KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

c) DÜNYA PULU

Daxili tədavül dairəsi hüdudundan kənara çıxdıqda, pul bu dairə daxilində kəsb etdiyi yerli formaların – qiymət miqyası, sikkə, xırda sikkə, dəyər nişanları formalarını – öz üzərindən atır və yenə öz ilkin formasında, nəcib metallar külçəsi formasında meydana çıxır. Dünya ticarətində əmtəələr öz dəyərini universal şəkildə meydana qoyur. Buna görə əmtəələrin dəyərinin müstəqil surəti də onlara burada dünya pulu şəklində qarşı durur. Pul yalnız dünya bazarında tam ölçüdə əmtəə vəzifəsi daşıyır və onun natural forması eyni zamanda in abstracto insan əməyinin reallaşmasının bilavasitə ictimai formasıdır. Pulun mövcudluq üsulu pul anlayışına uyğun olur.

Daxili tədavül dairəsində yalnız hər hansı bircə əmtəə dəyər ölçüsü və, deməli, pul ola bilər. Dünya bazarında iki cür dəyər ölçüsü – qızıl və gümüş hökm sürür.

Dünya pulu ümumi tədiyyə vasitəsi, ümumi alqı vasitəsi və ümumiyyətlə sərvətin (universal wealth) mütləq ictimai maddiləşməsi vəzifəsini daşıyır. Pulun tədiyyə vasitəsi, beynəlxalq balanslarda haqq-hesaba xidmət edən bir vasitə olmaq vəzifəsi üstün yer tutur. Merkantilizm sisteminin ticarət balansı şüarı da buradan irəli gəlir. Qızıl və gümüş əslində o zaman beynəlxalq alqı vasitəsi olur ki, müxtəlif millətlər arasındakı maddələr mübadiləsinin adi müvazinəti qəflətən pozulsun. Nəhayət, bunlar o yerdə sərvətin mütləq mənada ictimai maddiləşməsi vəzifəsini görür ki, orada iş alqı və ya tədiyyədən ibarət olmayıb, sərvəti bir ölkədən başqa ölkəyə köçürməkdən ibarət olsun və sərvəti əmtəə formasında köçürməyə ya əmtəə bazarındakı şərait, ya da qarşıya qoyulan məqsədin özü imkan verməsin⁹⁷.

İstər daxili tədavül üçün, istərsə dünya bazarındakı tədavül üçün hər bir ölkənin müəyyən ehtiyat fondu olmalıdır. Deməli, dəfinə funksiyaları qismən pulun daxili bazarda tədavül vasitəsi və tədiyyə vasitəsi olmaq funksiyasından, qismən də dünya pulu olmaq funksiyasından irəli gəlir. Axırıncı rol üçün həmişə gerçək pul əmtəəsi tələb olunur, cisim halında olan qızıl və gümüş tələb olunur, buna görə də Cems Stüart qızıl və gümüşü, onların yerli əvəzləyicilərindən fərqli olaraq of the wored! [dünya pulu] kimi səciyyələndirir.

Qızıl və gümüş axınının hərəkəti iki cür xarakter daşıyır. Bir tərəfdən, o öz mənbələrindən çıxıb bütün dünya bazarına yayılır, milli tədavülün müxtəlif dairələri tərəfindən müxtəlif dərəcədə özünə cəlb olunur, onların daxili tədavül kanallarına girir, sürtülüb yeyilmiş qızıl və gümüş sikkələrin yerini tutur, zinət şeyləri üçün material olur və dəfinə şəklində donub qalır. Bu birinci hərəkət əmtəələrdə reallaşmış milli əməyin, qızıl və gümüş istehsal edən ölkələrin nəcib metallarda reallaşmış əməyinə bilavasitə mübadiləsi yolu ilə baş verir. Digər tərəfdən, qızıl və gümüş müxtəlif millətlərin tədavül dairələri arasında daim bir tərəfdən o biri tərəfə keçərək bu hərəkət zamanı veksel məzənnəsindəki daimi dəyişikliklərin ardınca gəlir.

