KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

ÜÇÜNCÜ BÖLMƏ
MÜTLƏQ İZAFİ DƏYƏR İSTEHSALI

BEŞİNCİ FƏSİL
ƏMƏK PROSESİ BƏ DƏYƏRİN ARTMASI PROSESİ

1. ƏMƏK PROSESİ

İş qüvvəsinin istehlakı əməyin özü deməkdir. İş qüvvəsinin alıcısı onun satıcısını işləməyə məcbur edərək iş qüvvəsini istehlak edir. Bunun nəticəsində iş qüvvəsinin satıcısı actu [işdə] fəaliyyət göstərən iş qüvvəsi, fəhlə olur, bundan əvvəl isə o ancaq potentia [potensial surətdə] fəhlə idi. O öz əməyini əmtəələrdə ifadə etmək üçün, hər şeydən əvvəl, bunu istehlak dəyərlərində, bu və ya başqa tələbatı ödəməyə xidmət edən şeylərdə ifadə etməlidir. Deməli, kapitalist fəhləni müəyyən bir istehlak dəyəri, müəyyən bir şey hazırlamağa məcbur edir. İstehlak dəyərləri, yaxud nemətlər istehsalının kapitalist üçün və onun nəzarəti altında icra edilməsi bu istehsalın ümumi təbiətini əsla dəyişdirmir. Buna görə də əmək prosesini əvvəlcə heç bir müəyyən ictimai formadan asılı olmayaraq nəzərdən keçirmək lazimdır.

Əmək hər şeydən əvvəl insanla təbiət arasında baş verən bir prosesdir, insanın öz fəaliyyəti sayəsində özü ilə təbiət arasındakı maddələr mübadiləsində vasitəçi olduğu, bu mübadiləni tənzim etdiyi və onu nəzarət altında saxladığı bir prosesdir. İnsan özü təbiət maddəsinə bir təbiət qüvvəsi kimi qarşı durur. İnsan təbiət maddəsini öz yaşayışına yararlı olan bir formada mənimsəmək üçün öz bədəninə mənsub olan təbii qüvvələri: əl və ayaqlarını, başını və barmaqlarını hərəkətə gətirir. İnsan bu hərəkət vasitəsi ilə xarici təbiətə təsir etməklə və onu dəyişdirməklə bərabər öz təbiətini də dəyişdirir. O öz təbiətində mürğüləməkdə olan qüvvələri inkişaf etdirir və bu qüvvələrin fəaliyyətini öz hakimiyyətinə tabe edir. Biz burada əməyin ilk heyvanabənzər instinktiv formalarını nəzərdən keçirməyəcəyik. Cəmiyyətin, əmtəə bazarında fəhlənin öz iş qüvvəsinin satıcısı kimi meydana çıxdığı halı ilə, ibtidai zamanların dərinliklərinə gedib çatdığı ilkin halı – insan əməyinin öz primitiv, instinktiv formasından hələ azad olmadığı halı arasında çox böyük bir məsafə vardır. Biz əməyi ancaq insana məxsus olduğu formada nəzərdə tuturuq. Hörümçək toxucunun əməliyyatını xatırladan bir əməliyyat icra edir, bal arısı da mumdan şan qayırması ilə bəzi memar adamları utandırır. Lakin ən pis memar da ən yaxşı bal arısından lap əvvəldən bununla fərqlənir ki, memar hələ mumdan şan qayırmazdan əvvəl bunu öz beynində qayırıb hazırlamış olur. Əmək prosesinin sonunda alınan nəticə artıq bu prosesin əvvəlində insanın təsəvvüründə, yəni ideal surətdə mövcud olur. İnsan nəinki təbiətin verdiyi şeyin formasını dəyişdirir; təbiətin verdiyi şeydə o öz şüurlu məqsədini də həyata keçirir, bu məqsəd bir qanun olaraq insan fəaliyyətinin üsulunu və xarakterini müəyyən edir və insan öz iradəsini bu məqsədə tabe etməli olur. Həm də insanın öz iradəsini bu məqsədə tabe etməsi tək bir hal deyildir. Əməyi icra edən əzaların gərginləşdirilməsindən əlavə, əməyin sərf edildiyi bütün müddət ərzində müəyyən məqsəd güdən iradə də zəruridir ki, bu da işə diqqət verməkdə ifadə olunur, həm də əməyin məzmunu və onun icra üsulu fəhləni nə qədər az maraqlandırırsa, deməli, fəhlə öz fiziki və əqli qüvvələrinin hərəkətindən ibarət olan əməkdən nə qədər az zövq alırsa, həmin iradə də bir o qədər artıq dərəcədə zəruridir.

Əmək prosesinin sadə momentləri bunlardır: müəyyən məqsəd güdən fəaliyyət və ya əməyin özü, əmək çismi və əmək vasitələri.

Əvvəldə insanı yeməklə, hazır yaşayış vasitələri ilə təchiz edən torpaq (iqtisadi nöqteyi-nəzərdən su da buraya daxildir), insanın heç bir yardımı olmadan, insan əməyinin ən ümumi cismi kimi mövcuddur. Bütün o cisimlər ki, əmək ancaq onları torpaqla olan bilavasitə əlaqəsindən ayırmalı olur, bunlar təbiətin verdiyi əmək cisimləridir. Məsələn, ovlanıb öz yaşayış mühitindən – sudan çıxarılan balıq, əl dəyməmiş meşədə kəsilən ağac, yerin dərinliklərindən çıxarılan filiz. Əksinə, əgər əmək cisminin özü əvvəlki əməklə, necə deyərlər, süzgəcdən keçirilmişsə, biz onu xam material adlandırırıq, məsələn, artıq hasil edilib yuyulma prosesində olan filiz hər bir xam material əmək cismidir, lakin hər bir əmək cismi xam material deyildir. Əmək cismi ancaq o halda xam material olur ki, əmək sərf edilməklə müəyyən dərəcədə dəyişilmiş olsun.

