KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi

2. ÜMUMİ FORMULANIN ZİDDİYYƏTLƏRİ

Pul sürfəsinin kapitala çevrildiyi tədavül forması əmtəənin, dəyərin, pulun və tədavülün özünün təbiəti haqqında yuxarıda şərh edilən bütün qanunlara ziddir. Bu tədavül formasını sadə əmtəə tədavülündən, bir-birinə əks olan həmin iki prosesin, satqı ilə alqının tərs ardıcıllığı fərqləndirir. Lakin bu nə möcüzədir ki, belə sırf formal bir fərq həmin prosesin lap təbiətini dəyişdirə bilir?

Bundan əlavə: həmin əks sıra qaydası bir-biri ilə sövdələşən üç işgüzar dostdan ancaq biri üçün mövcuddur. Kapitalist olmaq etibarı ilə mən A-dan əmtəə alır və sonra B-yə satıram; sadəcə əmtəə sahibi olmaq etibarı ilə mən B-yə əmtəə satır və sonra yenidən L-dan əmtəə alıram. İşgüzar dostlar olan A və B üçün bu fərq mövcud deyildir. Onlar ancaq əmtəələrin satıcısı və alıcısı kimi meydana çıxırlar. Mən özüm hər dəfə onların qarşısına ancaq pul sahibi və ya əmtəə sahibi kimi, alıcı və ya satıcı kimi çıxıram. Metamorfozların həm bu, həm də o biri ardıcıllığında mən onlardan birinin qarşısına ancaq alıcı kimi, digərinin qarşısına isə ancaq satıcı kimi: birinin qarşısına ancaq pul kimi, digərinin qarşısına isə ancaq əmtəə kimi çıxıram, lakin mən onlardan heç birinin qarşısına kapital kimi və ya kapitalist kimi, yəni puldan artıq olan, yaxud əmtəədən artıq olan bir şey kimi, pulun və ya əmtəələrin göstərdiyi təsirdən başqa bir təsir göstərə biləcək bir şey kimi çıxmıram. Mənim üçün A-dan alıb B-yə satmaq ardıcıl bir sıradır. Lakin bu iki əməliyyat arasındakı əlaqə ancaq mənim üçün mövcuddur. Mənim B ilə olan sövdəmin A-ya heç bir dəxli yoxdur, A ilə olan sövdəmin B-yə heç bir dəxli yoxdur. Əgər mən sövdələrin sıra qaydasını tərsinə çevirməklə, xüsusi bir xidmət göstərdiyimi onlara başa salmaq istəsəm, onlar mənə sübut edə bilər ki, mən bu ardıcıllıq qaydasının özü barəsində yanılıram, bütövlükdə sövdə alqı ilə başlanıb satqı ilə qurtarmamış, əksinə, satqı ilə başlanıb alqı ilə qurtarmışdır. Doğrudan da: mənim birinci əməliyyatım, alqı, A-nın nöqteyi-nəzərindən satqıdır, mənim ikinci əməliyyatım, satqı, A-nin nöqteyi-nəzərindən alqıdır. A və B bununla da kifayətlənməyib habelə deyə bilər ki, bütün bu sıra qaydası tamamilə lüzumsuz bir hoqqabazlıqdır. A öz əmtəəsini birbaşa B-yə sata bilərdi. B də birbaşa A-dan ala bilərdi. Bununla bərabər bütün sövdə adi əmtəə tədavülünün birtərəfli əməliyyatı – A-nın nöqteyi-nəzərindən satqı, B-nin nöqteyi-nəzərindən alqı olur. Beləliklə, biz əməliyyatların sıra qaydasını tərsinə çevirməklə, sadə əmtəə tədavülü dairəsindən əsla kənara çıxmadıq: buna görə də biz baxmalı oluruq ki, bu dairənin öz təbiəti oraya daxil olan dəyərlərin artmasına və, deməli, izafi dəyər yaranmasına yol verirmi.