İnkişaf etmiş burjua istehsal üsulu olan ölkələr bank anbarlarına külli miqdarda yığılan dəfinələri bunların spesifik funksiyası üçün zəruri olan minimumla məhdudlaşdırır. Müəyyən istisnalarla, anbarlarda orta səviyyəyə nisbətən həddindən artıq dəfinə yığılması əmtəə tədavülündə durğunluğu, yaxud əmtəə metamorfozları cərəyanının dayandığını göstərir.⁹⁸

İKİNCİ BÖLMƏ
PULUN KAPİTALA ÇEVRİLMƏSİ

DÖRDÜNCÜ FƏSİL
PULUN KAPİTALA ÇEVRİLMƏSİ

1. KAPİTALIN ÜMUMİ FORMULU

Əmtəə tədavülü kapitalın başlanğıc nöqtəsidir. Kapitalın meydana gəlməsi üçün tarixi ilkin şərtlər əmtəə istehsalı və inkişaf etmiş əmtəə tədavülüdür, ticarətdir. Dünya ticarəti və dünya bazarı XVI əsrdə kapitalın yeni tarixini başlayır.

Əgər biz əmtəə tədavülünün maddi məzmununu, müxtəlif istehlak dəyərlərinin mübadiləsini bir kənara qoyub ancaq bu prosesin doğurduğu iqtisadi formaları nəzərdən keçirsək, görərik ki, pul onun son məhsuludur. Əmtəə tədavülünün bu son məhsulu kapitalın ilk təzahür formasıdır.

Tarixən kapital hər yerdə torpaq mülkiyyətinə əvvəlcə pul formasında, pul əmlakı kimi, tacir və sələmçi kapitalı kimi qarşı durur. Lakin kapitalın ilk təzahür formasının puldan ibarət olduğunu yəqin etmək üçün kapitalın əmələ gəlməsi tarixinə müraciət etməyə ehtiyac yoxdur. Bu tarix hər gün gözümüz qarşısında baş verir. Hər bir yeni kapital ilk dəfə meydana çıxdıqda, yəni əmtəə bazarına, əmək bazarına və ya pul bazarına çıxdıqda, hökmən pul şəklində, müəyyən proseslər yolu ilə kapitala çevrilməli olan pul şəklində meydana çıxır.

Pul olan pul ilə kapital olan pul bir-birindən əvvəlcə ancaq öz tədavül formasının bir cür olmaması ilə fərqlənir. Bilavasitə əmtəə tədavülü forması Ə – P – Ə formasıdır, əmtəənin pula çevrilməsi və pulun dönüb əmtəəyə çevrilməsidir, alqı üçün satqıdır. Lakin bu forma ilə yanaşı ondan spesifik surətdə fərqli olan başqa bir formanı, P – Ə – P formasını, pulun əmtəəyə çevrilməsi və əmtəənin dönüb pula çevrilməsini, satqı üçün alqını görürük. Öz hərəkətində bu axırıncı tsikldən keçən pul kapitala çevrilir, dönüb kapital olur və artıq öz vəzifəsinə görə kapitaldır.

P – Ə – P tədavülünə yaxından nəzər yetirək. Sadə əmtəə tədavülü kimi, bu tədavül də bir-birinə əks olan iki fazadan keçir. Birinci faza, P – Ə, alqı, pulun əmtəəyə çevrilməsidir. İkinci faza, Ə – P, yaxud satqı, əmtəənin dönüb pula çevrilməsidir Hər iki fazanın vəhdəti məcmu hərəkətdən ibarətdir və burada pul əmtəəyə mübadilə olunur və sonra həmin əmtəə yenə də pula mübadilə edilir, əmtəə satılmaq üçün alınır, yaxud, alqı ilə satqı arasındakı formal fərqlər bir kənara qoyulsa, pula əmtəə alınır və əmtəəyə də pul alınır. Bütün prosesin sönüb getdiyi nəticə pulun pula mübadiləsi, P – P olur. Əgər mən 100 funt sterlinqə 2 000 funt pambıq alıramsa və bu 2 000 funt pambığı yenidən 110 f. sterlinqə satıramsa, nəticə etibarilə mən 100 f. sterlinqi 110 f. sterlinqə, pulu pula mübadilə etmiş oluram.