Əmək vasitəsi elə bir şeydir və ya şeylər kompleksidir ki, insan bunları özü ilə əmək cismi arasında qoyur və bunlar ona öz təsirini həmin cismə keçirən bir amil xidməti görür. O, şeylərin mexaniki, fiziki, kimyəvi xassələrindən istifadə edir ki, öz məqsədinə uyğun olaraq bunları başqa şeylərə təsir alətləri kimi tətbiq etsin¹³⁰. İnsanın bilavasitə əldə etdiyi cisim əmək cismi deyil, -əmək vasitəsidir, – biz hazır yaşayış vasitələri, məsələn, meyvə yığmaqdan bəhs etmirik, çünki bu halda fəhlənin ancaq bədən əzaları əmək vasitəsi olur. Beləliklə, təbiətin özünün verdiyi şey fəhlənin fəaliyyət əzası olur, onun öz bədən əzalarına əlavə etdiyi bir əza olur və bununla da o bibliyanın əksinə olaraq, öz bədəninin təbii ölçülərini uzadır. İnsanın ilk qida anbarı olan torpaq həmçinin onun əmək vasitələrinin də ilk anbarıdır. Torpaq ona, məsələn, daş verir və o da bu daşdan istifadə edib onu başqa şeylərə atır, onunla başqa şeyləri sürtür, əzir, kəsir və i. a. Torpaq özü əmək vasitəsidir, lakin əkinçilikdə onun əmək vasitəsi vəzifəsi daşıması üçün də tam bir sıra başqa əmək vasitələri olmalı və iş qüvvəsi nisbətən yüksək inkişaf etmiş olmalıdır¹³¹. Ümumiyyətlə əmək prosesi heç olmazsa bir qədər inkişaf etdikdə artıq emal olunmuş əmək vasitələrinə ehtiyac hiss edir. Biz ən qədim insanın mağaralarında daş alətlərə və daş silaha rast gəlirik. Bəşər tarixinin ilk pillələrində emal edilmiş daş, ağac, sümük və balıqqulağı ilə yanaşı insan tərəfindən əhliləşdirilən, deməli, əmək sərf edilməklə dəyişdirilib, bəslənib yetişdirilən heyvanlar da əmək vasitəsi olaraq başlıca rol oynayır¹³². Əmək vasitələri işlətmək və yaratmaq, rüşeym halında bəzi heyvan növlərinə xas olsa da, insanın əmək prosesinin spesifik səciyyəvi cəhətini təşkil edir, buna görə də Franklin insanı «a toolmaking animal», alət qayıran heyvan adlandırır. Nəsli kəsilmiş heyvan növlərinin bədən quruluşunu öyrənmək üçün onların qalmış sümüklərinin quruluşunun nə kimi əhəmiyyəti varsa, aradan qalxmış ictimai-iqtisadi formasiyaları öyrənmək üçün də əmək vasitələrinin qalıqlarının eyni əhəmiyyəti vardır. İqtisadi dövrlərin fərqi onda deyildir ki, nə istehsal edilir, bundadır ki, necə istehsal edilir, hansı əmək vasitələri ilə istehsal edilir¹³³. Əmək vasitələri nəinki insan iş qüvvəsinin inkişafı meyarıdır, habelə əməyin icra edildiyi ictimai münasibətlərin göstəricisidir. Əmək vasitələrinin öz içərisində mexaniki əmək vasitələri, – bunların da məcmusunu istehsalın sümük və əzələ sistemi adlandırmaq olar, – yalnız əmək cisimlərini saxlamağa xidmət edən əmək vasitələrindən xeyli artıq dərəcədə ictimai istehsalın müəyyən dövrünün xarakterik fərqləndirici əlamətini təşkil edir, bu cür əmək vasitələrinin məcmusunu isə ümumiyyətlə istehsalın damar sistemi adlandırmaq olar, məsələn boru, çəllək, səbət, qab və i. a. Bunlar ancaq kimya istehsalında mühüm rol oynayır.

Əmək cisminə əməyin təsir göstərməsi üçün vasitə olan və buna görə də əmək fəaliyyətinin bu və ya başqa şəkildə keçiricisi xidmətini görən şeylərdən əlavə, ümumiyyətlə əmək prosesinin icra oluna bilməsi üçün lazım gələn bütün maddi şərtlər də daha geniş mənada əmək prosesi vasitələrinə daxildir. Bunlar bilavasitə əmək prosesinə daxil deyildir, lakin bunlar olmadan əmək prosesi ya heç mümkün olmaz, ya da mükəmməl olmayan şəkildə davam edə bilər. Belə bir ümumi əmək vasitəsi yenə də torpaq özüdür, çünki torpaq fəhləyə locus standi [üzərində durduğu yeri], onun əmək prosesinə isə fəaliyyət dairəsi (field of employment) verir. Yenə də bu cür əmək vasitələrinə, lakin artıq əvvəlcə əmək prosesindən keçmiş əmək vasitələrinə iş binaları, kanallar, yollar və i. a. misal ola bilər.