Tədavül prosesini sadə əmtəə mübadiləsindən ibarət olduğu formasında götürək. İki əmtəə sahibinin bir-birindən əmtəə aldığı və tədiyyə vaxtı çatdıqda öz qarşılıqlı pul təəhhüdlərinə balans vurduqları bütün hallarda bu forma meydanda olur. Pul burada hesab pulu xidməti görür; pul əmtəələrin dəyərlərini onların qiymətlərində ifadə edir, lakin əmtəələrin özünə cismən qarşı durmur. Nə qədər ki, məsələ istehlak dəyərləri üzərindədir, yəqin ki, bir-biri ilə mübadilə edən hər iki şəxs xeyir görə bilər. Hər ikisi özlərinə bir istehlak dəyəri kimi faydasız olan əmtəələri özgəninkiləşdirir və istehlakına ehtiyacları olan əmtəələri alır. Lakin sövdənin faydalılığı hətta bununla da bitməyə bilər. Ola bilər ki, şərab satıb taxıl alan A müəyyən iş vaxtı ərzində taxıl əkən B-nin eyni iş vaxtı ərzində istehsal edə biləcəyindən artıq şərab istehsal edir və əksinə: taxıl əkən B müəyyən iş vaxtı ərzində şərabçı A-nın istehsal edə biləcəyindən artıq taxıl istehsal edir. Beləliklə, A ilə B mübadiləyə əl atmayıb hər ikisi özü üçün həm şərab, həm də taxıl istehsal etməyə məcbur olacaqları hala nisbətən, eyni mübadilə dəyəri əvəzində A daha artıq taxıl, B isə daha artıq şərab qalır. Deməli, istehlak dəyəri barəsində demək olar ki, «mübadilə hər iki tərəfin xeyir götürdüyü sövdədir». Mübadilə dəyəri məsələsi isə başqa cürdür.

«Çoxlu şərabı olan, lakin taxılı olmayan bir adam, çoxlu taxılı olan, lakin şərabı olmayan bir adamla sövdələşir və onların arasında 50 dəyərlik buğdanın 50 dəyərlik şəraba mübadiləsi baş verir. Bu mübadilə onların heç biri üçün mübadilə dəyərinin artması demək deyildir, çünki onlardan hər biri bu əməliyyat vasitəsi ilə nə qədər dəyər əldə «edirsə, mübadilədən əvvəl də buna bərabər bir dəyərə malik idi»¹⁰⁵).

Tədavül vasitəsi olaraq pulun iki əmtəə arasına girməsi və alqı əməliyyatının satqı əməliyyatından aşkar surətdə ayrılması üzündən vəziyyət əsla dəyişilmir. Əmtəələr hələ tədavülə girməzdən əvvəl onların dəyəri onların qiymətlərində ifadə olunur, deməli, dəyər tədavülün nəticəsi deyil, onun üçün ilkin şərtdir.

Prosesi abstrakt surətdə nəzərdən keçirdikdə, yəni sadə əmtəə tədavülünün immanent qanunlarından irəli gəlməyən halları bir kənara qoyduqda, biz burada bir istehlak dəyərini başqasının əvəz etməsindən əlavə, ancaq əmtəə metamorfozunu, yəni əmtəə formasının sadəcə dəyişilməsini görərik. Eyni bir dəyər, yəni eyni miqdarda maddiləşmiş ictimai əmək eyni bir əmtəə sahibinin əlində əvvəlcə əmtəə formasında, sonra əmtəənin çevrildiyi pul formasında, nəhayət, pulun yenidən çevrildiyi əmtəə formasında olur. Belə bir forma çevrilməsinə dəyər kəmiyyətinin dəyişilməsi daxil deyildir. Bu prosesdə əmtəə dəyərinin özünün dəyişilməsi ancaq onun pul formasının dəyişilməsindən ibarət olur. Əvvəlcə bu dəyər satılması nəzərdə tutulan əmtəənin qiyməti şəklində, sonra isə hələ qabaqcadan qiymətdə ifadə edilmiş bir məbləğ pul şəklində, nəhayət, ekvivalent əmtəənin qiyməti şəklində olur. Beş funtluq pulu soverenlərə, yarımsoverenlərə və şillinqlərə xırdaladıqda olduğu kimi, bu forma dəyişilməsinə də dəyər kəmiyyətinin dəyişilməsi daxil deyildir. Beləliklə, əmtəə tədavülü ancaq əmtəə dəyərinin formasını dəyişdirdiyinə görə, bu tədavül, hadisə xalis şəklində cərəyan edirsə, ekvivalentlərin mübadiləsinə səbəb olur. Hətta vulqar siyasi iqtisad da, dəyərin nə olduğunu qətiyyən anlamadığına baxmayaraq, hər dəfə bu hadisəni öz bildiyi kimi xalis şəklində nəzərdən keçirmək istədikdə, güman edir ki, tələb ilə təklif bir-birini ödəyir, yəni onların təsiri ümumiyyətlə aradan qalxır. Deməli, istehlak dəyəri cəhətdən hər iki kontragent xeyir götürə bildiyi halda, mübadilə dəyəri cəhətdən hər ikisi xeyir götürə bilməz. Burada daha çox belə bir qayda hökm sürür: «Bərabərlik olan yerdə xeyir ola bilməz». Əmtəələr öz dəyərindən fərqli qiymətə satıla bilirsə də, belə bir fərq olması əmtəə mübadiləsi qanunlarının pozulması deməkdir. Ən xalis şəklində əmtəə mübadiləsi ekvivalentlərin mübadiləsidir və, deməli, dəyəri artırmaq vasitəsi ola bilməz.

