KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

P–Ə. Əmtəənin ikinci, yaxud son metamorfozu–alqı. Pul bütün başqa əmtəələrin onlardan ayrılmış surəti və ya onların ən ümumi özgəninkiləşdirilməsi məhsulu olduğuna görə, tamamilə özgəninkiləşdirilən bir əmtəədir. Pul bütün qiymətləri əks istiqamətdə oxuyur və, beləliklə, özünün əmtəəyə çevrilməsi üçün itaətkar bir material olmaq etibarı ilə bütün əmtəə cisimlərində əks olunur. Bununla bərabər əmtəələrin pula saldığı aşiqanə nəzərlərdən ibarət olan qiymətlər pulun başqa şeyə çevrilib onda təcəssüm etmək qabiliyyətinin hüdudunu, məhz onun öz miqdarını göstərir. Əmtəə pula çevrildikdə, bir əmtəə kimi yox, olduğuna görə, pulun üzərində öz sahibinin əlinə necə keçdiyini və məhz nəyin pula çevrildiyini göstərən bir iz qalmır. Pul haradan ələ keçirsə keçsin, non olet [iyi gəlmir]. Pul, bir tərəfdən, satılmış əmtəəni təmsil edirsə, digər tərəfdən, alına biləcək əmtəələri təmsil edir⁶².

P–Ə, yəni alqı, eyni zamanda satqıdır, yaxud Ə–P deməkdir; deməli, müəyyən bir əmtəənin son metamorfozu eyni zamanda hər hansı başqa bir əmtəənin birinci metamorfozudur. Bizim toxucunun nöqteyi-nəzərindən onun əmtəəsinin həyat yolu əldə etdiyi 2 funt sterlinqə aldığı bibliya ilə bitir. Lakin bibliya satan şəxs toxucudan aldığı 2 funt sterlinqi arağa çevirir. Ə–P–Ə (kətan–pul–bibliya) prosesinin son fazası olan P–Ə eyni zamanda Ə–P–Ə (bibliya–pul–araq) prosesinin birinci fazası olan Ə–P deməkdir. Əmtəə istehsalçısı bazara ancaq bir cür məhsul çıxardığına görə, bu məhsuldan adətən külli miqdarda satır, halbuki onun müxtəlif cəhətli tələbatı onu reallaşdırılan qiyməti, yaxud əldə edilən pul məbləğini, alacağı bir çox şeylər arasında daim bölməyə məcbur edir. Beləliklə, bir satqı müxtəlif əmtəələrin alınması kimi çoxlu əməliyyata gətirib çıxarır. Deməli, bir əmtəənin son metamorfozu başqa əmtəələrin birinci metamorfozlarının məcmusunu təşkil edir.

İndi biz hər hansı bir əmtəənin, məsələn kətanın metamorfozunu bütövlükdə götürsək, hər şeydən əvvəl görərik ki, bu metamorfoz bir-birinə əks olan və bir-birini tamamlayan iki hərəkətdən; Ə–P və P–Ə hərəkətlərindən ibarətdir. Əmtəənin bir-birinə əks olan bu iki çevrilməsi əmtəə sahibinin bir-birinə əks olan iki ictimai hərəkətində meydana çıxır və onun bir-birinə əks olan iki iqtisadi rolunda inikas edir. Satqı agenti olmaq etibarı ilə o satıcıdır; alqı agenti olmaq etibarı ilə alıcıdır. Lakin əmtəə hər bir çevrilməsində eyni zamanda özünün hər iki formasında – əmtəə formasında və pul formasında mövcud olduğuna görə, – bunlar da yalnız bir-birinə əks qütblərdə yerləşir, – eyni bir əmtəə sahibi satıcı olduqda başqası onun qarşısına alıcı sifəti ilə çıxır, o alıcı olduqda isə, başqası onun qarşısına satıcı sifəti ilə çıxır. Eyni bir əmtəə bir-birinə əks olan iki ardıcıl çevrilmədən keçdiyi–əmtəədən pula və puldan əmtəəyə çevrildiyi kimi, eyni bir əmtəə sahibi də satıcı rolundan çıxıb alıcı roluna girir. Deməli, bunlar qəti surətdə sabitləşmiş rollar deyil, əmtəə tədavülü prosesində daim bir şəxsdən başqa şəxsə keçən rollardır.

Ən sadə formasında əmtəə metamorfozu tələb edir ki, dörd kənar nöqtə və üç persone dramatic [iştirak edən şəxs] olsun. Əvvəlcə əmtəə öz dəyərinin surəti olan pula müqabil durur, həm də bu surət «o biri tərəfdə», özgənin cibində özünün bir şey kimi hiss edilən reallığına malik olur. Deməli, əmtəə sahibinə pul sahibi qarşı durur. Əmtəə pula çevrildikdə, dərhal pul əmtəənin ani ekvivalent forması olur, bunun da istehlak dəyəri və ya məzmunu «bu tərəfdə», başqa əmtəə cisimlərində mövcuddur. Əmtəənin birinci çevrilməsinin son nöqtəsi olan pul eyni zamanda ikinci çevrilmənin başlanğıc nöqtəsidir. Deməli, prosesin birinci əməliyyatında satıcı olan şəxs ikinci əməliyyatında alıcı olur və burada üçüncü bir əmtəə sahibi onun qarşısına satıcı kimi çıxır⁶³.