Beləliklə, əmək prosesində insanın fəaliyyəti əmək vasitəsinin yardımı ilə əmək cismində əvvəlcədən nəzərdə tutulan dəyişikliyi yaradır. Proses məhsulda sönüb gedir. Əmək prosesinin məhsulu istehlak dəyəridir, forması dəyişdirilərək insan tələbatına uyğunlaşdırılan təbiət maddəsidir. Əmək burada əmək cismi ilə birləşmiş olur. Əmək cisimdə maddiləşmiş olur, cisim isə emal edilmiş olur. Fəhlə tərəfdə fəaliyyət [Unruhe] formasında təzahür edən, indi məhsul tərəfdə qərar tutmuş xassə [ruhende Eigenschaft] formasında, varlıq formasında meydana çıxır. Fəhlə əyirmişdir, məhsul da iplikdir.

Bütün prosesə onun nəticəsi olan məhsul nöqteyi-nəzərindən baxılsa, əmək vasitəsi də, əmək cismi də, hər ikisi istehsal vasitəsi¹³⁴ kimi, əməyin özü isə məhsuldar əmək¹³⁵ kimi meydana çıxır.

Bir istehlak dəyəri əmək prosesindən məhsul şəklində çıxarkən, əvvəlki əmək proseslərinin məhsulu olan digər istehlak dəyərləri istehsal vasitəsi olaraq həmin prosesə daxil olur. Bir əməyin məhsulu olan eyni bir istehlak dəyəri başqa bir əmək üçün istehsal vasitəsi olur. Buna görə də məhsullar nəinki əmək prosesinin nəticəsidir, habelə əmək prosesi üçün şərtdir.

Öz əmək cismini təbiətdə tapan mədənçilik, ovçuluq, balıqçılıq və i. a. (xam torpaq ancaq ilk dəfə becərildikdə – əkinçilik) kimi hasilat sənayesi istisna olmaqla, – bütün sənaye sahələrində xam material, yəni artıq, əmək prosesi süzgəcindən keçmiş olan və özü də artıq, əmək məhsulu olan əmək cismi işlənir. Məsələn, əkinçilikdə toxum. Adətən təbiətin məhsulu hesab edilən heyvanlar və bitkilər də həqiqətdə nəinki keçən il sərf edilən əməyin məhsuludur, hətta müasir şəklində götürülərsə, həmçinin bir çox nəsillər boyu insanın nəzarəti altında, insan əməyi ilə əmələ gələn dəyişikliklərin məhsuludur. Əmək vasitələrinin özünə gəldikdə, ən səthi nəzərlə baxıldıqda belə, bunların çoxunda keçmiş əməyin izini görmək olur.

Xam material məhsulun başlıca substansiyasını təşkil edə bilər və ya onun təşəkkülündə ancaq yardımçı material kimi iştirak edə bilər. Yardımçı materialı ya əmək vasitələri istehlak edir, məsələn, kömürü – buxar maşını, sürtgü yağını – çarxlar, otu – işlək at istehlak edir, yaxud həmin material xam materiala əlavə edilir ki, bunda maddi dəyişiklik əmələ gətirsin, – məsələn, ağardılmamış kətana xlor, dəmirə kömür, yuna boyaq əlavə edilir, ya da əməyin özünün icra olunmasına yardım edir, məsələn, iş binasını işıqlandırmaq və qızdırmaq üçün işlədilir. Kimya sənayesinin özündə əsas material ilə yardımçı material arasındakı fərq itib gedir, çünki işlədilən xam materialdan heç biri yenidən məhsulun substansiyası kimi bir daha meydana çıxmır¹³⁶.

Hər şey bir çox xassələrə malik olduğuna və buna görə də müxtəlif istifadə üsulları üçün yararlı olduğuna eyni bir məhsul çox müxtəlif əmək proseslərində xam material ola bilər. Məsələn, dəyirmançı, nişasta zavodçusu, araqçəkən, maldar və i. a. üçün taxıl xam materialdır. Toxumluq taxıl özünün istehsalı üçün xam material olur. Eynilə də kömür mədən sənayesindən məhsul kimi çıxır və oraya istehsal vasitəsi kimi daxil olur.

Eyni məhsul eyni bir əmək prosesində əmək vasitəsi və xam material ola bilər. Məsələn, saxlanıb bəslənilən mal-qara emal olunan xam materialdır və eyni zamanda da gübrə hazırlamaq vasitəsidir.

İstehlak üçün hazır formada mövcud olan məhsul yenidən başqa bir məhsul üçün xam material ola bilər, məsələn, şərab üçün üzüm xam materialdır. Yaxud əməyin məhsulu elə formalarda olur ki, bu formalarda o ancaq xam material kimi işlədilə bilər. Bu halda olan xam material yarımfabrikat adlanır və bəlkə də onu aralıq fabrikat adlandırmaq daha doğru olardı, məsələn, pambıq, sap, iplik və- i. a. İlkin xam material özlüyündə artıq məhsul olduğu halda, hələ tam bir sıra müxtəlif proseslərdən keçməlidir, bu proseslərdə isə o, daim dəyişilən şəkildə hər dəfə yenidən xam material kimi işlədilir və nəhayət, son əmək prosesinə gəlib çatır və buradan artıq, hazır yaşayış vasitəsi və ya hazır əmək vasitəsi kimi çıxır.

