Dəhnamə

Bizə də “Dəhnamə” poemasını məşuqəni sevən, onun uğrunda mübarizə aparan, qovuşduqda isə ayrılan aşiq obrazının olduğu əsər kimi keçmişdilər. Biz də Aşiqi nə istədiyini özü də bilməyən adam, Xətayini də məzmunsuz əsər yazan müəllif kimi yaddaşımıza həkk etmişdik. Universitet illərində yenə bu mövzu tədris olundu. Münasibətdə çox az dəyişiklik var idi. Sanki kütləvi şəkildə “Dəhnamə”yə nifrət hiss olunurdu. Amma peşəkar ədəbiyyat tarixçilərinin və nəzəriyyəçilərin əsərlərini oxuduqca, əsərin orijinalı ilə tanış olub söz-söz, cümlə-cümlə mənasını dərk etdikcə Şah İsmayıl Xətayiyə qarşı nə qədər haqsızlıq etdiyimizi aydın görürük. Bu əsərin müsbət keyfiyyətləri, şübhəsiz ki, çoxdur. Təkcə əsərin əvvəlində “Bahariyyə” deyə fərqləndirilən hissə dil-üslub xüsusiyyətlərini, bədii təsvirlərin dolğunluğunu, müəllifin incə zövqünün aydın hiss olunmasını göstərir:

Çinar əlini çü rəqsə açdı,

Gül xurda zərin şəbaşə saçdı.

Çıxmış budağ üstə əndəlibi,

Minbərdə оxur çəmən xətibi.

Lalə оturur başında taci,

Heç sərvərə yоxdur ehtiyaci.

Sünbül daramış saçın beşanə,

Ənbər qоxusun qılır fəşanə.

Al ilə yaşıl geyindi bağlar,

Ağ ləçəgi sərpə saldı dağlar.

Durmuş çəmən üzrə sərv ayağə,

Qılmağa təmaşa sоlü sağə.

Təqdim etdiyimiz hissədə obrazlılıq şeirə tam hakimdir. “Çinar ağacının sanki rəqs edəcəkmiş kimi qollarını qaldırması”, “bülbülün çəmən xətibi kimi vəz etməsi”, “sərv ağacının sanki ayağa qalxıb ətrafı seyr etməsi” kimi bənzətmələr baharı aydın təsəvvürümüzə gətirir.

Əsərin süjeti, bir çox klassik poemalarda olduğu kimi, gərgin deyil. Aşiq adlı mərkəzi obrazımız yuxuda Məşuqəni görür, onu axtarır, sevgisi yolunda min bir əzaba qatlaşır, Məşuqənin hər tənəsinə dözür, eşq yolundakı bütün sınaqlardan üzüağ çıxır. Əsərdə xəyali – mistik obrazlar olan Ah, Huş, Göz yaşı və Səba iştirak edir. Bu dörd obraz pərilər bağının bağbanı ilə birlikdə Aşiqə kömək edirlər.

Ədəbiyyat fənninin qiymətləndirmə materialına çevrildiyi vaxtdan, testologiyanın obyekti olandan əsərin məzmunu qədər faktlar da öyrədilməyə çalışıldı. Orta məktəbdə də, ali məktəbdə də faktlar, faktlar, faktlar önəm kəsb etməyə başlamışdı. Belə ki, “Dəhnamə” əsəri ilə bağlı orta məktəb şagirdlərinə düşən sualların əksəriyyətində on məktubun hansı obrazlar tərəfindən hansı ardıcıllıqla aparıldığı soruşulurdu. Bunu əzbərləmək də şagirdə yorucu gəlirdi. Bəlkə də, tam bir nəsil Ədəbiyyat suallarındakı belə əzbər üzərindən gələn suallara görə Ədəbiyyata nifrət etdi, eləcə də, “Dəhnamə”yə. Bu məktub ardıcıllığını yadda saxlamaq vacib idimi? Əlbəttə, yox. Amma o məktubları biz yazsaydıq, hansı ardıcıllıqla göndərərdik?