Buna görə əmtəə tədavülünə izafi dəyər mənbəyi kimi baxmaq cəhdləri arxasında adətən quid pro quo, istehlak dəyəri ilə mübadilə dəyərinin qarışdırılması gizlənir. Məsələn, Kondilyak yazır:

«Əmtəə mübadiləsində bir dəyərin özünə bərabər dəyərə mübadilə edilməsi doğru deyildir. Əksinə, iki kontragentdən hər biri həmişə az dəyər verib əvəzində çox dəyər alır… İnsanlar doğrudan da yalnız bərabər dəyərləri mübadilə etsəydilər, kontragentlərdən heç biri xeyir götürə bilməzdi. Həqiqətdə hər ikisi xeyir götürür və ya hər halda xeyir götürməlidir. Nə yolla? Şeylərin dəyəri ancaq bizim tələbatımıza olan münasibətlərindədir. Birisi üçün çox olan şey başqası üçün azdır və əksinə… Axı güman etmək olmaz ki, biz öz istehlakımız üçün lazım olan şeyləri sataq… Biz çalışırıq ki, özümüz üçün faydasız olan şeyi verib əvəzində lazımlı şey alaq; istəyirik ki, az verib çox alaq… Mübadilə edilən şeylərdən hər birinin dəyəri eyni miqdar pula bərabər olduğuna görə, tamamilə təbii olaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, mübadilədə müəyyən bir dəyər əvəzində ona bərabər dəyər verilir… Lakin işin başqa bir cəhətini də nəzərə almaq lazımdır; sual olunur: hər ikimiz artıq qalan hissəni hər birimizə lazım olan şeyə mübadilə etmirikmi?»

Gördüyümüz kimi, Kondilyak nəinki istehlak dəyəri ilə mübadilə dəyərini qarışdırır, hətta tam uşaq sadəlövhlüyü göstərib hətta inkişaf etmiş əmtəə istehsalı cəmiyyətini elə bir -quruluşla qarışdırır ki, orada istehsalçı öz yaşayış vasitələrini özü istehsal edir və yalnız öz tələbatını ödəyəndən sonra qalan artıq hissəni tədavülə buraxır¹⁰⁶. Bununla belə, müasir iqtisadçılar məhz əmtəə mübadiləsinin inkişaf etmiş forması olan ticarəti izafi dəyərin mənbəyi kimi göstərmək lazım gəldiyi hallarda Kondilyakın bu dəlilini tez-tez təkrar edirlər.

Məsələn, deyirlər: «Ticarət məhsula dəyər əlavə edir, çünki eyni məhsullar istehsalçının əlində olduğuna nisbətən istehlakçının əlində olarkən daha artıq dəyərə malikdir, buna görə də ticarətə hərfi mənada (strictly) istehsal əməliyyatı kimi baxılmalıdır».

Lakin əmtəələr üçün iki dəfə pul verilmir: bir dəfə onların istehlak dəyəri üçün, bir dəfə də dəyəri üçün Həm də əmtəənin istehlak dəyəri satıcıya nisbətən alıcı üçün daha faydalıdırsa, onun pud forması alıcıya nisbətən satıcı üçün daha faydalıdır. Belə olmasaydı, satıcı əmtəəni satardımı? Buna görə biz eyni dərəcədə haqlı olaraq deyə bilərik ki, alıcı, məsələn, tacirin corabını pula çevirdikdə, hərfi mənada (strictly) «istehsal əməliyyatı» icra edir.