Beləliklə, müəyyən bir istehlak dəyərinin xam material, əmək vasitəsi və ya məhsul kimi meydana çıxması, tamamilə onun əmək prosesində daşıdığı müəyyən funksiyadan, burada tutduğu yerdən asılıdır və bu yer dəyişildikdə, onun vəzifələri də dəyişilir.

Buna görə də məhsullar yeni əmək proseslərinə istehsal vasitələri kimi daxil olduqda, öz məhsul xarakterini itirir. Məhsullar burada canlı əməyin ancaq maddi amilləri olur. Əyirici üçün iy ancaq onun əyirmədə işlətdiyi bir vasitədir, kətan lifi ancaq əyirilən bir cisimdir. Əlbəttə, əyirmə materialı və iy olmadan əyirmək olmaz. Buna görə də əyirmə başlayarkən bu məhsullar mövcud olmalıdır. Lakin çörəyin kəndli, dəyirmançı, çörəkçi və i. a. tərəfindən keçmişdə sərf edilən əməyin məhsulu olmasının çörək yeyilməsi üçün tamamilə əhəmiyyətsiz olduğu kimi, kətan lifi və iyin də keçmiş əməyin məhsulu olması əyirmə prosesi üçün tamamilə əhəmiyyətsizdir. Əksinə. İstehsal vasitələri özlərinin keçmişdə sərf edilən əməyin məhsulu olmaq xarakterinin əmək prosesində büruzə verirsə, ancaq öz nöqsanları üzündən büruzə verir. Küt bıçaq, daim qırılan iplik və i. a. həmişə bıçaqçı A ilə əyirici B-ni xatırladır. Yaxşı hazırlanmış məhsulda onun istehlak xassələrinin yaradılmasında keçmiş əməyin iştirak etdiyinin hər bir izi silinib getmiş olur.

Əmək prosesində xidmət etməyən maşın faydasızdır. Bundan əlavə, bu maşın, təbii maddələr mübadiləsinin dağıdıcı təsirinə məruz qalır. Dəmir paslanır, ağac çürüyür. Bir şey toxumaq üçün istifadə edilməyən iplik korlanmış pambıqdır. Canlı əmək bu şeyləri qavramalı, bunlara ruh verib canlandırmalı, bunları açaq mümkün olan istehlak dəyərlərindən gerçək və fəal istehlak dəyərlərinə çevirməlidir. Bunları öz cismi kimi assimilyasiya edən əməyin alovu ilə qavranmış əmək prosesində öz qayə və vəzifəsinə uyğun funksiyalar daşımalı olan bu istehlak dəyərləri istehlak edilirsə də, məqsədəuyğun surətdə istehlak edilir, fərdi istehlak dairəsinə yaşayış vasitələri kimi və ya yeni əmək prosesinə istehsal vasitələri kimi daxil ola bilən yeni istehlak dəyərləri, yeni məhsullar yaradılması ünsürləri kimi istehlak edilir.

Beləliklə, meydanda olan məhsullar əmək prosesinin nəticəsi olmaqla bərabər əmək prosesi üçün şərtdirsə, digər tərəfdən, bunların əmək prosesinə daxil olması, yəni canlı əməklə təması keçmiş əməyin bu məhsullarını istehlak dəyərləri kimi saxlamaq və bunlardan istifadə etmək üçün yeganə vasitədir.

Əmək öz maddi ünsürlərini, öz cismini və öz vasitələrini istehlak edir, onları yeyir, buna görə də əmək istehlak prosesidir. Bu istehsal istehlakı fərdi istehlakdan onunla fərqlənir ki, bu axırıncı halda məhsul canlı fərdin yaşayış vasitələri kimi, birinci halda isə əməyin, yəni bu fərdə məxsus olub fəaliyyət göstərən iş qüvvəsinin yaşayış vasitələri kimi istehlak edilir. Buna görə də fərdi istehlakın məhsulu istehlakçı özüdür, istehsal istehlakının nəticəsi isə istehlakçıdan fərqli olan məhsuldur.

Əmək vasitələri ilə əmək cismi özləri də məhsul olduğuna görə, məhsulu əmək məhsul istehsalı üçün istehlak edir və ya məhsuldan məhsul istehsalı vasitələri kimi istifadə edir. Lakin əmək prosesi əvvəldə ancaq, insanla və onun yardımı olmadan mövcud olan torpaq arasında cərəyan etdiyi kimi, indi də əmək prosesində, təbiətin verdiyi və təbiət maddəsinin insan əməyi ilə birləşməsindən ibarət olmayan istehsal vasitələri iştirak edir.