Hər şeydən əvvəl aydındır ki, P – Ə – P tədavül prosesi müəyyən bir pul dəyərini eyni pul dəyərinə, məsələn 100 f. sterlinqi 100 f. sterlinqə mübadilə etmək üçün ancaq dolayı bir yol olsaydı, onda bu tədavül prosesi tamamilə mənasız və məzmunsuz olardı. Bundansa dəfinə toplayanın metodu müqayisə edilməyəcək dərəcədə daha sadə və etibarlıdır, çünki o öz 100 f. sterlinqini tədavüldəki təhlükələrə salmayıb özündə saxlayır. Digər tərəfdən, tacir 100 f. sterlinqə aldığı pambığı satarkən bunun müqabilində 110 f. st., yaxud 100 və ya hətta 50 f. st. əldə etməsindən əsla asılı olmayaraq, onun pulu, sadə əmtəə tədavülündən, məsələn, kəndlinin taxıl satıb əldə etdiyi pulla özünə paltar alması kimi bir tədavüldən tamamilə fərqli olan spesifik və orijinal bir yol keçmiş olur. Beləliklə, biz hər şeydən əvvəl P – Ə – P dövranı ilə Ə – P – Ə dövranı arasındakı formal fərqi səciyyələndirməliyik. Bununla birlikdə həmin formal fərqlər arxasında gizlənən mahiyyət fərqi də aşkara çıxar. Əvvəlcə görək bu hər iki formanın ümumi cəhəti nədən ibarətdir.

Hər iki dövran bir-birinə əks olan eyni fazalara: Ə – P satqı, və P – Ə, alqı fazalarına bölünür. Bu iki fazanın hər birinlə iki eyni maddi ünsür – əmtəə ilə pul və eyni xarakterik iqtisadi libaslarda olan iki şəxs – satıcı ilə alıcı qarşı-qarşıya durur. Bu iki dövrandan hər biri bir-birinə əks olan eyni fazaların vəhdətidir və hər iki dəfə bu vəhdət üç kontragent vasitəsi ilə vücuda gəlir, bunlardan biri ancaq satır, digəri ancaq alır, üçüncüsü isə növbə ilə həm alır, həm də satır.

Lakin lap əvvəldən Ə – P – Ə dövranı ilə P – Ə – P dövranını bir-birindən fərqləndirən cəhət tədavülün eyni əks fazalarının bir-birinə tərs ardıcıllığıdır. Sadə əmtəə tədavülü satqı ilə başlanıb alqı ilə qurtarır, kapital olan pulun tədavülü isə alqı ilə başlanıb satqı ilə qurtarır Hərəkətin başlanğıc və son nöqtələri birinci halda əmtəə, ikinci halda isə pul olur. Birinci formada bütün prosesdə vasitəçi rolunu pul, ikinci formada isə, əksinə, əmtəə oynayır.

Ə – P – Ə tədavülündə pul ən nəhayət əmtəəyə çevrilir və bu əmtəə istehlak dəyəri vəzifəsi görür. Deməli, burada pul qəti xərclənmiş olur. Əksinə, bunun tərsi olan P – Ə – P tədavülündə alıcı öz pulunu ancaq ona görə xərcləyir ki, satıcı olaraq pul əldə etsin. O, əmtəə alarkən pulu tədavülə ondan ötrü buraxır ki, həmin əmtəəni satıb, yenə oradan pulu çıxarsın. Pulu o ancaq belə bir gizli niyyətlə əldən buraxır ki, yenidən bu pula sahib olsun. Beləliklə, burada pul ancaq avans edilir.

Ə – P – Ə formasında eyni pul öz yerini iki dəfə dəyişir. Satıcı pulu alıcıdan alır və başqa bir satıcıya verir. Əmtəə müqabilində pul almaqla başlanan bütövlükdə bütün proses əmtəə müqabilində pul verməklə qurtarır. P – Ə – P formasında proses əksinə cərəyan edir. Burada eyni pul deyil, eyni əmtəə öz yerini iki dəfə dəyişir. Alıcı əmtəəni satıcıdan alır və yenidən başqa bir alıcıya verir. Sadə əmtəə tədavülündə eyni pulun öz yerini iki dəfə dəyişməsi onun qəti surətdə bir nəfərin əlindən çıxıb başqasının əlinə keçməsinə səbəb olduğu kimi, burada da eyni əmtəənin öz yerini iki dəfə dəyişməsi pulu yenə qaytarıb öz başlanğıc nöqtəsinə gətirir.

