Юрак – аланга: бадиалар

ЯНА БАЪЗИ ГАПЛАР

Роман шундай ният билан қурилганки, унинг умумий мундарижасида кимки нурга қарши тузоқ ташлаган ёки килич кўтарган бўлса, худди нурнинг қарғиши теккандек забун бўлади. Маърифатни бўғмоқчи бўлганлар ўз қора алангаларида куйиб кетадилар. Ва Улуғбек ҳамда Али Қушчи сингари маърифат эгаларининг энг эзгу тилаклари, асрларга қолдирган асарлари миннатдор авлодлар қўлига етиб келади. Шу тариқа маърифат жафокашларининг порлоқ сиймолари келажак авлодларга ифтихор ва ибрат намунаси бўлиб хизмат қилади. Зотан, биз эришган улуғ маърифат буюк аждодлар гуманистик маърифатининг ҳур давомидир. Кўпинча, тарихий-бадиий асарнинг замонавийлиги нимада, деган саволга дуч келамиз. Ҳамма унга баҳоли қудрат жавоб беради. Лекин жавобларнинг кўпи ноаниқ бўлади. Бу гапга қамрови кенг жавоб балки биттадир. Ва мен Яшиннинг «Инқилоб тонги» драмасидаги бошловчи йигитнинг қуйидаги сўзларида яхши ифодаланган деб ўйладим. Йигит айтади: «Ҳозирги замоннинг онаси ўтган замон!» Ўтмиш халқ тарихи ҳеч қачон унинг бугунги тарихига бегона бўлган эмас. Шунинг учун ҳам уни Она дейдилар. Шу Она қалбини ҳаққоний диалектик ёритиш унинг ўлмас замонавийлигини таъминлаб қўяди. Шу маънода Одил Ёқубовнинг янги романи ўтмишни англаб туриб замонни олға жилдириш жараён мақсадларига хизмат қилади деб ишонамиз.

«Улуғбек хазинаси»ни ўқиган китобхон адиб асарни яратиш учун қанча меҳнат қилганлигини яхши англайди. Шунинг учун ҳам ундаги камчиликларга қараганда, шу меҳнатни тақдирлаб туриб қарамоқ керак.

Назаримда, романда ҳаммадан бурун адабий қолиплар кўзга кўпроқ ташланади.

«Улуғбек хазинаси» қаҳрамонларининг деярли барча оғирроқ кечинмалари кўкка тавалло билан якунланади. Улар барча туғёнли дамларда кўкка ёлворадилар. Бунинг ажабланадиган жойи йўқ. Машраб ёзади: «Кўзи вақти саҳар сайёра бўлган халқни кўрдим». Бу муболаға эмас. Лекин гап ҳозирги замоннинг асари ҳақида борганда, бу қолиплар маълум бир ўринда ўзини оқласа, бошқа ерларда ҳадеб такрорлана бергач, риторикага айланиб кетади ва бадиий заифлик аломати сифатида қаралади.

«Фауст»нинг персонажларидан бирида Шоирнинг шундай бир гапи бор: «Бас, ўйлар тошқинин тиндиролсак биз, мукаммал гўзаллик шунда туғилар». «Хазина» муаллифи романда туғёнли онларга кўп ўрин беради. Лекин бу тошқин кўп ўринларда меъёрсиз ифодаланади ва теран фикрларнинг юзини тўсади. Мен яна риторик туғёнлар ҳақида гапиряпман. Чамамда, булар тасвирни лойқалатади. Баъзан ҳолатлар тасвирида ҳам бир туслик мавжуд. Масалан, қаҳрамонлар ўлаётганларида кўз олдиларига бирон нарсани келтириб, пичирлаб, сўнг ўладилар. Худди бир одам бир неча марта ўлганга ўхшаб қолади. Мирзо Улуғбек, Мирзо Абдуллатиф, Қаландар, Хуршида бону сўнгги дақиқалари тасвири деярли бир қолипдадир. Бу ўз-ўзидан айб эмас, лекин у тасвирни қашшоқлаштиради…

Баъзан персонажлар тақдири якун топмай ямланганча қолиб кетади. Хусусан, шаҳзода Абдулазиз тақдирини назарда тутаётирмиз.

Баъзан тилда колорит ва кўтаринкилик яратиш мақсадида киритилган семантик элементлар, ташбеҳлар турли ерларда такрорланаверадилар. Масалан, деярли қаерда бирон шаҳарнинг номи келса, унинг сифати доимо «олис» бўлади: «олис Қоҳираи Мисрия», «олис Қарноқ» ва ҳ. к.

Буларнинг бари санъаткор адибнинг катта роман ёзгач, йўл қўймаслиги керак бўлган гаплардир. Биз мумтоз адиблар бир сўз учун талашганларини, Флобер бир табоқ ҳажмда иккита ўхшаш ибора ишлатмаганлигини биламиз. Менинг назаримда, юқоридагига ўхшаш турли камчиликлар бадиий санъатга оид бўлиб, улар маълум даражада адибларнинг асримизга монанд тезкорликлари оқибатида йўл қўйилгандек бўлиб кўринади. Биз мумтоз адибларнинг азамат романларига уларнинг ўн йиллаб қилган меҳнатлари туфайли китобхон сифатида меросхўрлик шарафига муяссар бўлганмиз.

Одил Ёқубов «Улуғбек хазинаси»ни носир сифатида кучга тўлган ёшда яратди. Биз кучга тўлиқ ёшда ёзилган бу асар китобхон томонидан узоқ йиллар қўлдан қўймай ўқилишини, роман Улуғбек ва замондошлари тарихининг ёрқин ҳамда ҳаққоний адабий ойнаси бўлиб қолишини орзу қиламиз.