Sadə və abstrakt momentləri əsasında təsvir etdiyimiz əmək prosesi istehlak dəyərləri yaratmaq üçün məqsədəuyğun fəaliyyətdir, təbiətin verdiklərini insan tələbatı üçün mənimsəməkdir, insanla təbiət arasındakı maddələr mübadiləsi üçün ümumi şərtdir, insan həyatı üçün əbədi təbii şərtdir, buna görə də insan həyatının heç bir formasından asılı deyildir, əksinə, bu həyatın bütün ictimai formalarına eyni dərəcədə xasdır. Buna görə də bir fəhlənin başqa fəhlələrə münasibətini nəzərdən keçirməyə ehtiyacımız olmamışdı. Bir tərəfdə insan və onun əməyi, digər tərəfdə isə təbiət və onun maddələri götürülürdü, – bu kifayət idi. Buğdanın dadından onu kimin becərib yetişdirdiyini bilmək mümkün olmadığı kimi, bu əmək prosesindən də görünmür ki, o hansı şəraitdə cərəyan edir: qullara göz olan nəzarətçinin amansız qamçısı altındamı, yaxud kapitalistin tamahkar nəzəri altında cərəyan edir; bunu bir neçə yuger torpağını becərən Sinsiniatmı, yoxsa yırtıcı heyvanı daşla vurub öldürən vəhşi adam icra edir.¹³⁷

Lakin bizim in spe [gələcəkdəki] kapitalistə qayıdaq. Biz onu, o əmtəə bazarından əmək prosesi üçün lazım olan bütün amilləri: maddi amillər, yaxud istehsal vasitələri, və şəxsi amil, yaxud iş qüvvəsi aldıqdan sonra tərk etmişdik. O öz xüsusi müəssisəsi: əyirmə emalatxanası, çəkmə fabriki və i. a. üçün lazım olan istehsal vasitələrini və iş qüvvəsini hiyləgər və təcrübəli bir müştəri gözü ilə seçib almışdı. Beləliklə, bizim kapitalist aldığı əmtəəni, iş qüvvəsini istehlak etməyə başlayır, yəni iş qüvvəsinin daşıyıcısı olan fəhləni öz əməyi ilə istehsal vasitələrini istehlak etməyə məcbur edir. Fəhlənin, əmək prosesini özü üçün deyil, kapitalist üçün icra etməsi üzündən əmək prosesinin ümumi xarakteri, əlbəttə, dəyişilmir. Çəkmə tikməkdə və ya iplik əyirməkdə işlədilən müəyyən üsul da kapitalistin işə qarışması nəticəsində birdən-birə dəyişilə bilməz. Kapitalist ilk zamanlar iş qüvvəsini bazarda rast gəldiyi kimi götürməlidir, deməli, əməyi də hələ kapitalistlərin olmadığı dövrdə inkişaf etmiş olduğu kimi götürməlidir. Əməyin kapitala tabe edilməsi nəticəsi olaraq istehsal üsulunun özünün dəyişilməsi ancaq sonralar baş verə bilər, buna görə də ancaq sonralar nəzərdən keçirilməlidir.

İş qüvvəsinin kapitalist tərəfindən istehlak edilməsi prosesi olmaq etibarı ilə əmək prosesi özünün iki spesifik xüsusiyyətini büruzə verir.

Fəhlə onun əməyinə sahiblənmiş olan kapitalistin nəzarəti altında işləyir. Kapitalist göz qoyur ki, iş lazımi qaydada görülsün və istehsal vasitələri məqsədəuyğun istehlak edilsin, deməli, xam material boş yerə sərf edilməsin və əmək alətləri səliqə ilə işlədilsin, yəni yalnız işdə tətbiq olunmasının tələb etdiyi dərəcədə xarab olsun.

İkincisi də: məhsul bilavasitə istehsalçının, fəhlənin deyil, kapitalistin mülkiyyətidir. Kapitalist iş qüvvəsinin, məsələn, gündəlik dəyərini ödəyir. Deməli, hər hansı başqa əmtəə kimi, – məsələn, bir günlüyə kirayə etdiyi at kimi, – iş qüvvəsinin də bir gün ərzində istehlakı kapitalistə məxsusdur. Əmtəənin istehlakı əmtəə alıcısına məxsusdur və iş qüvvəsi sahibi də öz əməyini verərkən felən ancaq satdığı istehlak dəyərini verir. O, kapitalistin emalatxanasına ayaq basdığı andan etibarən onun iş qüvvəsinin istehlak dəyəri, yəni bunun istehlakı, əmək kapitalistə məxsusdur. İş qüvvəsini satın almaqla kapitalist canlı ferment olan əməyin özünü öz ixtiyarında olan və məhsul vücuda gətirən cansız ünsürlərlə birləşdirir. Kapitalistin nöqteyi-nəzərindən əmək prosesi ancaq onun satın aldığı əmtəəni, iş qüvvəsini istehlak etmək deməkdir, lakin kapitalist iş qüvvəsini ancaq bu şərtlə istehlak edə bilər ki, onu istehsal vasitələri ilə birləşdirsin. Əmək prosesi kapitalistin satın aldığı şeylər arasında, ona məxsus olan şeylər arasında baş verən prosesdir. Buna görə kapitalistin şərab anbarındakı qıcqırma prosesinin məhsulu ona məxsus olduğu dərəcədə həmin prosesin məhsulu da ona məxsusdur ¹³⁸.