Pulun yenidən öz başlanğıc nöqtəsinə qayıtması əmtəənin alındığı qiymətdən baha satılıb-satılmadığından asılı deyildir. Bu hal ancaq yenidən geri qayıdan pul məbləğinin kəmiyyətinə təsir edir. Pulun yenidən geri qayıtması hadisəsi ona görə baş verir ki, satın alınan əmtəə yenidən satılır, yəni P – Ə – P dövranı tamamilə başa çatır. Deməli, pulun bir kapital kimi tədavül etməsi ilə onun sadəcə pul kimi tədavül etməsi arasında biz burada hisslə qavranılan bir fərq görürük.

Bir əmtəənin satılmasından hasil olan pul başqa əmtəənin alınmasına sərf edilər-edilməz, Ə – P – Ə dövranı tamamilə başa çatmış olur. Əgər burada pul hər halda yenə öz başlanğıc nöqtəsinə qayıdırsa, ancaq bütün prosesin yenidən başlanması və ya təkrarlanması sayəsində qayıdır. Əgər mən bir kvarter taxılı 3 f. sterlinqə satıb bu 3 f. sterlinqə paltar alıramsa, mənim üçün bu 3 f. sterlinq qəti xərclənmiş olur. Bu pulun mənə daha heç bir dəxli yoxdur. Bu pul paltar satanındır. Əgər mən bir kvarter də buğda satsaydım, pul yenə mənə qayıtmış olardı, lakin birinci sövdə nəticəsində deyil, onun ancaq təkrarlanması nəticəsində qayıtmış olardı. Mən yenə bir əmtəə alıb bu sövdəni başa çatdırsam, pul yenə də məndən uzaqlaşmış olur. Deməli, Ə – P – Ə tədavülündə pulun sərf olunmasının geri qayıtmasına heç bir dəxli yoxdur. Əksinə, P – Ə – P tədavülündə pulun geri qayıtması onun sərf olunmasının öz xarakterindən irəli gəlir. Pul beləcə yenidən geri qayıtmasa, bütün əməliyyatı baş tutmamış, yaxud prosesi kəsilmiş və hələ başa çatmamış hesab etmək lazımdır, çünki onun ikinci fazası – alqını tamamlayıb başa çatdıran satqı hələ yoxdur.

Ə – P – Ə dövranı bir əmtəədən başlanır, tədavüldən çıxıb istehlaka keçən başqa bir əmtəə ilə bitir. Beləliklə, bu dövranın son məqsədi istehlakdan, tələbatın ödənilməsindən, bir sözlə, istehlak dəyərindən ibarətdir. Əksinə, P – Ə – P dövranı pul qütbündən başlanır və ən nəhayət həmin qütbə qayıdır. Buna görə də onun hərəkətverici amili, onun müəyyənedici məqsədi mübadilə dəyərinin özüdür.

Sadə əmtəə tədavülündə kənar nöqtələrin hər ikisi eyni iqtisadi formada olur. Bunların hər ikisi əmtəədir Həm də bərabər dəyərli əmtəədir. Lakin bunlar keyfiyyətcə bir-birindən fərqli olan istehlak dəyərləridir, məsələn, taxıl və paltardır. Məhsulların mübadiləsi, ictimai əməyin ifadə olunduğu müxtəlif maddələrin mübadiləsi burada hərəkətin məzmununu təşkil edir. P – Ə – P tədavülündə isə vəziyyət başqa cürdür. İlk baxışda bu tədavül öz tavtolojiliyi üzündən məzmunsuz görünür. Hər iki kənar nöqtə eyni iqtisadi formadadır. Bu kənar nöqtələrin hər ikisi puldur, deməli, keyfiyyətcə müxtəlif istehlak dəyərləri deyildir, çünki pul əmtəələrin məhz elə bir çevrilmiş surətidir ki, burada əmtəələrin bütün xüsusi istehlak dəyərləri qeyb olur. Əvvəlcə 100 f. sterlinqi pambığa, sonra da bu pambığı yenə 100 f. sterlinqə mübadilə etmək, yəni dolayı yolla pulu pula, eyni şeyi eyni şeyə mübadilə etmək, – belə bir əməliyyat mənasız olduğu qədər də məqsədsizdir⁹⁹ . Bir pul məbləği başqa pul məbləğindən ümumiyyətlə ancaq kəmiyyətcə fərqlənə bilər. Buna görə də P – Ə – P prosesinin məzmunu onun kənar nöqtələrindəki keyfiyyət fərqindən deyil, – çünki bunların hər ikisi puldur, – ancaq onların kəmiyyət fərqindən irəli gəlir. Bu proses nəticəsində tədavüldən çıxarılan pulun miqdarı əvvəldə tədavülə buraxılmış pulun miqdarından artıq olur. Məsələn, 100 f. sterlinqə alınan pambıq yenidən 100 f. sterlinqə, yaxud 110 f. sterlinqə satılır. Buna görə də nəzərdən keçirilən prosesin dolğun forması belə ifadə olunur: P – Ə – P', burada P' = P+ ΔP, yəni əvvəldə avans edilən məbləğ plyus müəyyən bir artım. Bu artımı, yaxud əvvəldəki dəyərdən artıq hissəni mən izafi dəyər (surplus value) adlandırıram. Beləliklə, əvvəldə avans edilən dəyər tədavüldə nəinki hifz olunur, həmçinin öz kəmiyyətini dəyişdirir, özünə izafi dəyər əlavə edir, yaxud artır. Məhz bu hərəkət onu kapitala çevirir.