Əmtəə metamorfozunun bir-birinə əks istiqamətdə olan iki fazası bir dövran təşkil edir: əmtəə forması, əmtəə formasından çıxma, əmtəə formasına qayıtma. Hər halda burada əmtəə özü bir-birinə əks surətdə müəyyən olunur. Əmtəə başlanğıc nöqtədə öz sahibi üçün qeyri-istehlak dəyəridir, son nöqtədə isə istehlak dəyəridir. Eynilə də əvvəlcə pul əmtəənin çevrildiyi bərk bir dəyər kristalı kimi meydana çıxır, sonra isə dönüb əmtəənin ani ekvivalent forması olur.

Bir əmtəənin tam dövranını təşkil edən iki metamorfoz eyni zamanda iki başqa əmtəənin bir-birinə əks olan natamam metamorfozlarıdır. Eyni bir əmtəə (kətan) özünün bir sıra metamorfozlarını başlayır və eyni zamanda başqa bir əmtəənin (buğdanın) tam metamorfozunu başa çatdırır. Özünün birinci çevrilməsində, satqı əməliyyatında bu, əmtəə hər iki rolu öz vücudu ilə ifa edir. Həmin əmtəə qızıl sürfəsinə çevrilib özü də bu şəkildə hər bir əmtəə cisminin keçdiyi yolu keçirkən, eyni zamanda da müəyyən bir üçüncü əmtəənin birinci metamorfozunu başa çatdırır. Beləliklə, hər bir əmtəənin bir-sıra metamorfozlarının etdiyi dövran başqa əmtəələrin dövranları ilə qırılmaz surətdə qovuşur. Bütünlükdə bu proses əmtəə tədavülüdür.

Əmtəə tədavülü məhsulların bilavasitə mübadiləsindən yalnız formaca deyil, mahiyyətcə də fərqlidir. Doğrudan da, indicə təsvir edilən prosesə yaxından nəzər salaq. Şübhəsiz, toxucu kətanı bibliyaya, öz əmtəəsini özgə əmtəəsinə mübadilə etmişdir. Lakin bu hadisə belə bir hadisə olaraq ancaq onun özü üçün mövcuddur. Qızdırıcı içkini soyuq möminlikdən üstün tutan bibliya satıcısı heç fikrinə də gətirməmişdir ki, onun bibliyasına kətan mübadilə edilir; eynilə toxucu da heç güman etmir ki, onun kətanına buğda mübadilə edilmişdir və i. a. B şəxsin əmtəəsi A şəxsin əmtəəsinin yerini tutur, lakin A ilə B öz əmtəələrini bir-biri ilə mübadilə etmir. Əslində elə ola bilər ki, A ilə B bir-birindən alsın, lakin bu kimi təsadüfi bir hal da əmtəə tədavülünün ümumi şəraitindən irəli gəlmir. Biz burada, bir tərəfdən, görürük ki, əmtəə mübadiləsi bilavasitə məhsul mübadiləsinin fərdi və yerli hədlərini yıxıb dağıdır və insan əməyi maddələrinin mübadiləsini inkişaf etdirir. Digər tərəfdən, iştirak edən şəxslərin nəzarətindən kənarda qalan və təbiətin verdiyi münasibətlər xarakteri daşıyan tam bir ictimai əlaqələr dairəsi inkişaf edir. Toxucu kətanı ancaq ona görə sata bilir ki, kəndli buğdanı satmışdır; araq həvəskarı bibliyanı ancaq ona görə sata bilir ki, toxucu kətanı satmışdır; araqçəkən şəxs öz qızdırıcı içkisini ancaq ona görə sata bilir ki, başqa birisi abhəyat satmışdır və i. a.

Bunun nəticəsində tədavül prosesi heç də bilavasitə məhsul mübadiləsində olduğu kimi, istehlak dəyərləri öz yerlərini və sahiblərini dəyişdikdən sonra bitmir. Pul axırda məlum əmtəənin metamorfozları sırasından çıxması üzündən yox olmur. Pul tədavül prosesinin bu və ya digər əmtəənin tərk etdiyi nöqtələrində daim yenidən toplanır. Məsələn, kətanın ümumi metamorfozunda: kətan–pul–bibliya metamorfozunda əvvəlcə kətan tədavüldən çıxır, pul onun yerini tutur, sonra bibliya tədavüldən çıxır və pul onun yerini tutur. Bir əmtəənin yerini başqa əmtəənin tutması nəticəsində üçüncü bir şəxsin əlində pul əmtəə qalır⁶⁴. Tədavül arasıkəsilmədən pul təri axıdır.