2. DƏYƏRİN ARTMASI PROSESİ

Kapitalistin mülkiyyəti olan məhsul müəyyən istehlak dəyəridir: iplikdir, çəkmədir və i. a. Lakin, məsələn, çəkmə ictimai tərəqqi üçün müəyyən dərəcədə bazis təşkil etsə də və bizim kapitalist qəti tərəqqipərvər olsa da, bununla belə o, çəkməni çəkmə xatirinə istehsal etmir. Əmtəə istehsalı şəraitində istehlak dəyəri ümumiyyətlə «qu'on aime pour lui-meme» [«özünə görə sevilən»] şey deyildir. Burada istehlak dəyərləri ümumiyyətlə ancaq, mübadilə dəyərinin maddi substratı, daşıyıcıları olduğuna görə, ancaq buna görə istehsal olunur. Buna görə də bizim kapitalist iki şeyə çalışır. Əvvələn, o, mübadilə dəyərinə malik olan istehlak dəyəri, satılmaq üçün nəzərdə tutulan şey, yəni əmtəə istehsal etmək istəyir. İkincisi də, o elə bir əmtəə istehsal etmək istəyir ki, bunun dəyəri bunun istehsalı üçün lazım gələn əmtəələrin dəyəri məbləğindən, əmtəə bazarında öz nağd pulunu avans etdiyi istehsal vasitələrinin və iş qüvvəsinin dəyəri məbləğindən artıq olsun. O nəinki istehlak dəyəri, habelə əmtəə istehsal etmək istəyir, nəinki istehlak dəyəri, habelə dəyər və nəinki dəyər, habelə izafi dəyər istehsal etmək istəyir.

Doğrudan da, burada əmtəə istehsalından bəhs edildiyinə görə, aydındır ki, indiyədək biz prosesin ancaq bir cəhətini nəzərdən keçirmişik. Əmtəə özü istehlak dəyəri ilə dəyərin vəhdəti olduğu kimi, əmtəə istehsalı prosesi də əmək prosesi ilə dəyər yaradılması prosesinin vəhdəti olmalıdır.

Beləliklə, indi istehsal prosesini dəyər yaradılması prosesi kimi də nəzərdən keçirək.

Biz bilirik ki, hər bir əmtəənin dəyəri əmtəənin istehlak dəyərində maddiləşmiş əməyin miqdarı ilə, əmtəənin istehsalı üçün ictimai zəruri olan iş vaxtı ilə müəyyən edilir. Bu, əmək prosesi nəticəsində bizim kapitalistin əldə etdiyi məhsula da aiddir. Deməli, hər şeydən əvvəl, bu məhsulda maddiləşmiş əməyi hesablamaq lazımdır.

Fərz edək ki, bu məhsul iplikdir.

İplik istehsal etmək üçün, hər şeydən əvvəl müvafiq xam material, məsələn 10 funt pambıq lazımdır. Pambığın dəyərinin nə qədər olduğunu burada axtarıb tapmaq lazım gəlmir, çünki kapitalist onu bazarda öz dəyərinə, məsələn, 10 şillinqə almışdır. Pambığın istehsalı üçün lazım olan əmək pambığın qiymətində orta ictimai əmək kimi artıq, ifadə edilmişdir. Sonra fərz edək ki, burada işlədilən bütün əmək vasitələrinin nümayəndəsi olan iylərdən pambıq emalında sərf edilmiş miqdarının dəyəri 2 şillinqdir. 12 şillinqlik miqdarda qızıl 24 iş saatının və ya iki iş gününün məhsuludursa, buradan ən əvvəl belə bir nəticə çıxır ki, iplikdə 2 iş günü maddiləşmişdir.

Pambığın öz formasını dəyişdirməsi və iylərin istehlak edilmiş hissəsinin tamamilə yox olması bizi yanıltmamalıdır. Məsələn, əgər 40 funt ipliyin dəyəri = 40 funt pambığın dəyəri + bütöv bir iyin dəyəri, yəni bu tənliyin hər iki tərəfini istehsal etmək üçün eyni miqdar iş vaxtı tələb edilirsə, onda ümumi dəyər qanununa görə, 10 funt iplik 10 funt pambıqla iyin ekvivalentidir. Bu halda eyni bir iş vaxtı bir dəfə ipliyin istehlak dəyərində, o biri dəfə isə pambıqla iyin istehlak dəyərlərində təcəssüm etmiş olur. Deməli, dəyərin iplikdə, iy və ya pambıqda təzahür etməsinin dəyər üçün əsla fərqi yoxdur. İy ilə pambıq adi mübadilə vasitəsi ilə özünə ekvivalent miqdar ipliklə əvəz edilsəydi, bu hal onların dəyərinə təsir etməyəcəyi kimi, bunlar yan-yana yatıb qalmaq əvəzinə əyirmə prosesində birləşirsə, bu da onların istehlak formalarını dəyişdirir və onları ipliyə çevirirsə, bu da onların dəyərinə təsir etmir.

Pambıq istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı bu iplik (pambıq isə iplik üçün xam materialdır) istehsalı üçün lazım olan iş vaxtının bir hissəsidir, buna görə də iplikdə təcəssüm etmiş olur. Pambığın ipliyə çevrilməsi üçün nə qədər iyin aşınması və ya istehlak edilməsi lazımdırsa, bu qədər iyin istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı haqqında eyni sözləri demək olar.¹³⁹