Doğrudur, ola bilər ki, Ə – P – Ə tədavülündə hər iki kənar nöqtə, Ə və Ə, məsələn taxıl və paltar miqdarca müxtəlif dəyərlərdir. Kəndli öz taxılını dəyərindən baha sata bilər və ya paltarı dəyərindən ucuz ala bilər.

Digər tərəfdən, paltar satan onu aldada bilər. Lakin bu tədavül formasının özü üçün dəyərdə olan belə fərq xalis təsadüfi bir hal ola bilər Hər iki kənar nöqtə, məsələn taxıl və paltar, bir-birinə ekvivalentdirsə, P – Ə – P tədavülünün əksinə olaraq həmin tədavül forması öz məna və əhəmiyyətini heç də itirmir. Bundan əlavə, bunların dəyərlərinin bərabərliyi burada prosesin normal cərəyanı üçün şərtdir.

Alqı üçün olan satqının təkrar olunması və ya yenidən başlanması öz ölçüsünü və mənasını həmin prosesdən kənarda olan son məqsəddə – istehlakda, müəyyən tələbatın ödənilməsində tapır. Əksinə, satqı üçün olan alqıda başlanğıcla son eyni şeydir, məhz puldur, mübadilə dəyəridir və artıq təkcə buna görə də həmin hərəkət sonsuzdur. Necə olursa olsun, P-dən P+ ΔP hasil oldu; 100 f. sterlinqdən 100+10 f. st hasil oldu. Lakin ancaq keyfiyyət cəhətdən nəzərdən keçirilən 110 f. st. 100 f. st. kimi bir şeydir, məhz puldur. Miqdar cəhətdən də 110 f. st. 100 f. st. kimi məhdud bir dəyər məbləğidir. Bu 110 f. st. pul kimi xərclənsəydi, öz rolundan çıxardı. Onda bu pul daha kapital olmazdı. Tədavüldən çıxarılan pul donub dəfinə olur və qiyamətə qədər bu halında qalsa da, yenə üstünə bir fartinq də gəlmir. Deməli, madam ki, dəyərin artmasından bəhs olunur, artmağa olan tələbat 100 f. sterlinq kimi, 110 f. sterlinqə də eyni dərəcədə aiddir, çünki bu məbləğlərin hər ikisi mübadilə dəyərinin məhdud ifadəsidir və, deməli, bunların hər ikisində öz həcmini artırmaq yolu ilə mütləq sərvət məqamına yaxınlaşmaq qabiliyyəti vardır. Doğrudur, əvvəldə avans edilən 100 f. sterlinqlik dəyər tədavüldə onun üstünə kələn 10 f. sterlinq izafi dəyərdən bir an fərqlənir, lakin bu fərq dərhal yenə itib gedir. Proses nəticəsində elə olmur ki, bir tərəfdə 100 f. sterlinqlik ilkin dəyər, digər tərəfdə isə 10 funt sterlinqlik izafi dəyər olsun. 110 f. sterlinqlik vahid bir dəyər alınır. Bu məbləğ də əvvəlki 100 f. sterlinq kimi, yenidən artmaq prosesinə başlamağa yararlı bir formaya malikdir Hərəkəti bitirərkən pul bu hərəkətin yeni başlanğıcı olur. Deməli, satqı üçün olan alqıdan ibarət hər bir ayrıca dövranın sonu artıq özlüyündə yeni bir dövranın başlanğıcı olur. Sadə əmtəə tədavülü – alqı üçün satqı – tədavüldən kənarda olan son məqsədə nail olmaq üçün – istehlak dəyərlərini mənimsəmək üçün, tələbatı ödəmək üçün vasitədir. Əksinə, pulun kapital olaraq tədavülü özlüyündə bir məqsəddir, çünki dəyər ancaq daim yenidən¹⁰⁰ başlanan bu hərəkət daxilində artır. Buna görə də kapitalın hərəkəti üçün hədd yoxdur¹⁰¹.