Belə bir ehkamdan daha bayağı bir şey təsəvvür etmək çətindir ki, guya əmtəə tədavülü alqılarla satqılar arasında hökmən müvazinət yaradır, çünki hər bir satqı eyni zamanda alqıdır, habelə vice versa [əksinə]. Əgər bununla demək istəyirlər ki, həqiqətən baş vermiş satqıların sayı alqıların sayına bərabərdir, onda bu, məzmunsuz bir tavtologiyadır. Lakin bu ehkamla sübut etmək istəyirlər ki, satıcı öz arxasınca bazara öz alıcısını da gətirir. Alqı ilə satqı bir-biri ilə qütbü əkslik təşkil edən iki şəxsin – pul sahibi ilə əmtəə sahibinin qarşılıqlı münasibəti olmaq etibarı ilə eyni bir əməliyyatdır. Lakin eyni bir şəxsin hərəkətləri olmaq etibarı ilə bunlar bir-biri ilə qütbü əkslik təşkil edən iki əməliyyatdır. Beləliklə, satqı ilə alqının eyniyyətində belə bir hal nəzərdə tutulur ki, əmtəə tədavülün kimyagər retortasına atılıb oradan pul şəklində çıxmadıqda, əmtəə sahibi tərəfindən satılmadıqda, deməli, pul sahibi tərəfindən alınmadıqda, faydasız olur. Bu eyniyyətdə daha sonra nəzərdə tutulur ki, mübadilə prosesi, baş tutduqda da, əmtəənin həyatında müəyyən bir fasilədir, çox və ya az davam edə bilən məlum bir dövrdür. Əmtəənin birinci metamorfozu eyni zamanda satqı və alqı olduğuna görə, bu natamam proses eyni zamanda müstəqil bir prosesdir. Alıcının əmtəəsi vardır, satıcının isə pulu, felən bazara yenidən tez və ya gec çıxmasından asılı olmayaraq, özünün tədavül edə bilmək formasını saxlayan əmtəəsi vardır. Bir başqası almadan heç kəs sata bilməz. Lakin birisi bir şey satmışsa, ancaq buna görə də dərhal bir şey almalı deyildir. Əmtəə tədavülü məhsul mübadiləsinin zaman, məkan və fərdi hədlərini məhz ona görə dağıdır ki, öz əməyinin məhsulunu özgəninkiləşdirməklə bunun əvəzində özgə əməyinin məhsulunu almaq arasındakı bilavasitə eyniyyət bir-birinə əks olan iki əməliyyata–satqı ilə alqıya bölünür. Bir-birinə tam müstəqil proses kimi qarşı duran proseslər müəyyən daxili vəhdət təşkil edirsə, bu məhz o deməkdir ki, onların daxili vəhdəti xarici əksliklərin hərəkətində vücuda gəlir. Daxilən müstəqil olmayan yəni bir-birini tamamlayan proseslərin zahirən bir-birindən ayrılması müəyyən nöqtəyə çatdıqda, onların vəhdəti zorakılıq yolu ilə–böhran şəklində meydana çıxır. Əmtəəyə xas olan əkslik–istehlak dəyəri ilə dəyər arasındakı əkslik, eyni zamanda özünü bilavasitə ictimai əmək kimi ifadə etməli olan xüsusi əməyin əksliyi, eyni zamanda ancaq abstrakt ümumi əmək əhəmiyyətinə malik olan əlahiddə və konkret əməyin əksliyi, şeylərin şəxsiyyətləşməsi ilə şəxslərin şey keyfiyyəti almasının əksliyi–bu immanent ziddiyyət – əmtəə metamorfozunun əksliklərində öz hərəkətinin inkişaf etmiş formalarını alır. Deməli, elə bu formaların özündə böhranın mümkünlüyü–lakin ancaq mümkünlüyü vardır. Bu mümkünlüyün gerçəkliyə çevrilməsi tam bir sıra şərtlər məcmusunun olmasını tələb edir ki, bunlar da sadə əmtəə tədavülü çərçivəsində hələ əsla mövcud deyildir.⁶⁵

Əmtəə tədavülü prosesində bir vasitəçi olan pul tədavül vasitəsi funksiyası kəsb edir.

b) PUL TƏDAVÜLÜ

Əmək məhsullarının bir-birinə maddi mübadiləsi üçün vasitə olan forma dəyişilməsi, Ə–P–Ə tələb edir ki, eyni bir dəyər əmtəə olmaq etibarı ilə prosesin başlanğıc nöqtəsini təşkil edərək yenidən əmtəə şəklində həmin nöqtəyə qayıtsın. Beləliklə, əmtəələrin bu hərəkəti bir dövran təşkil edir. Digər tərəfdən, bu formanın özü pul dövranına yol vermir. Bu formanın nəticəsi ondan ibarətdir ki, pul öz başlanğıc nöqtəsinə qayıtmaq deyil, arasıkəsilmədən bu nöqtədən uzaqlaşır. Əmtəə satıcının əlində öz çevrilmiş formasında, pul formasında qaldığı vaxta qədər bu əmtəə özünün birinci metamorfozu mərhələsində olur, yəni öz tədavülünün yalnız birinci yarısını icra etmiş olur. Proses–alqı məqsədi ilə satqı–başa çatdıqda, pul da öz əvvəlki sahibinin əlindən çıxıb getmiş olur. Doğrudur, toxucu bibliya aldıqdan sonra, yenidən kətan satsa, pul da yenə onun əlinə qayıdar. Lakin bu pul əvvəlki 20 arşın kətanın tədavülü nəticəsində qayıdıb gəlmir, əksinə, bu tədavül pulu toxucunun əlindən çıxarıb bibliya satanın əlinə keçirmişdir. Pul ancaq onun sayəsində qayıda bilir ki, yeni əmtəə birinci tədavül prosesinin verdiyi eyni nəticə ilə qurtaran yenə həmin tədavül prosesini yenidən başlayır və ya təkrar edir. Deməli, əmtəə tədavülünün bilavasitə pula verdiyi hərəkət forması pulun daim başlanğıc nöqtədən uzaqlaşması deməkdir, bir əmtəə sahibinin əlindən başqasının əlinə keçməsi, yaxud pulun tədavülü (currency cours de la monnaie) deməkdir.