II
ТАРОНАЛАРНИНГ ТОМИРЛАРИ

Замонни англаш – замон туйғуси

Эллигинчи йилларнинг охири, олтмишинчи йилларнинг бошида адабиётимизга шеъриятда ҳам, насрда ҳам бир талай истеъдодли ёшлар кириб келди. Ҳар бир авлод адабиёт майдонига ўз янгиликлари билан кириб келади, деган гап бор. Улар ижодининг ўзига хос томонлари нималарда кўринади?

Менга қолса, бу адабиётимизнинг бешинчи авлоди. Бу болалиги оғир уруш йилларига тўғри келган авлод. Бу ёшларнинг ижод байроғи Эркин Воҳидовнинг «Тонг нафаси», Ҳусниддин Шариповнинг «Қуёшга ошиқман», Сайёрнинг «Бошсиз ҳайкал», Ўлмас Умарбековнинг «Севгим, севгилим» сингари асарлари биринчи ижодий муваффақиятлари билан кўтарилди. Янги авлод янги овозга эга бўлсагина у авлод қаторига ўтади. Унинг овози адабиётда унинг паспорти. Шу паспорт машаққатлар билан тўла майдонда ҳаракат қилишга ҳуқуқ беради. Асрлар даҳо шоирларни жуда хасислик билан яратади. Пушкин ва Некрасовдан кейин улар қаторида саналишга сазовор Блок, Маяковский, Есенин, Твардовский каби шоирлар дунёга келгунча юз йил керак бўлди. Ўзбек адабиётида Муқимий ва Фурқатдан Ғафур Ғулом, Ойбек ва салафларигача ҳам тахминан ярим аср муддат орада ётади. Асрлар даҳо шоирларга узоқ ҳомила бўладилар. Шунинг учун менга нега бугун Маяковскийлар йўқ, Ғафур Ғуломлар йўқ деган гаплар жуда одми, енгилтак гапларга ўхшаб кўринади. Битта даҳо санъаткорни яратиш учун эҳтимол бир неча талантли авлод чинакам ижод машаққатини чекади. Соғлом кўз билан қараганда бугунги ижодкор ёшлар авлоди хам мана шундай талантли, адабиётимизнинг равнақи йўлида ҳалол тер тўкаётган авлодлар сафига киради. Y халқимизга нафи тегадиган таҳсинга сазовор ишлар қилмоқда.

Янгилик яратиш инсоннинг янгилик яратишга бўлган иродасига боғлиқ. Шундай ирода ва ундан туғиладиган ишга, ғояларга берилиш бўлмаса, янгилик ҳам бўлмайди. Юқорида номлари саналган ёшларимизга мана шу нарсалар бегона эмас. Талантнинг ноёб бир фазилати унинг ҳаётбахш кучида. Талант уйғотувчи бўлади. Гуллар яккаликда очилмайди, чаман бўлиб очилишни севади. Йигирманчи йиллар ва ўттизинчи йилларни эслайлик. «Кўнгил найлари», «Туйғулар», «Тирик қўшиқлар», «Динамо», «Олов сочлар», «Кўклам севинчлари», «Шуълалар қўйнида», «Ундошларим», «Ҳаёт вараклари», «Юрак» сингари шеъриятимизнинг байроғини баланд кўтарган, унинг умрига умр қўшган, умрлик қилган, келажагини белгилаб берган илк тўпламларни ифтихор туйғуларига тўлиб тилга оламиз. Бу адабиётимизда том янги бир чаманзор яратди. У улуғ йўлга отланган халқнинг кўкрагини баланд қилди, илҳомлантирди, ҳаётига тоза ҳаво бағишлади.

Олтмишинчи йиллар ҳам худди ўттизинчи йиллар каби биринчи тўпламларга ғоят бой бўлди. Бир қарашда «Тонг нафаси» билан Абдулла Ориповнинг «Митти юлдуз» китоби ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик йўққа ўхшайди. Улар икки ўзига хос талантга эга бўлган ёш шоирнинг илк тўплами. Лекин диққат билан қаралса, уларнинг бир-биридан ўсган томонлари, бир-бирига чатишиб турган хусусиятлари, ҳамоҳангликлар бор. Бу нафаснинг якинлиги. Бу замонни англаш, замон туйғуси…

Эркин Воҳидов, Ҳусниддин Шарипов, Азиз Абдураззоқ, Хайриддин Салоҳ, Юсуф Шомансур, Охунжон Ҳакимов, Сайёр, Гулчеҳра Жўраева, Барот Бойқобилов, Абдулла Орипов, Муҳаммад Али, Гулчеҳра Нуруллаева, Тўлқин, Ойдин Ҳожиева, Нормурод Нарзуллаев, Омон Матжон, Жамол Камол, Рауф Парфи, Ҳалима Худойбердиева… мен сезиб турибман, «ва ҳоказо»нинг сира ҳожати йўқ, чунки саноқни яна анча қувониб давом эттириш мумкин. Лекин саволга рўйхат билан эмас, рўйхатнинг моҳиятига кўра жавоб бериш керак.

Олтмишинчи йиллар ёшлар адабиёти деганда аввало шулар ва уларнинг асарлари кўз ўнгимизга келади. Буларнинг ичида оғриган япроқлар йўқ.

Улар лириканинг янги намуналарини бердиларми? Шеъриятнинг катта жанрларига ўзгаришлар киритдиларми? Лирикада янги шаклларни ўзлаштирдиларми?