Bu hərəkətin şüurlu təmsilçisi olan pul sahibi kapitalist olur. Onun şəxsiyyəti və ya, daha doğrusu, onun cibi məhz elə bir nöqtədir ki, pul oradan çıxır və oraya qayıdır. Bu tədavülün obyektiv məzmunu – dəyərin artması – onun subyektiv məqsədidir və onun əməliyyatının yeganə hərəkətverici amili abstrakt sərvəti getdikcə daha artıq mənimsəməkdən ibarət olduğuna görə və yalnız buna görə – pul sahibi kapitalist kimi, yəni şəxsiyyət şəkli almış, iradə və şüur sahibi olan kapital kimi hərəkət edir. Buna görə də istehlak dəyərinə Heç zaman kapitalistin bilavasitə məqsədi kimi baxmaq olmaz. Eynilə də onun məqsədi tək bir dəfə mənfəət əldə etmək deyil, mənfəət götürməyi arası kəsilmədən davam etdirməkdir. Bu mütləq surətdə varlanma cəhdi, bu dəyər düşkünlüyü¹⁰² həm kapitalistə, həm də dəfinə yığana xas olan ümumi sifətdir, lakin dəfinə yığan şəxs ancaq divanə bir kapitalist ikən, kapitalist şüurla dəfinə yığan adamdır. Dəfinə yığan adam pulu tədavüldən qoruyub saxlamaqla dəyəri durmadan artırmağa çalışdığı halda, daha fərasətli kapitalist buna pulu dönə-dönə tədavülə buraxmaqla nail olur.

Sadə tədavül prosesində əmtəə dəyərinin aldığı müstəqil formalar – pul formaları – əmtəələrin mübadiləsində ancaq vasitəçi olur və hərəkətin son nəticəsində itib gedir. Əksinə, P – Ə – P tədavülündə həm əmtəə, həm də pul ancaq dəyərin öz mövcudluğunun müxtəlif üsulları kimi: pul dəyərin mövcudluğunun ümumi üsulu kimi, əmtəə isə onun xüsusi və, necə deyərlər, maskalanmış üsulu kimi fəaliyyət göstərir. Dəyər daim bir formadan başqa formaya keçir, lakin bu hərəkətində heç bir zaman itmir və, beləliklə, dönüb avtomatik işləyən bir subyektə çevrilir. Artan dəyərin öz həyat dövranında növbə ilə kəsb etdiyi ayrı-ayrı təzahür formaları qeyd edilsə, belə təriflər alınır: kapital puldur, kapital əmtəədir¹⁰³. Lakin həqiqətdə dəyər burada müəyyən bir prosesin subyekti olur və burada daim öz pul formasını əmtəə formasına və, əksinə, öz əmtəə formasını pul formasına dəyişməklə, özü öz kəmiyyətini dəyişdirir, izafi dəyər olan özünü ilkin dəyər olan özündən uzaqlaşdırır, öz-özünə artır. Zira onun özü özünə izafi dəyər əlavə etdirdiyi bu hərəkət onun öz hərəkətidir, deməli, onun artması onun öz-özünə artmasıdır. O, dəyər yaratmaq kimi belə bir ecazkar qabiliyyəti özünün dəyər olması sayəsində əldə etmişdir. O canlı bala verir və ya, heç olmazsa, qızıl yumurta yumurtlayır.

