Nağıllar Diyarına Səyahət

Stansiyalardan birində sakit dayanmışıq və biz su götürürük. Birdən gödəkçəmə yapışan stearini təmizləməyə söz vermiş xidmətçini görürəm. Onu qorxutmadan başımla salamlayıram, yaxınlaşdıqca daha yüksək səylə gülümsəyib mehriban münasibət göstərirəm. O da baş əyib gülümsəyir, ancaq üstümdəki ağ ləkəni görən kimi əllərini bir-birinə çırpıb qatardakı bölməsinə doğru götürülür. Bu dəfə isə isti ütü və təmizləyici maddə dalınca gedib deyə düşünürəm. Nə dediyini anlamasam da, yəqin ki, tezliklə qayıdacaq, cənab qraf! Başladım gözləməyə. Lokomotiv su götürdü, fit verərək tərpəndi, artıq gözləyə bilməzdim…

Dağlarda bizə yol yoldaşlığı edən dünənki zabitlə qarşılaşdım. Tanrıya şükür ki, artıq məni tanımır, inciyib. O, şam etdiyimiz stansiyalardan birində yanımda oturmuş və qalın pul kisəsini də gözünün önündə saxlamışdı. Yəqin ki, bunu məni oğurluğa sövq etmək üçün deyil, pul qabının üstündə işlənmiş gümüş tacı göstərmək üçün qoymuşdu. Ancaq tacın gümüşdən olub-olmadığını, onun tacı üzərində gəzdirmək hüququnun olduğunu yalnız Allah bilir. Haqq-hesab etdiyim zaman o bir şey dinib-danışmadısa da, digər tərəfimdə oturan zabit mənə qaytarılan pulun qalığının az olduğuna diqqətimi yönəltdi. Xidmətçiyə səhv etdiyini başa saldıqdan sonra mən pulumu geri ala bildim. Sonra yerimdən durub həmin cənaba minnətdarlığımı bildirirəm.

Zabiti yol yoldaşı kimi götürməməyə və Vladiqafqazda ondan canımızı qurtarmağa qərar verdik.

Hava axşam saat 9-da tamam qaralıb. Bayırdakı kəndlərdən gələn işıqdan başqa bir şey görünmür. Yaxınlıqdakı

üstü küləşlə örtülü və olduqca fəqir adamların daldalandığı tənha komanın zəif işığı közərir.

Axşamçağı sakitlik, bürkü və qaranlıq hakimdir. Platformaya açılan qapını yarımçıq saxlayaraq dəhlizdə açıq pəncərənin qabağında dayanmışam. Buna rəğmən hava elə istidir ki, bayaqdan dəsmalla tərimi silirəm. Digər vaqondan erməni yəhudilərinin oxumaq səsi eşidilir, qoca piyli erməni ilə gonbul xədimin duetinə bənzəyir. Xeyli uzun çəkən ədəbsizlik təxmini 2 saat davam edir, sonra oxuduqlarına gülür, yenidən monoton mahnılarına davan edirlər. Xədimin səsi insandan daha çox quş səsini xatırladır.

Gecə Rostovdan keçirik, qaranlıqda heç bir şey seçilmir.

Əksər sərnişinlər bu stansiyada düşür.

Bir qrup qırğız görünür. Buraya şərq çöllərindən necə gəldiklərini bilməsəm də, qırğız adlandırıldıqlarını bilirəm. Məncə, tatarlardan bir az fərqlənirlər. Çöllərdə mal-qara otararaq yerini dəyişən köçərilərdir qırğızlar. Qoyun onların pul vahididir, arvad almaq üçün 4, inək almaq üçün 8 qoyun verirlər. At almaq üçün 4 inək, tüfəng üçün isə 3 at verirlər. Haradansa bu haqda oxumuşam. Mən qıyıq gözlü, sarıya çalan qarabuğdayı adamlara salam verirəm, salamı alıb gülümsəyirlər. Bir qədər də pul verib razılıqlarını qəbul edirəm. Biz iki avropalı onlara baxırıq, digəri hələ bir az ünsiyyət də qura bilir. Onlar bizə görə gözəl sayılmasa da, məsum baxışları və çox xırda gözləri var. Kürk, yaşıl və qırmızı uzunboğaz çəkmələr geyinən kişilər üzərində xəncər və nizə gəzdirir. Xanımların əynində isə alabəzək pambıq ətəklər var, biri tülkü dərisi ilə bəzənən həsir şlyapa da qoyub. Bəzək-düzəkdən uzaq, görünüşcə çox kasıb olduqları bilinir. Yanımdakı avropalı onlara 1 rubl verdiyj zaman, pulu alaraq təşəkkür edib dəsmala bükürlər.

* * *

Səhər aydın və gözəldir, hündür, sapsarı otlar küləklə asta-asta xışıldayır, ətrafda sonsuz genişlik görünür.

Otlu, qumlu və şoran olmaqla çöllər üç cür olur. Ot yalnız yazın əvvəlində heyvanlar üçün qida ola bilir, iyul ayında isə bərkiyən otlar yem üçün yararsız olur. Bir müddət sonra indi olduğu kimi payız gəlir; bəzən güclü yağışlar yağır, bəzənsə günəş elə yandırır ki, xışıltılı qupquru otun altından qısa vaxtda yumşaq, zərif yaşıl ot, çox gözəl çiçəklər cücərir. Heyvanlar, quşlar, həşəratlar yenidən oyanmağa başlayır. Çölün dərin yerlərindən köçəri quşların cəh-cəh vurmağı eşidilir; kəpənəklər də aşağı-yuxarı, dala-qabağa uçuşur. Təbiətə xüsusi fikir vermədən bir mil məsafədə od tutub qurumuş otdan başqa nə isə görmək qeyri-mümkündür. Elə bu səbəbdən də bu fəsildə çöl dənizə yox sarı səhraya oxşayır.