Улар лирикага чинакам бир самимият олиб кирдилар. Улар дунёни кенг ва мураккаб деб биладилар, тушунадилар. Уларнинг оламдан қизғанадиган ҳеч нарсалари йўқ. Бағрилари очиқ. Юраклари дўстлик ғоялари билан лиммолим:

 
Ёнимда дўстларим. Аммо шу асно
Ёдимга келади олис дўстлар ҳам.
Қўлимдан келсайди қизғанмай асло,
Шу завқни улар-ла кўрардим баҳам.
Қўлимдан келсайди қизғанмай зинҳор,
Шу боғни барчага бўлиб берардим.
Ўзим ҳам шу боғдай бўлиб беғубор,
Кундан-кун шу боғдай тўлиб борардим, –
 

деб ёзади Азиз Абдураззоқ бир шеърида. Бу гаплар ҳам ўша олам кенг, деган тушунчадан келиб чиқади. Боғдай беғубор ва боғдай серҳосил бўлиш иштиёқи ва айниқса, мевани дўстлар билан даврада ўтириб баҳам кўргандагина тотли бўлади, деб англаш ёш шоирларимиз учун характерли бўлган фикрлардандир. Олтмишинчи йиллар ёш шоирлари ижоди учун характерли нарсалардан бири уларда Ватан билан, ватандошлар билан, ўтмиш билан, олижаноб оталар билан фахрланиш туйғусининг ғоят кучлилигидир. Шу самимий ифтихор улар ижодидан қизил ип бўлиб ўтади. Улар ижодига ўзгача бир руҳ, кўтаринкилик бағишлайди.

Ҳаётнинг буюк нафаси улар қалбини ларзага солади, ларзадаги қалб энергияга тўлади, жўшқин бир фалсафа яратади:

 
Йўқ, ҳаловат истамайман,
Ором билмас ёш жоним.
Тўлқин урган уммонча бор
Юракдаги туғёним.
Бўронларга, довулларга
Пешвоз юргим келади.
Дарёларнинг гирдобига
Кўкрак ургим келади.
 

Шеърни яхши биладиган баъзи бир шеършунослар «бўронларга пешвоз юриш» янги гап эмас, дейишлари мумкин. Лекин Эркин Воҳидов эски фалсафани янгича қилиб айтяпти, у «эски гапга» янги тўлқин топган. Бу унинг қалбида етилган, юрагининг зарби билан туғилган гап. Шунинг учун ҳам у ёшликнинг фалсафаси каби англанади ва бугунги тинчгина кунларда «тинчгина», «биз кичик одам» деб яшашга ўтиб олаётган айрим ёшларнинг мешчанлик қарашларига қарши кучли урғу олиб жаранглайди.

Ёшлар лирикасини характерлайдиган томонлардан яна бири катта ҳарф билан ёзиладиган Инсонга қарашнинг хийла теранлашганидир. Яратувчи, оламни ўзгартирувчи, янги идеаллар учун курашувчи, фаол инсон образи Ҳусниддин Шарипов, Юсуф Шомансурнинг шеър ва балладаларида, Эркин Самандаров ва Омон Матжоннинг асарларида ёрқин кўриниб турибди.

 
Теранликни қидирмадим, уммонлардан,
Инсонлардан топдим уни, инсонлардан…
 

деб машҳур бўлиб кетган Эркин Воҳидов сатрлари ёш шоирларимизда кўркам ва эсда қоладиган образни яратиш иштиёқи зўрлигидан далолат берди. Бу иштиёқ Муҳаммад Али, Ҳалима Худойбердиева шеърларида, айниқса, ўз татимли самараларини бераётибди.

Хуллас, ёшлар лирикасининг мундарижаси бой, уни қисқагина қилиб айтиб тугатиб бўлмайди. Бунинг устига давр янги шеърий шаклларни талаб қиляпти, эскиларини янги мазмунга бўйсундиришдек жасорат кераклигини тақозо этмоқда. Барот Бойқобиловнинг сонетни чуқур ўзлаштираётгани, сонетлар гулдастаси, сонет-поэма яратганлиги, Эркин Воҳидовнинг тамомила замонавий руҳ билан ёзилган сўлим ва фалсафий теран ғазаллари, Азиз Абдураззоқ ва Сайёрнинг Ғафур Ғулом сочмасини янгича ўзлаштираётгани, ўзгача ритмлар, ўзгача оҳанглар топаётганлиги, Муҳаммад Али ва Омон Мухторнинг тарих ва замонани узвий боғлиқликда акс эттиришга ва бунинг ўз ифода усулларини топишга интилаётганлиги ёшлар лирикасининг шаклий изланишлари ҳам мундарижага монанд эканлигини кўрсатади.

Олтмишинчи йилларда ёшлар, айниқса, шеъриятнинг йирик жанрларида самарали ишладилар. Поэма зўр энергияга эга бўлган драмадир. Бу драмани инсон характери ҳаракатга келтиради. «Буюк ҳаёт тонги», «Нидо» «Палаткада ёзилган достон» (Эркин Воҳидов), «Қуёшга ошиқман», «Сотволдидан салом», «Шоир ҳақида» (Ҳусниддин Шарипов), «Бошсиз ҳайкал» (Сайёр), «Машраб», «Заминда яшаймиз» (Муҳаммад Али), «Келинчак (Ойдин Ҳожиева) сингари поэмалар шеъриятимизнинг ана энг яхши анъаналари руҳида ва муҳими, давр ҳамда унинг характерли воқеалари, даврни тебратиб турган ғоялар, қаҳрамонлар тақдирини салмоқли ифодалаб бериши, илгари кўрилмаган шакллар изланиши, уларни муваффақиятли истифода этилиши билан катта адабиётимизга салмоқли ҳисса бўлиб қўшилди.