Dəyərin pul formasını və əmtəə formasını gah qəbul edib, gah da öz üzərindən atdığı və eyni zamanda da bu çevrilmələr hüdudu daxilində daim hifz olunub qaldığı və artdığı həmin prosesin fəal subyekti olmaq etibarı ilə dəyər hər şeydən əvvəl elə bir müstəqil formaya möhtacdır ki, bu formada onun özünün özü ilə eyniyyəti qeyd edilmiş olsun. Bu formaya isə o ancaq pul şəklində malikdir. Buna görə də pul dəyərin hər cür artması prosesinin başlanğıc və son nöqtəsidir. Bu dəyər 100 f. sterlinqə bərabər idi, indi isə 110 f. sterlinqə bərabərdir və i. a. Lakin burada pul özü dəyər formalarından ancaq biri rolunu oynayır, çünki burada dəyər formaları ikidir. Pul əmtəə forması almasa, kapital ola bilməz. Beləliklə, burada pul heç də dəfinə yığımında olduğu kimi, əmtəələrə qarşı mübahisəyə qalxışmır. Kapitalist bilir ki, hər bir əmtəə nə qədər biçimsiz görünsə də, nə qədər pis iy versə də, ruhən və həqiqətdə puldur, batinən sünnət olunmuş yəhudidir, həm də puldan daha çox pul hasil etmək üçün ecazkar bir vasitədir.

Sadə tədavüldə əmtəələrin dəyəri onların istehlak dəyərinin əksinə olaraq, ən yaxşı halda müstəqil pul forması alırdısa, burada birdən-birə öz-özünə inkişaf edən, öz-özünə hərəkət edən bir substansiya kimi meydana çıxır və bunun üçün əmtəələr ilə pul ancaq formalardır. Bundan əlavə. Dəyər əmtəələrin münasibətini ifadə etmək əvəzinə, indi öz-özü ilə, necə deyərlər, xüsusi münasibətə girir. Ata allah ilə oğul allah bir yaşda və həqiqətdə bir vücud olduğu halda, ata allah oğul allah olan özündən fərqləndiyi kimi, dəyər də ilkin dəyər olan özünü izafi dəyər olan özündən fərqləndirir. Zira avans edilmiş 100 f. st. ancaq 10 f. sterlinqlik izafi dəyər sayəsində kapital olur və kapital olan kimi, oğlu, oğlunun da sayəsində ata doğulduğu kimi, onların fərqi dərhal yenə itib gedir və hər ikisi bir vəhdət: 110 f. st. olur.

Beləliklə, dəyər öz-özünə hərəkət edən dəyər, öz-özünə hərəkət edən pul olur və bu halında o – kapitaldır. O, tədavül dairəsindən çıxır, yenidən buraya daxil olur, burada özünü hifz edir və çoxalır, geriyə bu çoxalmış halında qayıdır, yenidən və bir daha eyni dövrana başlayır¹⁰⁴). Kapitalı ilk dəfə təfsir edənlərin, merkantilistlərin dilində onun təsviri belədir: P – P’ pul doğuran pul – money which begets money.

Satmaq üçün almaq, daha doğrusu, baha satmaq üçün almaq, P – Ə – P' ilk baxışda kapitalın ancaq bir növünə – tacir kapitalına məxsus bir forma kimi görünür. Lakin sənaye kapitalı da əmtəəyə çevrilən və sonra əmtəənin satılması yolu ilə qayıdıb daha artıq miqdar pula çevrilən puldur. Alqı ilə satqı arasındakı fasilədə tədavül dairəsindən kənarda baş verən əməliyyat bu hərəkət formasını əsla dəyişdirmir. Nəhayət, faiz gətirən kapitalda P – Ə – P' tədavülü müxtəsər şəkildə, ara halqa olmadan öz nəticəsində, yığcam şəkildə, P – P' kimi, miqdarca daha çox pula bərabər olan pul kimi, özündən artıq olan dəyər kimi ifadə olunur.

Beləliklə, P – Ə – P' kapitalın həqiqətən ümumi formuludır, tədavül dairəsində də bilavasitə təzahür etdiyi şəkildə formuludır.