Pulun tədavülü eyni bir prosesin daim yeknəsəq təkrar olunmasıdır. Əmtəə həmişə satıcı tərəfdə, alqı vasitəsi olan pul isə həmişə alıcı tərəfdə olur. Pul alqı vasitəsi vəzifəsini ifadə edərək əmtəənin qiymətini reallaşdırır. Lakin pul əmtəənin qiymətini reallaşdırarkən əmtəəni satıcının əlindən alıcının əlinə keçirir və eyni zamanda özü alıcının əlindən çıxıb satıcının əlinə keçir ki, həmin prosesi başqa bir əmtəə ilə də təkrar etsin. Pul hərəkətinin bu birtərəfli formasının əmtəə hərəkətinin ikitərəfli formasından irəli gəlməsi üstüörtülü qalır. Əmtəə tədavülü təbiətinin özü zahirən əks bir təsəvvür oyadır. Əmtəənin birinci metamorfozu öz zahiri görünüşü cəhətdən təkcə pulun hərəkəti deyil, habelə əmtəənin də öz hərəkətidir; əksinə, əmtəənin ikinci metamorfozu yalnız pulun hərəkəti şəklində görünür. Əmtəə öz tədavülünün birinci yarısında pul ilə öz yerini dəyişir. Bununla bərabər istehlak dəyəri olmaq etibarı ilə əmtəə tədavül dairəsindən çıxıb istehlak dairəsinə keçir.⁶⁶ Onun yerini əmtəə dəyərinin surəti və ya əmtəənin pul maskası tutur. Tədavülün ikinci yarısını əmtəə daha öz natural şəklində deyil, qızıl cildində keçir. Beləliklə, hərəkətin fasiləsizliyi ancaq pula xasdır; əmtəə üçün iki bir-birinə əks prosesə bölünən hərəkət, pulun öz hərəkəti olmaq etibarı ilə bu hərəkət həmişə eyni prosesdir və burada pul daim öz yerini yeni-yeni əmtəələrlə dəyişir. Buna görə də iş elə bir şəkil alır ki, guya əmtəə tədavülünün nəticəsi, bir əmtəənin yerini başqa əmtəənin tutması, əmtəənin öz formalarının dəyişilməsindən deyil, pulun tədavül vasitəsi olmaq funksiyasından irəli gəlir, özlüyündə hərəkətsiz olan əmtəələri guya məhz tədavül vasitələri hərəkətə gətirir, onları qeyri-istehlak dəyəri olduqları əllərdən istehlak dəyəri olduqları əllərə keçirir, həm də bunları həmişə pulun öz hərəkətinə əks istiqamətdə hərəkət etdirir. Pul daim əmtəələri tədavül dairəsindən uzaqlaşdırıb tədavüldə onların yerini tutur və bununla da öz başlanğıc nöqtəsindən uzaqlaşır. Buna görə də pulun hərəkətində yalnız əmtəələrin tədavülü ifadə olunursa da, zahirdə, əksinə, belə görünür ki, əmtəələrin tədavülü ancaq pulun hərəkətinin nəticəsidir⁶⁷.

Digər tərəfdən, pulun ancaq ona görə tədavül vasitəsi funksiyası vardır ki, əmtəələrin müstəqilləşmiş dəyərini təmsil edir. Buna görə də tədavül vasitəsi olmaq etibarı ilə pulun hərəkəti həqiqətdə ancaq əmtəənin öz formasının hərəkətidir. Deməli, bu hərəkət pulun tədavülündə gözə görünən bir şəkildə də əks olunmalıdır. Məsələn, kətan əvvəlcə öz əmtəə formasını öz pul formasına çevirir. Onun birinci metamorfozu olan Ə–P metamorfozunun ikinci qütbü, yəni pul forması sonra onun axırıncı metamorfozu olan P–Ə metamorfozunun, yenidən bibliyaya çevrilməsinin birinci qütbü olur. Lakin formanın bu iki çevrilməsindən hər biri əmtəə və pulun mübadiləsi yolu ilə, bir-birinin yerini tutması yolu ilə əmələ gəlir. Eyni pul əmtəənin özgəninkiləşdirilmiş surəti olaraq satıcının əlinə gəlir və əmtəənin qəti özgəninkiləşdirilən surəti olaraq satıcını tərk edir. Bu pul-öz yerini iki dəfə dəyişir. Kətanın birinci metamorfozu bu pulu toxucunun cibinə gətirir, ikincisi isə pulu yenidən oradan çıxarır. Beləliklə, eyni bir əmtəənin formasının bir-birinə əks istiqamətdə iki dəfə dəyişilməsi pulun əks istiqamətdə iki dəfə öz yerini dəyişdirməsində əks olunur.

Əksinə, yalnız birtərəfli əmtəə metamorfozları olduqda–istər sadəcə alqı, istərsə sadəcə satqı əməliyyatları olsun, fərqi yoxdur–eyni pul öz yerini ancaq bir dəfə dəyişir. Pulun ikinci yerdəyişməsi həmişə əmtəənin ikinci metamorfozunu, onun puldan geri dönməsini ifadə edir. Eyni pulun yerdəyişmələrinin tez-tez təkrarlanmasında nəinki ayrıca bir əmtəənin metamorfozları sırası, habelə ümumiyyətlə bütün əmtəə aləminin saysız-hesabsız metamorfozlarının çulğaşması ifadə olunur. Həm də özlüyündə aydındır ki, bunların hamısı ancaq burada nəzərdən keçirdiyimiz sadə əmtəə tədavülü formasına aiddir.