Ёшларнинг катта адабиётимиз олдидаги қарзи нимадан иборат? Боя айтилганидек, буюклик яратиши учун у буюкликдан озиқланиши керак-ку?

Абдулла Қаҳҳор устозидан ўзишга интилмаган шогирд ўз шогирдлик қарзини тўла адо этолмайди, деган мазмунда гапирган эди. Биз Эркин Вохидовга Ҳамид Олимжон, Юсуф Шомансурга Шайхзода, Абдулла Ориповга Ғафур Ғулом, Ҳалима Худойбердиевага Зулфия, Ҳусниддин Шариповга Асқад Мухтор, Рауф Парфига Усмон Носир шеърияти қанчалар баракали таъсир кўрсатгани ва кўрсатиб келаётганлигини биламиз. Адабиётимиз талантли устозларга ҳам, талантли шогирдларга ҳам ҳеч қачон камбағал бўлган эмас. Лекин бунда бир етишмовчилик борга ўхшайди. Устозлардан шеърий техникани, маҳоратни, оҳанглар бойлигини ўрганишнинг ўзигина кифоя килмайди. Улар зўр ҳаракат ва энергияга эга бўлган устозлар. Улардаги ижодий салмоқ, теран эътиқод ишчанлик, фаоллик билан қўшилиб масштаб яратади. Мен ёшларимизда ҳаракатчанлик ва ишчанлик кам демоқчи эмасман. Лекин ҳозирги бўлиб турган ҳаракат уларнинг зиммаларидаги вазифа ва масъулиятга қараганда анча кучсиздир. Бир кузатиш эсимга тушади: кун иссиқ, қилт этган шамол йўқ. Тол тагида бошимни офтобнинг мўл сочилиб турган тангаларидан олиб қочиб ётибман. Толнинг биронта япроғи қимирламайди. Мана, бирдан толнинг бир шохидаги япроқлар бир шивирлаб қўйди. Шабада келаётганга ўхшайди, деб севиндим. Лекин шох ҳам, барглар ҳам шу бир қимирлаганча тўхтади. Бу шабада ҳатто қўшни шохнинг япроқларига ҳам ўтолмади. У ҳолсизланиб қулади. Билмадим, бу нозик хўрсинган ел қайдан келди? Бир талай ёшларнинг ижоди катта адабиётимиз олдида мана шундай кичкина бир шохчани силкитиб кейин қулайдиган елга ўхшаб қолаётибди. Уларнинг биринчи китоблари чиқади, газета-журналларда босилади, кейин амаллаб иккинчи китобга етиб оладилар. Сўнг жимлик бошланади. Фалон ойким шеър ёзганим йўқ, деб ўзларини овутадилар, кейин ой кетидан ойлар ўтади, сўнг йиллар ўтиб кетади, кейин умр. Бу умрда қаламсиз ўтган кун ҳаром бўлсин деган адибгина бир нарсага эришади. Ўн беш йил илгари шунчаки ўрта миёна ҳикоялар ёки шеърлар ёзиб юрган адиб бугун халқнинг юрагига яқин асарлар яратиши мумкин. Нега шундай бўлди? У қаламига ҳам, хаёлига ҳам, оёғига ҳам тинчлик бермайди. У қаламни, қалам уни сарафроз қилади. У катта талантлар эришолмаган нарсага катта меҳнат билан эришади. Ҳалиги шабада тасодифий туғилган ел эди. У ўзининг ортидан зўр шабадаларни эргаштириб келмади, дарахтларни зўр бериб силкитмади, боғлардан муаттар ҳидлар келтириб димоғимизга урмади, кўкрагимизга тегмади, юртнинг ҳаётидан рангин хабарлар келтирмади. Чунки у ҳаётдан, катта шамоллар эсадиган магистраллардан узилиб, ажралиб қолди.

Мен буни бир-икки китоблари чиққан дўстларимга танбеҳ учун айтаётганим йўқ. Одамнинг ўзига кўринмаган нарсалар четдан яхши кўринади, ҳар қачон иситманинг олдини олган яхшидир.

Бу заминда ҳеч қачон талантлар кам бўлган эмас. Бугун ёшлар адабиётига тинимсиз ғамхўрликлар қилиб туғилган бир шароитда ёшларнинг парвози ҳам кечагидан кўра баландроқ бўлиши, жилғалар дарёларга айланиши керак. Бу яхши истак билангина битадиган иш эмас. У зўр рағбат ва ғайрат билан бўлади.

АНЪАНАЛАРНИНГ ШАМОЛЛАРИ

Баъзилар дард ҳақида гапиришни, дард ҳақида ёзишни яхши кўрадилар. Баъзиларга эса бу сўз жуда ҳам нордон туюлади ва улар, албатта уни қўштирноқ аломати ичига олиб ишлатадилар. Мен қўштирноқ ичида дардлашиб бўлмайди деб ўйлайман. Қўштирноқ ичидаги дард дардга ўхшамай унинг киноявий негативи бўлади. Ундан кейин ижодкор фақат ўз хусусий дарди билангина яшайдиган одам эмас. У кўпроқ бошқаларнинг дардини ўз дардига айлантирган, бошқаларга қараганда умумга нисбатан дарддошлик туйғуси ўта ривожланган ва санъати билан инсон дардларини енгиллатишга чоғланган, шунинг масъулияти ҳисси билан тарбияланган шахс. Шунинг учун ҳам махсус бир ижодкор ёки аниқ бир асар ҳақида ҳам бемалол дардлашиш мумкин. Дардлашиш жонли фикр алмашиш демакдир.

