўйида ўзга тўйни эслайди ва бу анча саҳифаларга чўзилади. Таассурот бўлиниб кетади. Адиб икки козонга сиғадиган зўр масаллиқни ўринсиз равишда бир қозонга ташлайди: Воқеа тиқилиб қолади. Асарнинг бошқа ўринларида ҳам баъзан яна шу ҳолни кузатиш мумкин. Сўнгра, назаримда, адиб Мастонга етарли эътибор бермай, асарнинг образлари системасида мутаносибликни йўқотгандай бўлиб туюляпти. Бу образларда анча чуқур имкониятлар борга ўхшайди. У ҳозир жуда ўксиниб турибди: нега Назирқул бўлганда, мен бўлмас эканман деб. Бундан ташқари, китобхон Назирқул Мастон муносабатларига жуда қизиқиб қарайди. Бунда ёрқин бир эпизодлар бўлишини тасаввур қилиш мумкин эди.