Hər bir əmtəə tədavül prosesində ilk addım atdıqda, öz formasını lap ilk dəfə dəyişərkən tədavül dairəsindən çıxır və onun yerinə buraya daim yeni bir əmtəə daxil olur. Əksinə, tədavül vasitəsi olmaq etibarı ilə pul daim tədavül dairəsində qalır, daim burada vurnuxur. Buradan belə bir sual meydana çıxır ki, bu dairə arasıkəsilmədən nə qədər pul qəbul edə bilər.

Hər bir ölkədə hər gün eyni zamanda çoxlu və deməli, məkanca yanaşı olan birtərəfli əmtəə metamorfozları baş verir və ya başqa sözlə, bir tərəfdən təkcə satqılar, digər tərəfdən təkcə alqılar baş verir. Öz qiymətləri cəhətdən əmtəələr fikrən təsəvvür edilən müəyyən pul miqdarlarına bərabərləşmiş olur. Burada nəzərdən keçirilən bilavasitə tədavül forması həmişə əmtəə ilə pulu cismani şəkildə bir-birinə qarşı qoyduğuna görə–əmtəə satqı qütbündə, pul isə buna əks olan alqı qütbündə durduğuna görə, – əmtəələrin tədavülü prosesi üçün lazım gələn tədavül vasitələri kütləsini həmin əmtəələrin qiymətlərinin məcmusu artıq müəyyən etmiş olur. Doğrudan da pul ancaq, əmtəələrin qiymətləri məbləğində artıq ideal surətdə ifadə edilmiş qızıl məbləğini real surətdə təmsil edir. Deməli, bu məbləğlərin bərabərliyi özlüyündə aydındır. Lakin biz bilirik ki, əmtəələrin dəyəri sabit qaldıqda, qızılın (pul materialının) öz dəyəri dəyişdikcə, əmtəələrin qiyməti dəyişilir: qızılın dəyəri düşdükdə, əmtəələrin qiyməti mütənasib surətdə qalxır və qızılın dəyəri qalxdıqda, əmtəələrin qiyməti əksinə, mütənasib surətdə düşür. Əmtəə qiymətləri məbləğinin belə qalxması və ya düşməsi ilə bərabər, tədavüldə olan pul kütləsi də eyni proporsiyada çoxalmalı və ya azalmalıdır. Hər halda burada tədavül vasitələri kütləsinin dəyişilməsinə səbəb pul özüdür, lakin öz tədavül vasitəsi funksiyasında deyil, öz dəyər ölçüsü funksiyasında. Əvvəlcə əmtəələrin qiyməti pulun dəyərinin dəyişilməsinə əks nisbətdə dəyişilir, sonra isə tədavül vasitələri kütləsi əmtəələrin qiymətinin dəyişilməsinə düz nisbətdə dəyişilir. Məsələn, qızılın dəyəri düşməyib, dəyər ölçüsü olmaq etibarı ilə onu gümüş əvəz etsəydi, yaxud əksinə, gümüşün dəyəri yüksəlməyib, qızıl gümüşü dəyər ölçüsü funksiyasından sıxışdırıb çıxarsaydı, yenə tamamilə eyni hal baş verərdi. Birinci halda tədavüldə olmuş qızıla nisbətən daha çox gümüş tədavül etməli idi, ikinci halda əvvəllər tədavüldə olmuş gümüşə nisbətən daha az qızıl tədavül etməli idi. Hər iki halda pul materialının, yəni dəyər ölçüsü funksiyası daşıyan əmtəənin dəyəri dəyişilərdi, buna görə əmtəə dəyərlərinin qiymətlərdəki ifadəsi də dəyişilərdi, deməli, tədavül edən və bu qiymətlərin reallaşdırılmasına xidmət göstərən pulun kütləsi də dəyişilərdi. Biz artıq gördük ki, əmtəə tədavülü dairəsində – açıq bir yol vardır və qızıl (gümüş və ümumiyyətlə pul materialı) müəyyən dəyərə malik bir əmtəə şəklində bu yoldan oraya keçir. Bu dəyərin mövcud olması hələ pulun bir dəyər ölçüsü funksiyası daşıdığı zamandan, yəni qiymətlərin müəyyən olunduğu zamandan nəzərdə tutulur. Məsələn, dəyər ölçüsünün öz dəyəri düşürsə, bu, hər şeydən əvvəl, nəcib metalın bilavasitə istehsal edildiyi yerlərdə ona bir əmtəə kimi mübadilə olunan əmtəələrin qiymətinin dəyişilməsində təzahür edir. Lakin başqa əmtəələrin xeyli hissəsi, xüsusilə burjua cəmiyyətinin aşağı inkişaf pillələrində hələ uzun müddət dəyər ölçüsünün artıq xəyali olan, köhnəlmiş dəyərində qiymətləndirilir. Bununla belə, əmtəələr bir-biri ilə dəyər münasibətlərinə girdikcə, bir əmtəə başqasına təsir edir, beləliklə də əmtəələrin qızıl və ya gümüş qiymətləri əmtəələrin öz dəyərləri ilə müəyyən olunan proporsiyalara uyğun surətdə yavaş-yavaş tənləşir və, nəhayət, bütün əmtəə dəyərləri pul metalının yeni dəyərinə uyğun surətdə qiymətləndirilir. Bu tənləşmə prosesində, əmtəələr bilavasitə nəcib metallara mübadilə olunduqca axıb gələn nəcib metalların miqdarı arasıkəsilmədən artır. Buna görə də islah olunmuş bu yeni qiymətlər əmtəələr arasında hansı dərəcədə yayılırsa və ya hansı dərəcədə əmtəələrin dəyərləri metalın aşağı düşmüş və müəyyən nöqtəyədək düşməkdə davam edən bu yeni dəyərində qiymətləndirilirsə, bu yeni qiymətlərin reallaşması üçün lazım gələn əlavə nəcib metal kütləsi də o dərəcədə meydanda mövcud olur. Yeni qızıl və gümüş mədənləri kəşf edildikdən sonra baş verən faktların birtərəfli müşahidə edilməsi XVII əsrdə və xüsusən XVIII əsrdə belə bir yanlış nəticəyə gətirib çıxarmışdı ki, guya əmtəə qiymətlərinin artmasına səbəb, çox miqdar qızıl və gümüşün tədavül vasitəsi vəzifəsini daşımağa başlaması olmuşdu. Bundan sonra biz qızılın dəyərini məlum bir kəmiyyət hesab edəcəyik, zira qiymətlər müəyyənləşdiyi zaman qızılın dəyəri doğrudan da belə bir kəmiyyət olur.