Дунёда, инсон фаолиятида ва айниқса, санъатда умумнинг назарига молик бўлган нарсаларнинг бари доимо инсонда мавжуд айрича сифатларнинг ҳаракатга киришидан яратилади. Бу ҳаммага маълум. Бунинг ўз номи бор. Бунда истеъдод назарда тутилади. Истеъдодгина бир ижодкорни иккинчисидан фарқлайди, у инсон боласига табиат томонидан берилган ноёб неъмат. Шунинг кучи билан одамзод даҳосининг ҳайратомуз асарлари яратилади. Яратувчиликнинг барча кўринишлари истеъдод билан боғлиқ. Лекин ҳар бир шахснинг истеъдоди ўзининг айрича сифатларига, ўзини намоён қиладиган хусусиятларга эга бўлади. Шоирда унинг истеъдодини белгилайдиган айрича сифатлар бўлмаса, у шоир бўлолмайди. У ўзини шоир деб аташи мумкин. Даъволар қилиши мумкин, лекин уни шоир деб атамайдилар. Шу билан бирга чинакам санъат асари ёки чинакам шеърият фақат истеъдод билангина яратилмайди. Халқни тўлқинлантирадиган, жамиятнинг олий мақсадларига хизмат қиладиган шеърият шоирдан даврнинг илғор, чинакам маданиятли кишиси бўлишни талаб қилади. Бу маълум ҳақиқатлар. Лекин доимо ҳаракатда бўлган, ўлмайдиган ҳақиқатлар. Адабиётимизнинг абадий тирик қадим классикларидан тортиб замона ҳақиқатини куйлаб донг таратган Ғафур Ғулом ва Ойбеккача, Ҳамид Олимжон ва Зулфиягача, Уйғун ва Миртемиргача, Шайхзода ва Абдулла Қаҳҳоргача, Яшин ва Шароф Рашидовгача ва шулар сафида бўлган бошқа ўнлаб лирик адибларимизгача назар ташласангиз, улар ижодиётида мана шу ҳақиқатлар кучли тўлқин билан ҳаракат қилиб турганлигини кўрасиз.

Шайхзода шоир қалби дунёни тинглар, деган машҳур сўзларни айтган. Шу тинглаш ёки тинглай олиш қобилияти ҳам айтилган айрича сифатлар ичига киради. Лекин бизнинг ёшларимизга мана шу қобилият жуда-жуда етишмай турибди.

Худди шунга ўхшаш айрича сифатлар танқидчида ҳам бўлиши зарурий. Замон танқидчидан зўр савия талаб қилмоқда. У шу савиянинг зўри билан юзларча номлар ичидан талантлисини ажратиб олади, талантнинг мағзини чақади, унинг моҳиятини уқади, келажагини кўришга интилади. Шеър инсон даҳосининг ғоятда интим маҳсули. Унинг таҳлили ҳам ўзига хос интимликни истайди. Шу интимлик ўртада туғилмаса, танқидчи чинакам шеърнинг жуда нозик бўладиган тебранишлари ва тўлқинларини англамайди, таҳлилда унинг сиртидан сирғалибгина ўтиб кетади. Бунақа сирғалувчи танқидчилар оз эмас…

Ўзбек шеърияти бой анъаналарга эга шеърият. Шеъримизнинг бугунги кунда эришган даражасида бемалол икки қутбга ажратса бўладиган «янги» ва «эскиброқ қолган» томонлари ҳам мавжуд. Донишманд шоир Аҳмад Югнакий: «Йигит қўжа бўлур, янги эскирур», деган бўлса ҳам, лекин адабиёт ва санъат эскирмайдиган, асрларга дош берадиган янгилик яратади. Бизнинг ҳозирги адабиётимиз мана шундай янгилик яратиш йўлидадир.

Дунёда нимаики бор, ҳаммаси ва айниқса, санъат, шеърият ўз олижаноб анъаналари билан чиройли, ўз ҳаётбахш анъаналари билан тирикдир. Биз бугунги мазмунан юксак, шаклан бадавлат ва баркамол шеъриятимизга назар ташлаганда, уни мумтоз қилиб турган, яшнатиб, гуллатаётган, тараққиёти, келажагига туртки бўлаётган, унинг яшовчанлигини таъминлаётган қатор кўркам фазилатларни кўрамизки, чуқурроқ каралса, бу фазилатлар шеъриятимизнинг ўтмишидан ўсиб чиққанлиги равшан бўлади.

Миллий уйғониш даври ўзбек адабиётининг меъморларидан бири Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ҳушёрликка, сиёсий курашга, зўр сафарбарликка чақирди:

 
Уйғон, уйғонмоқ даврида, Туркистон!
Яша, Туркистон, омон, омон, омон!
Бизга бу кунлар янадин келурму?
Бизга ҳеч ким шунча шафқат қилурму?
Бу кунда ҳам истиқболдан кўз юмсак,
Биздан ному нишон сўнгра қолурму?
 

Истиқболидан кўз юмган, истиқболига қўл силтаган, истиқболини ўйламаган ўз келажагидан айрилади. Ҳамза мана шу бугун сиз билан биз кўриб турган мислсиз истиқболни башорат қилган, уни халқнинг ҳаёт-мамоти ҳал қилинадиган ўша кунларда мустаҳкамлашга, ҳар жиҳатдан ижтимоий фаолликка чорлаган эди.