Əvvəla, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi əsərdəki Səba, Ah, Huş kimi obrazlar simvolikdir, yoxdur. Var olan Aşiq və onun sevgilisidir. Sevmək hissini ilk dəfə necə hiss edirik? Daxildə nəsə olur, kəpənəklər uçuşur, sevinirik, kədərlənirik, sevgimiz üçün hər şeyi, hər şeyi edə biləcəyimizi düşünürük və bu mərhələdə verəcəyimiz vədlər də çox vaxt “köpüklü” küləklə sovrulan eşq sözləri olur. Aşiqin də ilk məktublarını Məşuqəyə Səba aparır. Üçüncü məktubda Məşuqə Səbanı həbs edir. Haraya? Saçlarına… Nə qədər incə…

Sevgi sözlərinə cavab gəlmədikcə nə baş verər? Biz oturub düşünərik. “Mən nə edirəm? Sevirəmmi? Sevmirəmmi?” Dərk edərik. Əgər ağıl süzgəcimizdən keçirə biləriksə, ağılla da yenidən sevgimizi etiraf edərik. Aşiq Səbanın uğursuzluğundan sonra məktubunu Huşla göndərər. Yenə də cavab gəlməz.

Sevgisinə cavab gəlməyən insan dərd çəkər, ah çəkər, “of” deyər. Aşiq də ah çəkir və Ah məktubu Məşuqəyə aparır. Cavab yoxdur.

Əgər əsl sevgidirsə və qarşılıq yoxdursa, bu “ah”lar tezliklə göz yaşına çevriləcək. Göz yaşı məktubu götürər və Məşuqənin yanına gedər. Aşiqdən xəbəri oxuyan Məşuqə məktubun üstünə düşən göz yaşını görər, ürəyi yumşalar və Aşiqi görüşə çağırar.

Aşiq getməzdən əvvəl bir məktub daha yazıb onu Səba ilə Məşuqəyə göndərir. Bu dəfə sevincdən havalanan aşiqin əhvalını ən yaxşı elə küləyə deyilən sözlər ifadə edər.

Onuncu məktubdan sonra Aşiq və Məşuqə görüşür. Vüsal gecəsi Aşiq daha böyük bir həqiqəti dərk edir. Əsl eşqi. Sufi eşqini. Aşiqin ürəyində yanmağa başlayan eşq atəşinin bir qız (mələk də olsa) tərəfindən söndürülə bilinməyəci həqiqəti, yalnız ilahi eşqin bu dərdə dərman olacağı qənaətinə gəlinir. Müəllif də qeyd etdiyi kimi, əsərin əsas yazılma səbəblərindən biri də məhz budur: İlahi eşq. Tanrı eşqi.

Eşqdən gözəl nə var ki? Eşqdən uca nə var ki? Eşqdən saf nə var ki?

Nizami Hüseynov

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun kiçik elmi işçisi,

Hədəf liseyinin Azərbaycan dili və Ədəbiyyat kafedrasının müdiri

GİRİŞ

Yaratdığı bütün varlığa rəhimli və mərhəmətli olan böyük Allahın adı ilə başlayıram.

Ey ürək! Bu ilahi eşqə əbədi olaraq bağlanmısansa, gərəkdir ki, hər işini bünövrədən qurasan. Hər bir arzu və istəyinin başa çatması üçün o böyük əzəmət və cəlal sahibinə sidq ilə bağlanıb şükürlər etməlisən. İlahi tərəfindən Yer üzərinə seçilib-göndərilmiş son peyğəmbərimiz olan Məhəmmədin bəyənilmiş dualarını – müqəddəs kəlamlarını dilindən əskik etmə ki, fəzilət sahibi imamlarımız kimi görəcəyin bütün işlər elmli, hünərli, əxlaqlı, mükəmməl və dürüst olsun. Onda görərsən ki, bu boyda dünya qəmləri içərisində o uca eşq ilə döyünən ürəyin necə şad ola bilir. Deyilən bu müqəddəs kəlamlar eşq əhlinə verilən elə nəsihətdir ki, aqillər məclisində daim bəyəniləcəkdir.