Deməli, belə fərz etdikdə, tədavül vasitələri kütləsi reallaşmalı olan əmtəə qiymətlərinin məbləği ilə müəyyən edilir. Daha sonra biz fərz etsək ki, hər bir əmtəə növünün qiyməti məlumdur, onda əmtəə qiymətlərinin məbləği, yəqin ki, tədavüldə olan əmtəələrin miqdarından asılı olacaqdır. Doğrudan da çox baş sındırmadan da anlamaq olar ki, əgər 1 kvarter buğda 2 funt sterlinq dəyərindədirsə, onda 100 kvarter buğda 200 funt sterlinq, 200 kvarter buğda 400 funt sterlinq dəyərində olacaq və i. a., deməli, buğdanın kütləsi artdıqca, bu buğda satılarkən onunla yerini dəyişən pul kütləsi də artmalıdır.

Əgər biz fərz etsək ki, əmtəələrin kütləsi məlumdur, onda tədavüldə olan pulun kütləsi də əmtəə qiymətlərinin qalxıb düşməsi ilə birlikdə artıb əskiləcəkdir. Tədavüldəki pulun kütləsi, qiymətlər kəmiyyətinin dəyişilməsi nəticəsində əmtəə qiymətləri məbləğinin qalxması və ya düşməsindən asılı olaraq artır və əskilir. Burada bütün əmtəə qiymətlərinin eyni zamanda qalxması və ya düşməsi məcburi deyildir. Tədavüldə olan bütün əmtəələrin reallaşmalı olan qiymətləri məbləğini nəzərə çarpacaq dərəcədə qaldırmaq və ya salmaq üçün və, deməli, tədavül dairəsinə daha çox və ya daha az pul cəlb etmək üçün bir halda müəyyən miqdar başlıca əmtəələrin qiymətinin qalxması, başqa halda isə onların qiymətinin düşməsi kifayətdir. Əmtəələrin qiymətlərinin dəyişilməsi istər əmtəələrin dəyərinin həqiqətən dəyişildiyini əks etdirsin, istərsə ancaq bazarda qiymətlərin qalxıb-düşməsindən ibarət olsun, hər iki halda tədavül vasitələri kütləsinə onun təsiri eynidir.

Tutaq ki, bir-biri ilə bağlı olmayan, eyni zamanda baş verən və deməli, məkanca yanaşı olan müəyyən miqdar satqı və ya natamam metamorfoz vardır, məsələn, 1 kvarter buğdanın, 20 arşın kətanın, 1 bibliyanın, 4 qallon arağın natamam metamorfozu vardır. Əgər bu əmtəələrdən hər birinin qiyməti 2 f. st., deməli, reallaşmalı qiymətlərin məbləği 8 f. st. olarsa, onda tədavülə 8 funt sterlinqə bərabər pul kütləsi daxil olmalıdır. Lakin həmin əmtəələr yuxarıda tədqiq etdiyimiz metamorfozlar sırasının: 1 kvarter buğda–2 f. st.–20 arşın kətan–2 f. st.– 1 bibliya–2 f. st, – 4 qallon araq–2 f. st. sırasının halqalarıdırsa, onda eyni 2 f. st. bütün bu əmtəələri bir-birinin ardınca tədavül etdirib onların qiymətlərini ardıcıl surətdə reallaşdırır, – deməli bu 2 f. st. 8 f. st. məbləğində qiyməti reallaşdırır və axırda araqçəkənin əlində yatıb qalır. Bu 2 f. st. dörd dəfə dövr edir. Eyni pulun bu təkrar yerdəyişməsi əmtəə formasının iki dəfə dəyişilməsini, əmtəənin tədavüldə bir-birinə əks olan iki mərhələdən keçməsini və eyni zamanda müxtəlif əmtəələrin metamorfozlarının qovuşmasını ifadə edir⁶⁸. Bu prosesin bir-birinə əks olan və bir-birini tamamlayan fazaları məkan etibarı ilə yanaşı baş verə bilməz, lakin zaman etibarı ilə bir-birinin ardınca gəlməlidir. Buna görə də müəyyən zaman müddətləri həmin fazaların davam etdiyi müddətlə ölçülür, yəni pulun tədavül sürəti eyni pul vahidlərinin müəyyən zaman ərzindəki dövrlərinin sayı ilə ölçülür. Tutaq ki, yuxarıda göstərilən dörd əmtəənin tədavül prosesi, məsələn, bir gün davam etmişdir. Onda reallaşdırılası qiymətlərin məbləği = 8 f. st., bir gün ərzində eyni pul vahidlərinin dövrləri sayı–4, tədavüldə olan pul kütləsi–2 f. st. olar. Beləliklə, müəyyən müddət ərzində tədavül prosesi üçün:

əmtəələrin qiymətləri məbləği / eyni adlı pul vahidləri dövrlərinin sayı = tədavül vasitələri

vəzifəsi daşıyan pul kütləsinə. Bu qanun ümumi bir əhəmiyyətə malikdir. Müəyyən müddət ərzində hər bir ölkənin tədavül prosesi, bir tərəfdən, eyni zamanda, məkan etibarı ilə yanaşı baş verən bir çox dağınıq satqı (müvafiq surətdə alqı) əməliyyatlarını, yaxud natamam metamorfozları əhatə edir və burada eyni pul öz yerini bircə dəfə dəyişir, yaxud bircə dəfə dövr edir; digər tərəfdən, həmin proses qismən paralel baş verən, qismən bir-biri ilə çulğaşan, halqaların az və ya çox zəngin olan bir çox metamorfoz sıralarının məcmusunu əhatə edir və burada eyni bir pul az və ya çox əhəmiyyətli miqdar dövr edir. Lakin tədavüldə olan bütün eyni adlı pul vahidləri dövrlərinin ümumi sayı ayrıca bir vahidin dövrlərinin orta sayını, yaxud pul tədavülünün orta sürətini göstərir. Məsələn, gündəlik tədavül prosesinin əvvəlində tədavülə daxil olan pul kütləsi, əlbəttə, eyni zamanda və məkanca bir-biri ilə yanaşı tədavül edən əmtəələrin qiymətləri məbləği ilə müəyyən edilir. Lakin proses daxilində hər bir pul vahidi bütün qalanları üçün, necə deyərlər, məsuliyyət daşıyır. Bunlardan biri öz tədavül sürətini artırırsa, bununla da başqasının tədavül sürətini azaldır, həm də bu axırıncısı tədavül dairəsindən tamamilə çıxa bilər, çünki bu dairə ancaq o qədər qızıl qəbul edə bilər ki, bu miqdar qızıl özünün ayrı-ayrı ünsürlərinin dövrlərinin orta sayına vurulduqda, reallaşması lazım gələn qiymətlərin məbləğinə bərabərdir. Buna görə də pulun dövrlərinin sayı artırsa, tədavüldə olan pulun kütləsi azalır. Pulun dövrlərinin sayı azalırsa, onun kütləsi artır. Tədavül vasitəsi vəzifəsi daşıya bilən pulun kütləsi müəyyən orta tədavül sürəti şəraitində məlum olduğuna görə, tədavülə müəyyən miqdar kağız pul, məsələn, bir funtluq kağız pul buraxmaqla oradan eyni miqdar qızıl soveren götürmək olar, – bu da bütün banklara yaxşıca məlum olan bir fənddir.

Əgər ümumiyyətlə pul tədavülündə ancaq əmtəələrin tədavül prosesi, yəni onların bir-birinə əks metamorfozlar yolu ilə dövranı təzahür edirsə, pulun tədavül sürətində əmtəə formalarının bir-birini əvəz etməsi sürəti, bir metamorfozlar sırasının başqaları ilə arası kəsilmədən çulğaşması, bu maddələr mübadiləsinin sürəti, tədavül dairəsindən əmtəələrin sürətlə qeyb olması və bunları yeni əmtəələrin eyni sürətlə əvəz etməsi təzahür edir. Beləliklə, pul tədavülünün sürətində bir-birinə əks olan və bir-birini tamamlayan fazaların dəyişkən vəhdəti meydana çıxır–əmtəənin istehlak formasının dəyər surətinə çevrilməsi və dəyər surətinin də dönüb istehlak formasına çevrilməsi, yəni hər iki prosesin: satqı ilə alqının vəhdəti meydana çıxır. Əksinə, pul tədavülünün yavaşımasında bu proseslərin bölünüb bir-birinə əks olan iki qütbə ayrılması, yəni formalar çevrilməsinin və, deməli, maddələr mübadiləsinin dayanması özünü göstərir. Əlbəttə, tədavülün özündən görmək olmaz ki, onun dayanması haradan irəli gəlir. Tədavül bu hadisənin mövcud olmasının özünü ancaq aşkara çıxarır. Pul tədavülü yavaşıdıqda, tədavülün ucqarlarındakı bütün nöqtələrdə pulun get-gedə daha gec-gec meydana çıxmağa və qeyb olmağa başlaması faktı, adi baxışa görə, tədavül vasitələrinin kifayət qədər olmaması ilə izah edilir.⁶⁹