Ҳамза ҳуррият манфаатларини яхши англади. Озодлик ўйин-кулги билан қўлга кирмаслигини, унинг аччик ҳақиқатлари борлиги ва уларга мардона, тик қараш, фидокорлик билан хизмат қилиш кераклигини айтади:

 
Кулгу ўрнига кўз ёшлов кун бу кун,
Шахсий ишларимиз ташлов кун бу кун.
Қора элларни оқартирмоқлик учун,
Белни маҳкам боғлаб ишлов кун, бу кун.
 

Ҳамза ўз шеърлари билан бизнинг янги адабиётимизда минбар шеъриятини яратди.

 
Папоқ кийган қаҳрамон,
Гавдали қоплон,
Темир панжанг билан тўк,
Душманингдан қон!
Боболарда бир сўз бор:
Эшит, оғажон,
«Босган изидан қайтмас
Ўлса ҳам арслон».
Дупур-дупур оёқ бос,
Ерлар титратиб,
Душман сари йўлга бос,
Отлар ўйнатиб! –
 

дея куйлади Ҳамза «Берма эркингни қўлдан» шеърида. Ҳамзанинг ташвиқий шеърлари оддий меҳнаткаш халққа қарата айтилган. Унинг ўша йилларда яратилган «Биз ишчимиз», «Яша, Турон!», «Ҳой, ҳой, отамиз!», «Уйғон», «Ишчи бобо», «Ишчилар, уйғон!», «Берма эркингни қўлдан» сингари жарангдор шеърлари ўзбек меҳнаткашлари учун ҳурриятнинг улуғвор, жасур, оташин мадҳиялари каби янгради ва уларнинг юрагида кучли акс садо берди.

Баъзан Ҳамзанинг шеърлари жуда тарҳи содда, баъзан шиорлар йиғиндисига ўхшаб кўринади. Лекин бунда, аввало, Ҳамза ўз шеърларини кимга қарата ва нима учун ёзганлигини яхши англамоқ керак. Ҳамза талабга кўра таъсирчан, залварли сўзларини топди ва уни тез ёд олинадиган, осон эсда қоладиган шаклларга солиб куйлади.

Унинг шеърлари кураш кунларининг шеъридир. Уша пайтларда бу ўзига хос шаклда бошқа шоирлар ҳам ижод қилганлари бунинг далили бўла олади. Садриддин Айнийнинг шеърларини эслайлик. Унинг 1919 йилда ёзилган «Кун чиқарлиларга хитоб» шеъридаги шу парчага эътибор беринг:

 
Кун чиқарлига ярашмас
Қул бўлиб қилмоқ тириклик,
Ё шараф бирлан турарға,
Ё шараф бирлан уларға!
Ҳинду Эрон, Чину Афғон!
Турк ва тожик, қўзғалинг!
Қўл узатди барча ишчи,
Қўлингиздан тутарға!
Кун ботарли, кун чиқарли,
Ишчилар бир бўлди энди.
Кун ботарли хўжайинлар
Кетсин ўз қонин ютарга!
 

Қанчалар ҳамоҳанглик бор бунда Ҳамза шеърларига. Бу ҳамоҳангликнинг боиси курашчан воқелик эди, у халқ шоирларидан ўзига хос шаклларни талаб қилганди.

ХХ аср ўзбек адабиётида курашчан шеър анъанаси пайдо бўлди. Ҳамза таржимаи ҳолида ўз лирикасининг ижтимоийсиёсий тус ола бошлаган даврини 1908 йил деб кўрсатган эди. Худди мана шу йилларда Садриддин Айний, Абдулла Авлоний, Сиддиқий, Ажзий, Муҳаммад Шариф Сўфизода сингари қатор маърифатпарвар ва халқпарвар адиблар ҳам майдонга чиқдиларки, улар ижодида ижтимоий тузумдан норозилик кайфиятлари, кураш сезгиси пайдо бўла бошлаган ва бу турли шаклларда ўзини кўрсатмоқда эди.

Ўзбек адабиётида Муқимий, Фурқат, Завқий ижодиётининг баракали таъсирида авж олган маърифий руҳ, Ҳамза ва замондошлари шеъриятга олиб кирган анъаналар, янги адабий курашчан ёндашувлар, тамойиллар изсиз қолиб кетмади. Аксинча, йигирманчи йиллардан бошлаб, ёш, янги ўзбек адабиётига қудратли тўлқин бўлиб кириб келган соғлом ва юксак талантга эга бўғинга кенг майдон очиб берди. У бўғин халқ орасидан кўтарилиб чиққан, эҳтирос ва романтикага, курашчанликка берилган бўғин эди. Унинг олдинги сафларида Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Уйғун, Ғайратий, Комил Яшин, Шайхзода, Миртемир сингари кейинчалик адабиётимизнинг фахри ва шарафига айланган шоирлар бор эди.

Улар шеъриятга тамомила янги йўллар таклиф қилдилар. Ўзбек адабиётини юксак замонавий шаклга киритдилар. Янги ўзбек шеърининг майдонини, тасвир имкониятларини мисли кўрилмаган даражада бойитдилар. Ва порлоқ, ўлмас адабий намуналар яратдилар. Улар ўзларининг янги туғилиб келаётган ўлка адабиётида ўйнаяжак ролларини ғоятда чуқур ҳис қилган ва бунинг масъулиятини холисанилло ўз бўйниларига юклаган эдилар. Бу ижодкор ёшларнинг юрагида кезган туйғуларни Ойбек 1929 йилда яратган «Ёшлик таронаси» шеърида умумлаштириб ифодалаб берган эди:

 
Қонларимда ёнар яна
Ёшлигимнинг алангаси,
Бир-биридан зўр пўртана
Турмушимнинг ҳар санаси.
Қалбда кўклам шодлиги бор,
Кўзда қуёш порлоқлиги.
Кумуш кулгу сочиб ўйнар
Баҳорларнинг қувноқлиги…
Дилга тоғдек умид солдим,
Тўлди кўнгил қирғоқлари,
Синиқ эмас гўзал созим,
Парчаланди фироқлари…
Синдирдим мен қайғуларнинг
Кўксимдаги занжирини.
Ошай энди амалларнинг
Сира толмай тоғ-қирини.
 