Allahın (haqqın) birliyinə inam

Allahın kəraməti də zatı kimi əbədi-əzəli olduğundan dünya durduqca duracaqdır. O elə möhtəşəm qüvvədir ki, dünyanı ”Yox”dan “Var” etmişdir. Heç bir kimsə də bu sirrə yol tapmaq iqtidarında deyildir. Neçə min illər boyu necə bir kamal ilə peyğəmbərlər nurundan elə bir çilçıraq yaratmışdır ki, bütün varlıqların fövqündə dayanan, dürlərlə dolu olan bu kəhkəşan bütün dünyanın suyuna və qurusuna şölələr saçmaqdadır. Onun elminin fəzilətindən bu uca göylər yarandığı kimi, ucu-bucağı görünməz olan əzəmətli Yer də o qüvvənin gücü ilə sirli bir qaynama kəfindən yaranmışdır. Sevə-sevə öz qüdrət qələmi ilə yaratdığı bu saflıqlarla bütöv olan dünyada, nəhayət ki, bütöv ucalıqların fövqündə olan, mələklərin də məskən etdiyi ən ali təxt (məqam), eləcə də zaman və məkan bərqərar oldu. İnsanlığın yaranışı da elə o uca məqama bağlıdır. Müqəddəs “Qurani-Kərim” ayələrinin nazil olması və sonuncu peyğəmbərimiz tərəfindən yer üzünə çatdırılması ona dəlalət edir ki, böyük yaradanın verdiyi təfəkkür, ürək vasitəsi ilə insanlar uca Allahın tək olduğundan və zatından (nişanələrindən) xəbər tutub haqq yolunu düzgün müəyyənləşdirə bilsinlər. Tanrı kafirləri tutduqları pis işlərin əvəzində cəzalandırmaq üçün cəhənnəmi yaratdığı kimi, gözəl əməl və xoş niyyət sahibləri üçün də cənnəti yaratmışdır. İnsanlar cəhənnəmin dəhşətini anladıqca əyri yoldan qorxub, çəkinərək cənnət gözəlliklərini duyur və Tanrı əmrlərinə itaətlə iman qazanıb, ibadət edirlər.

Dərin-dərin düşündükcə o hikmət və fəlsəfə sahibinin qüdrət və kamalını dərk etməliyik. Bu pak torpağa bir nəzər salmaqla Yer kürəsi kainatda möhkəm yumruq kimi bərqərar oldu. Uca Allahın bizlərə böyük lütfkarlıqla bəxş etdiyi könüllərimiz Onun fəzilətlərini sidq ilə düşünmək, dilimiz isə Onu hər an zikr etmək üçündür. Bu dünyada buyurulan haqq yolunu dürüst getmək üçün bizə verilən gözlər gördüklərimizi düzgün anlayıb doğru nəticə çıxarmaqdan ötrüdür. Digər canlılardan fərqli olaraq insanlar eşitdiklərini ağlın, fəhmin hesabına elm və təhsilin gücü ilə dərk edib, bəhrələnirlər. Torpağa əkilən çeşid-çeşid ağac şəcərəsinin meyvələrindən cəmiyyətin yetərincə faydalanması da uca Yaradanın insanlara bəxş etdiyi ağlın töhfəsidir.

Həyat və yaşamaq üçün zəruri olan saf su, damarlarımıza axan qanın möcüzəli tərkibi, hətta ceyran göbəyində yaranan xoş ətirli maddə elə Allahın insanlara xeyirxahlıqla verdiyi hədiyyələr kimi qiymətləndirilməlidir. Bütün bu bəxş olunan əvəzsiz nemətləri dərk edib qədrini bilməyənlər böyük günahkarlar kimi uca Tanrını unutmuş olurlar. Bir qul qismində bu yerin, göyün xaliqinin fəzilətlərini zikr etmək iqtidarında olmayan bəndənin haqq dərgahından niyyətləri qəbul olunmaz. Bu yoldan sapınıb başqa yolu tutanlar haqq dərgahında lənətlənib qovulmuş şeytanı rəhbər tutmuş olurlar. Gərək tutduğun yolda Allahın müqəddəs imamını rəhbər bilib, haqq-ədalət üçün dua və istəklərin dilində əzbər ola.

Bağışlanmağını istəmək haqqında

İlahi, əsil iman sahibi olaraq ürəkdən gələn gözəl dualarla uca varlığını zikr edib qüdrətini dərk etmək üçün oxşar yollarımızı birləşdirməyi işləri çətinə düşən aciz və günahkar bir bəndən kimi səndən diləyirik. Sən hünər, elm və əxlaq gözəlliklərinin cəmi ilə elə bir kərəm sahibisən ki, biz də hər an sənin böyüklüyünə sığınırıq. Bu qədər günahlarla qarşında üzüqara olsaq da, sənin kərəminə ümid bağlamışıq. Əməllərimizə layiq olan cəzanı kəssən də, bu burulğanda bizi qəhr etmə! Sənin hökmünün gizli tərəflərini anlaya bilmədiyimiz halda, nədən bu gerçək olan ümidlərdən yayınmalıyıq? Hər qüdrətinə sonsuz fikirlərimiz, hər nemətinə bitib-tükənməyən şükürlərimiz vardır.