Əgər mübadilə dəyərləri bərabər olan əmtəələr və ya əmtəələrlə pul, yəni ekvivalentlər mübadilə edilirsə, heç kəs tədavüldən buraya buraxdığına nisbətən artıq dəyər əldə etmir. Bu halda izafi dəyər əmələ gəlmir. Saf şəklində götürülən əmtəə tədavülü prosesində ekvivalentlər mübadilə olunur. Lakin həqiqətdə proseslər saf şəkildə cərəyan etmir. Buna görə də fərz edək ki, mübadilə edilənlər ekvivalent deyildir.

Hər halda əmtəə bazarında əmtəə sahibinin qarşısında ancaq əmtəə sahibi durur və bu şəxslərin bir-birinə hökmü ancaq onların əmtəələrinin hökmüdür. Əmtəələrin maddi fərqi mübadilənin maddi əsasıdır, bu fərq əmtəə sahiblərinin qarşılıqlı asılılığı üçün şərtdir, çünki onlardan heç biri öz istehlak predmetinə malik deyildir və hər biri digərinin istehlak predmetinə malikdir. Əmtəələrin istehlak dəyərlərinin bu maddi fərqindən əlavə, əmtəələr arasında bircə fərq vardır, o da əmtəələrin natural forması ilə çevrilmiş forması arasında, əmtəələrlə pul arasında olan fərqdir. Beləliklə, əmtəə sahibləri arasındakı fərq ancaq əmtəə sahibi olan satıcı ilə pul sahibi olan alıcı arasındakı fərqdən ibarətdir.

İndi fərz edək ki, satıcı əmtəələri dəyərindən yuxarı satmaq, dəyəri 100 olan əmtəəni 110-a, yəni qiymətindən 10% nominal əlavə ilə satmaq kimi nə isə bir izahedilməz üstünlüyə malikdir. Bu yolla satıcı 10-a bərabər izafi dəyər əldə edir. Lakin o, satıcı olduqdan sonra dönüb alıcı olur. İndi üçüncü bir əmtəə sahibi onun qarşısına satıcı kimi çıxır və onun da əmtəəni 10% baha satmaq üstünlüyü vardır. Bizim əmtəə sahibi satıcı olarkən 10 əldə edir və alıcı olarkən həmin 10-u itirir¹⁰⁷ . Ümumiyyətlə iş əslində ondan ibarət oldu ki, bütün əmtəə sahibləri öz əmtəələrini bir-birinə dəyərindən 10% baha satırlar, bu isə tamamilə o deməkdir ki, əmtəə öz dəyərinə satılmış olsun. Əmtəələrin qiymətinə belə bir ümumi nominal üstəlik əlavə edilməsinin mənası ondan ibarətdir ki, məsələn, əmtəə dəyərləri qızıl əvəzində gümüşlə ölçülsün. Əmtəələrin pul adları, yəni qiymətləri artır, lakin onların dəyərləri arasındakı nisbət sabit qalır.

Fərz edək ki, əksinə, alıcının əmtəələri dəyərindən aşağı almaq kimi bir üstünlüyü vardır. Burada heç xatırlatmağa ehtiyac da yoxdur ki, alıcı sonra dönüb satıcı olacaqdır. O hələ alıcı olmazdan əvvəl satıcı idi. O alıcı olarkən 10% əldə etməzdən əvvəl satıcı olarkən artıq, 10%-i itirmişdir¹⁰⁸ . Hər şey əvvəlki kimi qalır.

Beləliklə, izafi dəyər əmələ gəlməsi, buna görə pulun kapitala çevrilməsi də nə satıcıların öz əmtəələrini dəyərindən yuxarı satması ilə, nə də alıcıların əmtəələri dəyərindən aşağı alması ilə izah edilə bilməz.¹⁰⁹

Biz problemə yabançı olan münasibətləri xəlvətcə bu problemə daxil etsək, məsələn, polkovnik Torrens ilə birlikdə onun söylədiklərini təkrar etsək, problem əsla sadələşməz; o isə belə demişdir:

«Həqiqi tələb ondan ibarətdir ki, əmtəələrin istehsalı nəyin bahasına başa gəlirsə, bunların müqabilində istehlakçılar bilavasitə və ya dolayı mübadilə yolu ilə daha artıq miqdarda kapitalın bütün tərkib hissələrini verməyə qabil və mail (!) olurlar».