Beləliklə, ipliyin dəyəri, yəni onun istehsalı üçün lazım olan iş vaxtı nəzərdə tutulduqda, pambığın özünü və istehlak edilmiş iyləri istehsal etmək və sonra pambıqla iylərdən iplik hasil etmək üçün icra olunması lazım gələn, zaman və məkan etibarı ilə bir-birindən ayrı olan müxtəlif xüsusi əmək proseslərinə eyni bir əmək prosesinin müxtəlif ardıcıl fazaları kimi baxa bilərik. İplikdə olan bütün əmək keçmiş əməkdir. İpliyi vücuda gətirmiş ünsürlərin istehsalı üçün lazım olan iş vaxtının artıq keçib getməsi və uzaq keçmişə aid olması, son prosesə, yəni ipliyin əyrilməsinə bilavasitə sərf edilən əməyin isə sadəcə keçmiş əmək olub indiki vaxta yaxın olması qətiyyən heç bir əhəmiyyətə malik deyildir. Bir evin tikilməsinə müəyyən miqdar əmək, məsələn, 30 iş günü lazımdırsa, 30-cu əmək gününün birincisindən 29 gün sonra istehsala daxil olması bu evdə təcəssüm tapmış iş vaxtının ümumi miqdarını dəyişdirmir. Buna görə də biz, əmək materialında və əmək vasitələrində təcəssüm edən iş vaxtını nəzərdən keçirərkən tamamilə hesab edə bilərik ki, elə bil bu iş vaxtı axırda əyirmə formasında birləşdirilən əməkdən əvvəl, sadəcə əyirmə prosesinin daha qabaqkı mərhələsində sərf edilmişdir.

Beləliklə, istehsal vasitələrinin, yəni pambıq və iylərin 12 şillinqlik qiymətdə ifadə olunan dəyərləri iplik dəyərinin, yaxud məhsul dəyərinin tərkib hissələri olur.

Lakin burada iki şərtə əməl edilməlidir. Əvvələn, pambıq və iylər həqiqətdə müəyyən istehlak dəyərinin istehsalı üçün işlədilməlidir. Bizim misalda onlardan iplik istehsal edilməlidir. Dəyər üçün fərqi yoxdur ki, hansı istehlak dəyəri onun daşıyıcısıdır, lakin dəyərin daşıyıcısı hər halda müəyyən bir istehlak dəyəri olmalıdır. İkincisi, fərz edilir ki, ancaq həmin ictimai istehsal şəraitində lazım olan iş vaxtı sərf edilmişdir. Deməli, 1 funt iplik əyirmək üçün ancaq 1 funt pambıq lazımdırsa, 1 funt iplik yaranması üçün ancaq 1 funt pambıq istehlak edilə bilər. İy məsələsi də belədir. Əgər kapitalist dəmir iy əvəzində qızıl iy işlətmək xəyalına düşsəydi, buna baxmayaraq, ipliyin dəyərinə ancaq ictimai zəruri əmək, yəni dəmir iy istehsal etmək üçün lazım olan iş vaxtı daxil olardı.

İndi biz bilirik ki, iplik dəyərinin hansı hissəsini istehsal vasitələri, yəni pambıq və iylər əmələ gətirir. Bu hissə 12 şillinqə bərabərdir və ya maddiləşmiş iki iş günündən ibarətdir. Deməli, indi dəyərin elə bir hissəsindən bəhs edilir ki, bunu əyiricinin öz əməyi pambığa əlavə edir.

İndi biz həmin əməyi əmək prosesinə yanaşdığımızdan tamamilə başqa bir nöqteyi-nəzərdən götürməliyik. Orada məqsədəuyğun fəaliyyətdən, pambığı ipliyə çevirməkdən bəhs edilirdi. Əmək nə qədər çox məqsədəuyğundursa, başqa şərtlər eyni olduqda, iplik bir o qədər yaxşı olur. Əyiricinin əməyi məhsuldar əməyin başqa növlərindən spesifik surətdə fərqli idi və bu fərq subyektiv və obyektiv surətdə əyirmənin təqib etdiyi xüsusi məqsəddə, əyirmə əməliyyatlarının xüsusi xarakterində, onun istehsal vasitələrinin xüsusi təbiətində, onun məhsulunun xüsusi istehlak dəyərində təzahür edirdi. Pambıq və iylər əyirmə əməyi üçün zəruridir, lakin bunların köməyi ilə yivli top qayırmaq olmaz. Əksinə, əyiricinin əməyi dəyər yaratdığına, yəni dəyər mənbəyi olduğuna görə, silah qayıranın əməyindən və ya, bu halda bizə daha yaxın olan misalı götürsək, pambıqçının və iy istehsalçısının iplik istehsalı vasitələrində təcəssüm edən əməyindən əsla fərqlənmir. Pambıq becərilməsi, iy istehsalı və əyiricilik ancaq bu eyniyyət sayəsində eyni dəyərin, iplik dəyərinin bir-birindən yalnız miqdarca fərqli olan hissələrini təşkil edə bilər. Burada məsələ daha əməyin keyfiyyəti, xassələri və məzmunu üzərində deyil, onun ancaq miqdarı üzərindədir. Əməyin miqdarını nəzərə almaq asandır. Biz fərz edirik ki, əyirmə əməyi sadə əməkdir, orta ictimai əməkdir. Sonralar biz görəcəyik ki, bunun əksi fərz edildikdə, vəziyyət əsla dəyişilmir.

Əmək prosesi zamanı əmək daim fəaliyyət formasından varlıq formasına, hərəkət formasından predmetlik formasına keçir. Bir saat qurtardıqdan sonra əyirmə hərəkəti müəyyən miqdar iplikdə təcəssüm edir və, deməli, müəyyən miqdar əmək, bir iş saatı pambıqda maddiləşmiş olur. Biz deyirik: bir iş saatı, yəni əyiricinin həyat qüvvəsinin bir saat ərzində sərf edilməsi, çünki burada əyirmə əməyi spesifik əyirmə əməyi olduğuna görə deyil, ancaq iş qüvvəsinin məsrəfi olduğuna görə əhəmiyyətlidir.