Ey xeyirxahlıqlar səltənəti! Bir “Ol!” kəlməsi ilə bizi “yox”dan “var” edib, lütf göstərərək, iman sahibi kimi idrak etməyə ağıl, bir-birimizlə ünsiyyət qurmaq üçün nitq bağışladın. Bizə mərhəmətli və dürüstlüyün yolunu göstər! Axı əlimizdə sənə layiq olan elə bir dəyərli varımız yoxdur. Bitib tükənməyən səxavətinlə bu köməksiz bəndələrini (yaranışdan bəri fələklərin nizamlı gərdişinə vəsilə olan mələklər kimi) dünya işlərini nizama salan uca könüllü Məhəmməd peyğəmbərin yolundan ayırma!

Peyğəmbərin tərifi

O, elə bir şəmdir ki, Allahın övliya və peyğəmbərlərinin əbədi nuru ilə yanmaqdadır. Bütün dünyanın pak sahibi olan Tanrı onu fələklərin cəmi-yaranmışlara qarşı törədəcək fəlakətlərinin qarşısını almaq, eləcə də bu xoşagəlməzlikləri xeyrə yönəldən bir elçi kimi göndərmişdir. Dünya yaranandan hökmdarlar, sultanlar, xanlar onun icraçıları sayıldığı kimi, bütün peyğəmbərlər şəcərəsi də gəlişindən xəbərdar olub, bu mübarək günü böyük ümidlərlə gözləmişlər. Varlığınızın ən qiymətli hədiyyəsi olan Məhəmməd (ə.s.) izimiz düşən torpaq üstə aypara kimi iki qaşın arasında günəş parlaqlığı ilə şölələndi… Əlindəki təsbehlə zikr edərək, sanki Ayı öz əli ilə bölübmüş kimi, Allah yolunu tutmayanlara onun parçalanma səbəbinin elmi izahını verdi. Sifarişinə səhər yelləri hazır olduğu kimi, dağdan-dərədən ceyranlar da axışaraq ona salama gəlirdilər. Peyğəmbərliyinə şübhə ilə yanaşıb, qəsd etmək istəyən bədxasiyyətli düşmənlər Allahın qəzəbinə düçar oldular. Allahın izni ilə qumrular onun möcüzələrini öz nəğmələrində səsləndirərkən, sanki daşlar da dilə gəlir, onun gülə bənzər nurlu camalı aləmə işıq saçırdı. Ayağı dəyən hər yer burulğanlarda yüksəkliyə çevrilmədə idi. Onun məqamı kainatın gərdişi ilə yerlərə kölgəsi düşməyən uca ayın sevgisi qədər ənginliklərdə baş tacı kimi görünürdü. Hər iki cahanda görən gözlərin işığı olaraq, öz ümmətinin Allah tərəfindən seçilmiş elçi kimi dini qoşunları himayə edib haqqın yolunu bizə göstərirdi. Müqəddəs “Qurani-Kərim” onun şəninə nazil olduğu üçün kini, inamsızlığı məhv edərək haqq ilə nahaqqın, xeyir ilə şərin fərqini göstərib, ortaya çıxan suallara elmi dəlillərlə aydınlıq gətirirdi. Onun saçının bəyazlığı və üzünün ziyası bütün yer üzünü işıqlandırdığından haqq yolçularının könlü fərəhlə dolurdu. Başqa canlılarla bərabər ağaclar belə, qarşısında əyilib səcdə qılırdı. O, gecə ki, yerin-göyün sahibinin hüzurunda bəşəriyyət cəm olmuşdu, sanki bütün dünya lərzəyə gəlmişdi. Bütün peyğəmbərlərin də çağırıldığı o mübarək məqama müqəddəs ruhların belə sədaqətlisi olan, yeddi qat göyləri mələklərin müşayiəti ilə keçib gedən son peyğəmbərimiz Məhəmməd (ə.s.) da yaxınlaşırdı. Elə ki peyğəmbər ərşə yetişirdi, üzünün min illərlə şölələnən müqəddəs nuru ilə hər yer işıqlanırdı. Uca yaradanın lütfü ilə Ona bəxş olunan möcüzələr özünəqədərki peyğəmbərlərə verilən möcüzələrdən qat-qat üstün idi.