Tədavüldə istehsalçılarla istehlakçılar bir-birinin qarşısında yalnız satıcı ilə alıcı kimi dururlar. İstehsalçılar üçün izafi dəyər istehlakçıların əmtəələrə dəyərindən artıq verməsi nəticəsində əmələ gəlir – deyə iddia etmək yalnız belə sadə bir müddəanı üstüörtülü təkrar etmək deməkdir ki, guya satıcı olmaq etibarı ilə əmtəə sahibinin əmtəələri qiymətindən yuxarı satmaq kimi bir üstünlüyü vardır. Satıcı öz əmtəəsini özü istehsal etmişdir və ya onu istehsal edənləri təmsil edir, lakin eynilə alıcı da onun pulunda ifadə olunan əmtəələri özü istehsal etmişdir və ya bunları istehsal edənləri təmsil edir. Deməli, istehsalçının qarşısında istehsalçı durur. Onların arasındakı fərq ancaq budur ki, birisi alır, digəri isə satır. Biz fərz etsək ki, əmtəə sahibi istehsalçı adı ilə öz əmtəəsini dəyərindən yuxarı satır, istehlakçı adı ilə də yenə o əmtəələri dəyərindən yuxarı alır, onda biz bircə addım da irəliləmiş olmarıq¹¹⁰.

Buna görə də izafi dəyərin guya qiymətin üzərinə qoyulan nominal üstəlikdən, yaxud satıcıların əmtəələri çox baha satmaq üstünlüyündən əmələ gəlməsi xülyasının ardıcıl tərəfdarları güman edirlər ki, satmadan ancaq alan, deməli, istehsal etmədən ancaq istehlak edən sinif vardır. Hələlik gəlib çatdığımız nöqteyi-nəzərdən, sadə tədavül nöqteyi-nəzərindən, belə bir sinfin mövcud olması hələ izah edilə bilməz. Lakin qabağa gedək. Belə bir sinfin satın almaq üçün daim verdiyi pul, yəqin ki, yenə eyni əmtəə sahiblərindən daim bu sinfin əlinə axıb gəlməlidir, özü də mübadiləsiz, havayı gəlməlidir, bir hüquqa və ya zorakılığa əsasən gəlməlidir. Belə bir sinfin nümayəndələrinə əmtəələri dəyərindən yuxarı satmaq ancaq havayı verilmiş pulun bir hissəsini geri almaq deməkdir¹¹¹. Məsələn, Kiçik Asiya şəhərləri Qədim Romaya hər il pulla xərac verirdi. Roma bu pulla həmin şəhərlərdən əmtəə alırdı, həm də baha qiymətə alırdı. Kiçik Asiya əhalisi romalılara kələk gələrək xəracın bir hissəsini istilaçılardan ticarət vasitəsi ilə qoparıb geri alırdılar. Bununla belə zərər çəkən Kiçik Asiya əhalisi idi. Onların əmtəələri müqabilində onların öz pulunu verirdilər. Bu heç də varlanmaq və ya izafi dəyər yaratmaq metodu deyildir.

Buna görə də satıcının alıcı, alıcının da satıcı olduğu əmtəə mübadiləsi çərçivəsində qalaq. Bəlkə də biz, şəxslərə fərdi surətdə deyil, ancaq şəxsləşmiş kateqoriyalar kimi baxmaq üzündən çətinliyə düşmüşük.