Beləliklə, hər bir müəyyən zaman ərzində tədavül vasitələri vəzifəsi daşıyan pulun ümumi miqdarı, bir tərəfdən tədavüldə olan bütün əmtəələrin qiymətlərinin məbləği ilə, digər tərəfdən də, bir-birinə əks istiqamətdə olan əmtəə tədavülü proseslərinin çox və ya azsürətli olması ilə müəyyən edilir, bundan da belə bir cəhət asılıdır ki, qiymətlərin ümumi məbləğindən hansı hissəsi eyni pul vahidinin köməyi ilə reallaşa bilər. Lakin əmtəə qiymətlərinin bu məbləğinin özü hər bir ayrıca əmtəə növünün həm kütləsindən, həm də qiymətindən asılıdır. Bu üç amil: qiymətlərin hərəkəti, tədavüldə olan əmtəələrin kütləsi və pulun tədavül sürəti müxtəlif istiqamətlərdə və müxtəlif proporsiyalarda dəyişilə bilər; buna görə də reallaşmalı olan qiymətlər məbləği və, deməli, ondan asılı olan tədavül vasitələri kütləsi də bir çox kombinasiyaya uğraya bilər. Biz burada ancaq, əmtəə qiymətləri tarixində ən mühüm rol oynayan kombinasiyanı qeyd edəcəyik.

Əmtəə qiymətləri sabit qaldıqda, tədavüldəki əmtəələrin kütləsi artırsa və ya pulun tədavül sürəti azalırsa, ya da bu hər iki hal birlikdə baş verirsə, tədavül vasitələri kütləsi arta bilər. Əksinə, əmtəə kütləsi azalırsa və ya pulun tədavül sürəti artırsa, tədavül vasitələri kütləsi azala bilər.

Bütün əmtəə qiymətləri qalxdıqda, tədavüldəki əmtəələrin kütləsi bunların qiymətlərinin artdığı nisbətdə azalırsa və ya pulun tədavül sürəti qiymətlərin artmasına mütənasib olaraq artırsa, həm də tədavüldəki əmtəələrin kütləsi sabit qalırsa, tədavül vasitələri kütləsi sabit qala bilər. Əmtəə kütləsi azalırsa və ya tədavül sürəti qiymətlərdən daha tez artırsa, tədavül vasitələri kütləsi azala bilər.

Bütün əmtəə qiymətləri düşdükdə, əmtəələrin kütləsi bunların qiymətlərinin düşdüyü nisbətdə artırsa və ya pulun tədavül sürəti qiymətlərlə eyni nisbətdə azalırsa, tədavül vasitələri kütləsi sabit qala bilər. Əmtəə kütləsi artırsa və ya tədavül sürəti əmtəə qiymətlərinin düşməsindən daha tez azalırsa, tədavül vasitələri kütləsi arta bilər.

Müxtəlif amillərin variasiyaları bir-birini elə əvəzləyib tamamlaya bilər ki, bunların daim dəyişilməsinə baxmayaraq, reallaşmalı olan əmtəə qiymətlərinin ümumi məbləği sabit qalır, odur ki, tədavüldəki pul kütləsi də sabit qalır. Buna görə də hər bir müəyyən ölkədə tədavüldə olan pulun kütləsi, bilxassə nisbətən uzun dövrlər nəzərdən keçirilərkən, ilk baxışda gözlənilə biləcəyindən xeyli çox sabit bir orta səviyyədə olur və bu orta səviyyədən xeyli az uzaqlaşır; sənaye və ticarət böhranlarının, daha az hallarda isə pulun öz dəyərindəki dəyişilmələrin törətdiyi güclü sarsıntı dövrləri istisna təşkil edir.

Tədavül vasitələri miqdarının tədavüldəki əmtəələrin qiymətlərinin məbləği ilə və pul tədavülünün orta sürəti ilə müəyyən edildiyini göstərən qanun⁷⁰ bu şəkildə də ifadə edilə bilər: əmtəələrin dəyər məbləği məlum olduqda və onların metamorfozlarının orta sürəti məlum olduqda, tədavüldə olan pulun və ya pul materialının miqdarı bu materialın öz dəyərindən asılıdır. Belə bir illüziya vardır ki, guya məsələ məhz əksinədir, guya əmtəə qiymətlərini tədavül vasitələri kütləsi müəyyən edir, tədavül vasitələri kütləsini isə həmin ölkədə olan pul materialı kütləsi müəyyən edir⁷¹; bu illüziyanın kökü onun ilk nümayəndələrində belə mənasız bir hipotezdədir ki, əmtəələr tədavül prosesinə qiymətsiz, pul isə dəyərsiz daxil olur və sonra bu prosesdə əmtəə həlməşiyinin müəyyən hissəsi metal qalağının müvafiq hissəsinə mübadilə olunur⁷².

c) SİKKƏ. DƏYƏR NİŞANI

Pulun tədavül vasitəsi funksiyasından onun sikkə forması meydana gəlir. Qiymətdə və ya əmtəələrin pul adında fikrən təsəvvür edilən müəyyən çəkili qızıl hissəsi tədavül prosesində bu əmtəələrin qarşısına eyni adlı bir qızıl parçası və ya sikkə şəklində çıxmalıdır. Qiymət miqyasının müəyyən edilməsi kimi, sikkə kəsilməsi də dövlətin əlinə keçir. Qızıl və gümüşün sikkə olaraq geydiyi və dünya bazarına gələrkən yenidən çıxardığı müxtəlif milli libaslarda, daxili və ya milli əmtəə tədavülü dairəsi ilə ümumi dünya bazarı dairəsi arasındakı bölgü meydana çıxır.