Ғафур Ғулом ҳам йигирманчи йилларда мана шундай «амалларнинг» тоғларини ошди. Ғафур Ғуломнинг шеърияти адабиётимиз хазинасига сиёсий курашларда, адабий жангларда тобланган шеърият каби кириб келди. Худди шундай гапни Ҳамид Олимжоннинг оташин, сиёсий наърадор лирикаси, Уйғуннинг рангин, романтик либосларга чирманган ҳашамдор шеърлари, Шайхзоданинг сал кейинроқ шаклланган теран публицистик пафос билан музайян назмлари, Миртемирнинг бўёқдор, жўшқин ижоди ҳақида ҳам тўла ҳуқуқ билан айтиш мумкин.

Ҳар қачон қаҳрамонлик руҳи билан тўлиқ шеъриятимиз саҳифаларига саёҳат қилар эканмиз, халқимизга улуғвор ижодий мерос берган адибларимиз билан фахрланамиз ва уларнинг ўлмас ғоялари, ўлмас адабий асарларига, мумтоз сиймоларига чуқур миннатдорчилик кўзлари билан боқамиз.

Худди шу гапни ўзбек шеъриятда чуқур бурилиш нуқталаридан бўлган Иккинчи жаҳон уруши даври ҳақида ҳам айтиш мумкин.

Ўзбек халқи фашизмга қарши олиб борган курашнинг ўз бадиий тарихи, шеърда битилган тарихи бор. Уруш халқ учун, озодлик учун, оғир жангларда қўлга киритилган тузумимиз учун қанчалар зўр имтиҳон бўлган эса, у маданиятимиз, санъатимиз, бадиий адабиётимиз учун ҳам ғоятда кучли синов бўлди.

Халқнинг қаҳрамонлик руҳи уйғонган уруш йиллари шеъриятининг ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, ҳар бир сатри, ҳар бир сўзи босқинчи душманга қарши қаратилган, уни енгиш учун сафарбар этилган оташин, жанговар қурол бўлиб хизмат қилди.

Шеърият халқ курашчиларининг, ҳар бир жангчининг қалбида туриб фашистлар билан жанг қилди, эрк учун омонсиз олишувларда қаҳрамонларга мадад бўлди, уларнинг дилларини ғалабамизга ишонч билан тўлдирди, зафарларга илҳомлантирди.

Уруш адабиёт учун ҳам имтиҳон бўлди, дедик. Бу имтиҳонда ўзбек адабиёти ўз моҳиятидаги энг олижаноб фазилат ва хусусиятларни юксак даражада намойиш қилиб кўрсатди. У чорловчи, буюк умид уйғотувчи, умидларга ёр қилгувчи, ишонтирувчи, оёққа бостиргувчи, уюштиргувчи, ундагувчи адабиёт сифатида курашнинг бошидан охиригача унинг ҳар бир дақиқасида халқ билан бирга бўлди.

Урушда халқларни бирлаштирган қон-қардош дўстлик енгди, урушда олижаноб эътиқодимиз енгди, урушда тенгсиз бирлигимиз, бирдамлигимиз енгди, урушда адолатимиз, адолатга ишончимиз, эркка муҳаббатимиз, эрк учун курашга ўрганганлигимиз енгди. Урушда бизнинг фидокорлигимиз, ўзимизни сафарбар қила олишимиз, сафарбарликда матонатимиз енгди.

Уруш лирикаси мана шундай ғояларни юксак бадиият билан куйлади. Иккинчи жаҳон уруши йилларида яратилган лирика саҳифаларини яна бир карра кўздан кечирганда киши юрагида порлоқ бир ифтихор туйғуси уйғонади. Дунё халқлари яратган адабиётни тасаввуримиздан бир-бир ўтказамизу уларнинг муносиб ҳурматини ўрнига қўйган ҳолда, ғалабага бу қадар эътиқодга бу қадар ишонч, эътиқодга бу қадар садоқат, бу қадар умидбахш бир руҳ, бу қадар энг олий маънодаги ватанпарварлик, жанговарлик, халқчиллик, инсонпарварлик бошқа адабиётларда кам учрашига ишонч ҳосил қиламиз. «Сен тумшуғингни дахлсиз Ватанимиз тупроғига суқмоқчи бўлиб тўрт оёқлаб ўрнингдан қўзғалган чоғинг, – деб ёзади фашистларга қарата ҒафурҒулом урушнинг биринчи кунларида, – бизнинг бадандаги ҳар бир тола мўй заҳарли найзага айланиб кетди».

 
Қўзғалди бутун халқ,
Ўрис ҳам украин,
ўзбек, яҳудий,
Икки юз миллионли,
юз эллик миллат,
Узоқ фалсафанинг ҳеч ҳожати йўқ:
Замин тарбузидан фашизм иллат
Йўқолур жуда тез, мутлақ, абадий.
 

Уруш йиллари шеъриятимизнинг энг таъсирчан, энг ўткир қуролларидан бири дўстлик ғояларини тараннум қилиш бўлди. Шеърият дўстликда енгиб бўлмас бир қудрат борлигини ғоят теран англади.