A əmtəə sahibi o qədər mahir kələkbaz ola bilər ki, öz həmpeşələri V və C-ni həmişə aldadar, bunlar isə istəsələr də, əvəzini çıxa bilməzlər. A 40 f. st. dəyərində şərabı B-yə satır və mübadilə vasitəsi ilə 50 f. st. dəyərində buğda alır. A öz 40 f. sterlinqini 50 f. sterlinqə çevirmiş olur, az miqdar puldan çox miqdar pul düzəltmiş olur və öz əmtəəsini kapitala çevirir. Məsələyə daha diqqətlə nəzər salaq. Mübadilədən əvvəl A-nın əlində 40 f. sterlinqlik şərab və B-nin əlində 50 f. sterlinqlik buğda var idi, cəmi isə 90 funt sterlinqlik dəyər idi. Mübadilədən sonra da ümumi dəyər yenə 90 funt sterlinqdir. Tədavüldə olan dəyər bircə atom qədər də artmadı, onun ancaq A ilə B arasında bölgüsü dəyişilmiş oldu. Burada bir tərəf üçün izafi dəyər olan şey o biri tərəf üçün çatışmayan dəyərdir, biri üçün plyus olan, o biri üçün minusdur. Əgər A, mübadilə prosesi arxasında gizlənməyib, B-dən açıqca 10 funt sterlinq oğurlasaydı, yenə eyni nəticə alınardı. Aydındır ki, köhnə sikkə alveri edən bir yəhudi, kraliça Anna zamanından qalma bir fartinqi bir gineyə satmaqla öz ölkəsinin nəcib metalının miqdarını azacıq artırmadığı kimi, tədavüldə olan dəyərlərin bölgüsünü hər cür dəyişdirməklə də bu dəyərlərin məcmusunu artırmaq olmaz. Müəyyən bir ölkənin bütövlükdə bütün kapitalistlər sinfi öz hesabına varlana bilməz¹¹².

Nə edirsən et, fakt faktlığında qalır: ekvivalentlər mübadilə edilirsə, heç bir izafi dəyər əmələ gəlmir, habelə qeyri-ekvivalentlər mübadilə edilirsə, yenə də heç bir izafi dəyər əmələ gəlmir¹¹³. Tədavül və ya əmtəə mübadiləsi heç bir dəyər yaratmır¹¹⁴.

Buradan aydındır ki, kapitalın əsas formasını, yəni elə bir formasını ki, bu formada kapital müasir cəmiyyətin iqtisadi quruluşunu müəyyən edir, bax bu formanı təhlil edərkən, nəyə görə biz kapitalın ən populyar və, necə deyərlər, ən qədimdən qalma formalarından, yəni ticarət kapitalı və sələm kapitalından hələlik qətiyyən bəhs etməyəcəyik.

P–Ə–P forması, alıb baha satmaq forması əsil ticarət kapitalında ən saf şəkildə meydana çıxır. Digər tərəfdən, onun bütün hərəkəti tədavül dairəsi daxilində davam edir. Lakin pulun kapitala çevrilməsini, izafi dəyərin yaranmasını özlüyündə tədavül ilə izah etmək mümkün olmadığına görə, ekvivalentlər mübadilə edildiyi təqdirdə ticarət kapitalı qeyri-mümkün görünür¹¹⁵; buna görə də ticarət kapitalının mövcud olması ancaq, əmtəə alan və satan, əmtəə istehsalçıları arasına tüfeyli kimi soxulmuş bir tacirin hər iki tərəfə kələk gəlib onları aldatması nəticəsi kimi göstərilə bilər. Bu mənada Franklin deyir: «Müharibə qarətdir, ticarət isə kələk»¹¹⁶). Ticarət kapitalının artmasını əmtəə istehsalçılarına sadəcə kələk gəlməklə deyil, başqa cür izah etmək üçün ara halqaların uzun bir sırası lazımdır, bunlar isə burada, yeganə ilkin şərtimizin əmtəə tədavülündən və onun sadə momentlərindən ibarət olduğu yerdə hələ qətiyyən yoxdur.

Ticarət kapitalı haqqında dediklərimiz sələm kapitalına daha artıq dərəcədə aiddir. Ticarət kapitalında hər iki, kənar nöqtə, – bazara buraxılan pul və artmış halda bazardan götürülən pul, – bir-birinə heç olmazsa alqı-satqı vasitəsi ilə bağlıdır, tədavülün hərəkəti bunda vasitəçi olur. Sələm kapitalında P–Ə–P' forması qısaldılmışdır, kənar nöqtələr heç bir vasitəçi halqa olmadan birləşir: P–P', daha çox miqdarda pula mübadilə edilən pul, – bu forma pulun öz təbiətinə ziddir və buna görə də əmtəə mübadiləsi nöqteyi-nəzərindən izah edilmir. Buna görə də Aristotel deyir:

«İki cür xrematistika vardır: biri ticarətə, digəri iqtisadiyyata aiddir; axırıncısı zəruridir və tərifləməyə layiqdir, birinci tədavülə əsaslanır və buna görə də haqlı olaraq pislənilir (çünki bu, şeylərin təbiətinə deyil, bir-birinə kələk gəlməyə əsaslanır). Beləliklə, sələmçiliyə hamı haqlı olaraq nifrət edir, çünki burada pul özü qazanmaq mənbəyidir və ixtira edildiyi məqsəd üçün işlədilmir. Axı pul əmtəə mübadiləsi üçün meydana gəlmişdir, faiz isə puldan yeni pul əmələ gətirir. Onun adı da elə buradan əmələ gəlmişdir («faiz» və «törəmə»). Zira törəmə törədənə bənzəyir. Lakin faiz puldan törəyən puldur, belə ki, bu qazanc əldəetmə sahələri arasında təbiətə ən çox ziddir.¹¹⁷

Tədqiqatımızın gedişində aşkar edəcəyik ki, ticarət kapitalı kimi, faiz gətirən kapital da törəmə formadır, bununla birlikdə də görəcəyik ki, nəyə görə tarixən bunların hər ikisi kapitalın müasir əsas formasından əvvəl əmələ gəlmişdir.

Gördüyümüz kimi, izafi dəyər tədavüldən meydana gələ bilməz; deməli, onun meydana gəlməsi üçün tədavül xaric də elə bir hadisə baş verməlidir ki, bu da tədavül prosesinin özündə olmur. Lakin izafi dəyər tədavül prosesindən başqa ayrı bir yerdən də əmələ gələ bilərmi? Tədavül əmtəə sahiblərinin bütün mübadilə münasibətlərinin məcmusudur. Tədavüldən kənarda əmtəə sahibi ancaq öz əmtəəsinə olan münasibətini saxlayır. Dəyərdən bəhs edildikdə, bu münasibət ancaq ondan ibarətdir ki, məlum şəxsin əmtəəsində, müəyyən ictimai qanunlara əsasən ölçülən öz əməyinin müəyyən miqdarı vardır. Əməyin bu miqdarı onun əmtəəsinin dəyər kəmiyyətində ifadə olunur, dəyərin kəmiyyəti isə hesab pulunda ifadə olunduğuna görə, əməyin həmin miqdarı əmtəənin qiymətində, məsələn 10 f. sterlinqdə ifadə olunur. Lakin onun əməyi əmtəənin dəyəri plyus bunun bir qədər artımında ifadə olunmur, 10-a və eyni zamanda 11-ə bərabər olan qiymətdə ifadə olunmur, özü özündən artıq olan bir dəyərdə ifadə olunmur. Əmtəə sahibi öz əməyi ilə dəyər yarada bilər, amma artan dəyər yarada bilməz. O, yeni əmək sərf edib mövcud dəyərə yeni dəyər əlavə etməklə, məsələn, göndən çəkmə tikməklə əmtəənin dəyərini yüksəldə bilər. Eyni bir şeyin indi daha artıq dəyəri olur, çünki bunda daha çox əmək vardır. Buna görə çəkmənin dəyəri gönünkündən artıq olur, lakin gönün dəyəri olduğu kimi qalır. Çəkmə tikildiyi zaman gönün dəyəri artmamış, özünə izafi dəyər əlavə etməmişdir. Deməli, əmtəə istehsalçısı tədavül dairəsindən kənarda, başqa əmtəə sahibləri ilə əlaqəyə girmədən dəyəri artıra bilməz və bununla da pulu və ya əmtəəni kapitala çevirə bilməz.

Beləliklə, kapital tədavüldən əmələ gələ bilməz və eynilə də tədavüldən kənarda əmələ gələ bilməz. O, tədavüldə və eyni zamanda da tədavüldən kənarda əmələ gəlməlidir.

Beləliklə, biz-ikili nəticə almış olduq.

Pulun kapitala çevrilməsi əmtəə mübadiləsinin immanent qanunları əsasında aşkara çıxarılmalıdır, yəni burada bizim üçün başlanğıc nöqtə ekvivalentlər mübadiləsi olmalıdır.¹¹⁸ Hələlik kapitalistin ancaq sürfəsi olan bizim pul sahibi əmtəələri öz dəyərinə almalı, bunları öz dəyərinə satmalı və hər halda bu prosesin sonunda buradan həmin prosesə qoyduğuna nisbətən artıq dəyər götürməlidir. Onun kəpənəyə, əsil kapitalistə çevrilməsi tədavül dairəsində və eyni zamanda tədavül dairəsindən kənarda baş verməlidir. Problemin şərtləri belədir. His Rhodus, hic salta.