Deməli, qəti əhəmiyyəti olan budur ki, proses gedişində, yəni pambıq ipliyə çevrildiyi zaman ancaq ictimai zəruri iş vaxtı istehlak olunsun. Normal istehsal şəraitində, yəni orta ictimai istehsal şəraitində a funt pambıq bir iş saatı ərzində

b funt ipliyə çevrilməlidirsə, ancaq elə bir iş günü 12 saatlıq iş günü əhəmiyyəti ala bilər ki, həmin iş günü a funt pambıq X 12-ni çevirib b funt iplik X X 12 etsin. Ona görə ki, dəyər əmələ gələrkən ancaq ictimai zəruri iş vaxtı nəzərə alınır.

İstər əməyin özü, istərsə xam material və məhsul əmək prosesinin özü nöqteyi-nəzərindən götürüldüyünə nisbətən burada tamamilə başqa şəkildə meydana çıxır. Xam material burada ancaq müəyyən miqdar əməyi öz canına çəkən bir şey kimi əhəmiyyətlidir. Xam material əməyi öz canına çəkməklə həqiqətən ipliyə çevrilir, çünki iş qüvvəsi əyirmə formasında sərf edilmiş və xam materialla birləşdirilmişdir. Məhsul olan iplik isə indi ancaq, pambığın öz canına çəkdiyi əməyin ölçüsüdür. Bir saat ərzində 1²/₃ funt pambıq əyirilmiş və ya 1²/₃ funt ipliyə çevrilmişsə, 10 funt iplik göstərir ki, 6 iş saatını canına çəkmişdir. Məhsulun təcrübədə müəyyən edilən məlum miqdarı indi ancaq müəyyən miqdar əməyi, birikmiş müəyyən iş vaxtı kütləsini təmsil edir. Bu miqdarlar ancaq bir saatlıq, iki saatlıq, bir günlük ictimai əməyin maddiləşməsidir.

Əmək cisminin özünün məhsul, deməli, xam material olmasının əhəmiyyəti olmadığı kimi, əməyin məhz əyirmə əməyi, əmək materialının pambıq, məhsulun isə iplik olmasının da burada əhəmiyyəti yoxdur. Fəhlə əyirmə emalatxanasında deyil, kömür mədənində çalışsaydı, əmək cismi olan kömürü təbiət vermiş olardı. Bununla belə, kömür yataqlarından çıxarılan müəyyən miqdar, məsələn bir sentner kömür də öz canına çəkdiyi müəyyən miqdar əməyi təmsil edərdi.

İş qüvvəsi satılarkən fərz edilir ki, onun gündəlik dəyəri 3 şillinqə bərabərdir, bu 3 şillinqdə 6 iş saatı təcəssüm etmişdir və, deməli, orta hesabla fəhlənin bir günlük yaşayış vasitələri məcmusunu istehsal etmək üçün bu qədər əmək tələb olunur. Bizim əyirici bir iş saatında 1²/₃ funt pambığı 1²/₃ funt ipliyə çevirirsə, 6 saat ərzində 10 funt pambığı 10 funt ipliyə çevirəcəkdir. Deməli, əyirmə prosesində pambıq 6 iş saatını öz canına çəkir. Eyni iş vaxtı 3 şillinqlik qızılda ifadə olunur. Beləliklə, əyirmə özü pambığa 3 şillinqlik dəyər əlavə etmişdir.

İndi məhsulun – bu 10 funt ipliyin ümumi dəyərinə nəzər yetirək. Bu iplikdə 2 ¹/₂ iş günü maddiləşmişdir: 2 gün pambıqla iylərdədir, ¹/₂ iş günü də əyirmə prosesində onun canına çəkilmişdir. Bu iş vaxtı 15 şillinqlik qızılda ifadə olunur. Deməli, bu 10 funt ipliyin öz dəyərinə müvafiq qiyməti 15 şillinqdir, 1 funt ipliyin qiyməti isə 1 şillinq 6 pensdir.

Bizim kapitalistin qanı qaralır. Məhsulun dəyəri avans edilən kapitalın dəyərinə bərabərdir. Avans edilən dəyər artmamış, izafi dəyər istehsal etməmişdir, deməli, pul kapitala çevrilməmişdir. Bu 10 funt ipliyin qiyməti 15 şillinqə bərabərdir, məhsulu yaradan ünsürlərə və ya, başqa sözlə desək, əmək prosesi amillərinə də əmtəə bazarında 15 şillinq xərclənmişdir: 10 şillinq pambığa, 2 şillinq istehlak edilən miqdarda iyə və 3 şillinq də iş qüvvəsinə. İpliyin dəyərinin şişməsi heç bir xeyir vermir, çünki bu dəyər əvvəldə pambıq, iy və iş qüvvəsi arasında təqsim olunan dəyərlərin məcmusundan başqa bir şey deyildir, mövcud dəyərlərin belə sadəcə cəmlənməsindən isə heç vaxt izafi dəyər əmələ gələ bilməz.¹⁴⁰ Bütün bu dəyərlər indi bir şeydə cəmlənmişdir, lakin bu dəyərlər üç əmtəə alınması nəticəsində parçalanmazdan əvvəlki 15 şillinqlik pul məbləğində də eyni surətdə cəmlənmişdi.