 
Бор, Ғарбга бор, баҳодир йигит,
Дўстларимиз элдан ажралди,
Ёв қўлида ёнди шаҳарлар
Қадрдонлар беватан қолди…
 

деб ёзади Ҳамид Олимжон урушнинг дастлабки кунларида. Дўстликдан туғилган сўзлар жангчиларимизни муқаддас курашга, она юрт озодлиги учун жон олиб жон беришга, мисли кўрилмаган фидокорлик намуналарини кўрсатишга чақирди.

Уруш йилларининг шеърияти жангчилар қалбига тез етиб борадиган шеърий шаклларни кенг ишлади. Шакл ва мазмунда халқ шеърий йўлларидан кўп фойдаланди. Хат, қасам сингари шеър турларининг юксак намуналарини яратди. Шеърият чинакам кураш санъатини эгаллади. У оддий сўзлар билан юракларни ларзага соладиган, жангларга ундайдиган бўлди:

 
Халқинг учун тўккали
Йўқми бир қошиқ қонинг?
Ватанинг тупроғидан
Ширин эканми жонинг?
 

Жангчи Турсунларни матонатга ўргатган, улар қалбида Ватанга муҳаббат туйғуларини жўштирган бу содда ва бехад лўнда сўзлар ҳамон кишини тўлқинлантиради, ҳамон ҳаяжонга солади.

Уруш даври қаҳрамонлик лирикасининг жанговар хусусиятларидан яна бири унинг оташин қасамёд руҳи билан тўлиқлигидир. Қасамёд руҳидаги ўтли нафас билан тўлган шеърлар, айниқса, Уйғун, Шайхзода, Миртемир сингари шоирларнинг ижодида кенг ўрин тутади. Шоирларимиз онги юксак, Ватанни англанган муҳаббат билан севадиган, унинг истиқболи учун ўтга-сувга киришга тайёр турган жангчининг реалистик образини яратдилар. Бу жангчи курашнинг нима учун бораётганлигини яхши англайди. У курашда ўзининг ҳақ эканлигини билади, нимани кимдан ҳимоя қилаётганлигини, қандай ҳимоя қилиши кераклигини тушунади. Шоир Шайхзода буни ўзининг «Кураш нечун?» деб аталган шеърида жуда чуқур ифодалаб бергандир:

 
Бу кураш ҳаётнинг қонуни учун,
Бу чорак асрнинг якуни учун.
Пушкиннинг достони, Толстой учун,
Вақтинча тўхтаган холис тўй учун,
Бу элнинг гўдаги, чоли, гўзали,
Навоий «Хамса»си, Бобур ғазали,
Дуторнинг мулойим унлари учун,
Ижоднинг муҳташам кунлари учун…
 

Жангда биз енгиб чиққанимиз сабабларини ўйлаганда халқимиз мана шундай юксак тушунчаси, урушнинг моҳиятини теран англаши биринчи даражали аҳамиятга эга бўлганлигини биламиз. Шеър эса эрк курашларида шундай қараш туйғуларни камол топтиришда муҳим роль ўйнади. Ўзбек шоирлари ўз шеърларида жангчиларнинг, фронт ичкарисида меҳнат қилаётган кишиларимизнинг энг нозик туйғуларига мурожаат қилдилар, уларнинг ватанпарварлик ҳисларини тарбиялашда тарихан ибратли воқеаларга, халқнинг қаҳрамонона ўтмишига усталик билан ёндашдилар, шеърларга боболарнинг ўлмас, ёвқур руҳини сингдирдилар.

Одамнинг томирига жасорат шиддатини қуядиган шеърлар бўлади. Уларнинг оҳангларида сурон садолари оқади. Мана, Ойбекнинг машҳур «Йигитларга» шеъри:

 
Йигитларнинг ҳусни гуллар майдонда,
Зирқиратиб ёвни қувсанг ҳар ёнда.
Ёв қувишдир йигитларнинг ғурури,
Йигит руҳи яшнар қизғин суронда.
Йигит жангга қуюн каби югурар,
Қиличида ёв бошлари тўкилар.
Ярасига эм бўлар жанг ҳавоси,
Наъра солиб ўлимга ҳам чанг урар.
Боболаринг қарич ёшда от минган,
Тиғларига жило берган чақиндан.
Оқ соқолин ҳилпиратиб кетганда
Тоғ-тош ошган, ёвни қувган, сўнг тинган.
Мард оталар авлодисан, баҳодир!
Арслон кучи билан тўлсин ҳар томир.
Ўқ ёмғурин, ўлим дўлин ёғдуриб,
Қўтир итлар галасини тоза қир!
 

Бундай азамат бир руҳ билан ёзилган шеърлар тўғри нишонга урар, жангчилар улар билан омонсиз жангларга кирар эдилар. Шеърнинг нишонга уриши ҳақида гапирганда, бу ерда яна бир гапни эслаб ўтиш ўринли бўлар. Ғафур Ғуломнинг чинакам жангчи-шеърларидан бири «Сен етим эмассан» 1942 йилда «Правда» газетасида босилиб чиққанда, шоир ўнлаб ҳаяжонли, миннатдорчилик билан тўла хатлар олганди. Шу хатларнинг бирида ҳаракатдаги қўшин жангчиси шоирга: «Сизнинг Гитлерга караб отган ўқингиз нишонга тегди», деб ёзган эди. Ўзбек шеъриятига берилган баҳо шу оддий, лекин моҳиятига кўра буюк сўзларда ўз ифодасини топгандир.