Kazan çölü poeziyada ən çox vəsf edilən və təsirli tərənnüm olunan çöldür. Qırğız, kalmık, tatar çölləri barədə kazak çölü barədə deyilən qədər gözəl, nəvaziş dolu sözlər deyilməyib. Çöl böyük Rusiya ərazisində yaşayan hər bir xalq üçün eyni mənanı daşıyır. Ancaq kazaklar digərlərindən seçilir. Birinci ona görə ki, onların yaşayış məskəni çöldür, digər məskunlaşanlar isə gəlmələrdir, biri “qızıl”, o biri “göy” ordunun qalıqlarıdır. Eyni zamanda onlar döyüşçü, digərləri isə əkinçi və çobanlardır. Kazaklar heç bir zaman nə xanın, nə də boyarın qulu olmayıb. Oxuduğuma görə “kazak” “azad adam” anlamına gəlir.

Kazaklar öz torpaqlarında həyat sürür. Olduqca məhsuldar olan geniş sahələri var. Onlar dövlət vergisindən azad olsa da, hərbi vəziyyət elan olunduqda öz hesablarına təchiz olunmalıdırlar. Sülh şəraitində buğda, qarğıdalı, üzüm əkir, çöllərdə ovla məşğul olurlar, müharibələr zamanı isə cəsur rus ordusunun əfsanəvi qəhrəman boşluğunu doldururlar.

Hal-hazırda kazak torpaqları ilə gedirik.

Bütün stansiya və şəhərlərdən uzaq bu bölgədə araba ilə gedən qırmızıpapaq zabitlə qarşılaşırıq. Kazak konvoyu ilə müşayiət olunur. Bizdən köndələn istiqamətdə irəliləyir. O bəlkə də şəhərə gedir, bəlkə də ona kazak qəsəbəsi, ya da çöldə bir yer lazımdır, amma biz yer kürə şəklində olduğu üçün heç nə görmürük. Bir müddət sonra tatar aulunun kənarından keçirik. Ot tayasını xatırladan alaçıqlar gözə dəyir. Cənubi Rusiyanın hər tərəfində tatarlara rast gəlmək mümkündür, hətta kazak torpaqlarında belə. Onlar çobanlıqla məşğuldur, cəld və istedadlı olan bu adamların istisnasız hər biri oxuyub-yazmağı bacarır. Ancaq kazakların heç də hamısının savadlı olmadığını da oxumuşam.

Erməni yəhudilərindən biri mənə söz deyir, ancaq “Petrovsk”dan başqa bir şey anlaya bilmirəm. Cəld rusca səlis cavab verirəm: – Yox! Vladiqafqaz, Tiflis. O, hər dediyimi anlayaraq başını tərpədir. Deməli, rusca ünsiyyətə başlaya bilərəm; kaş həmvətənlərimdən biri bunu görəydi. Yəhudinin bayırdakı zabitə baxmaq istədiyini düşünüb binoklu ona verirəm. O isə başını tərpədərək almır. Uzun gümüşü zənciri olan gümüş saatını çıxardıb əvəzində mənə göstərərək “80 rubl” deyir.

Lüğətin köməyi ilə onun nə qədər istədiyini müəyyən etdikdə sonra əyləncə üçün saatı nəzərdən keçirirəm; iri və qaba görünüşlü saat dəbi keçmiş xronometrə oxşayır və qulaq asıb müəyyən edirəm ki, işləmir. Elə bu andaca qızıl saatımı cibimdən çıxarıb yəhudini məhv etmək arzusundayam. Ancaq o heç təəccüblənmir və əmin olur ki, bu saatı mən ehtiyacım olarsa girov qoymaq üçün üzərimdə daşıyıram. Düşünürəm, onun saatına nə qədər pul verərlər? Cəmi 10 kron. Lakin mən vaxt var idi öz saatıma görə 40 kron borc götürmüşdüm. Bu saatlar müqayisəyə gəlməz. Qəti şəkildə “yox” deyərək saatı qaytarıram. Buna rəğmən yəhudi saatı yığışdırmağa tələsmir, hələ başını çiyninə əyir. Mən saatı təzədən götürüb onun həm köhnə, həm də yararsız olduğunu başa salıram. Sonra qulağıma yaxınlaşdırıram, səs yoxdur. Uzatmadan işləmədiyini bildirirəm, buna görə də onunla danışmaq istəmirəm. Yəhudi gülümsəyərək saatını alır. Məni başa salır ki, indi nə isə etmək istəyir. Alt qapağı açıb içini mənə göstərir. İçi zərif və naxışlıdır, amma əhəmiyyətli bir xüsusiyyəti yoxdur.

Yəhudi məndən ardına baxmağı xahiş edir. Naxışlı qapağı açaraq içini mənə göstərir. Oradakı ədəbsiz şəkli görürəm. Gülərək başını yana əyib baxmağından belə görünür ki, bu şəkil onun üçün əyləncə mənbəyidir. Təkid edir ki, mən də diqqətlə baxım. Balaca açarla buraraq saatı işə salır. Ancaq bununla təkcə saat işləmir, şəkil də hərəkətə gəlir.

Elə o andaca bu saatın məndəkindən bahalı olduğunu anlayıram. Buna yüksək dəyər verib baha qiymətə alanlar da olar əlbəttə.

Yəhudi mənə baxaraq “5000… 5000” deyir. Bir şey başa düşməsəm də, dəhşətlə qışqırıram. Yəhudi saatı bağlayaraq cibinə qoyur və uzaqlaşır. Qoca heyvan! Məndən ədəbsiz saata görə 10000 kron istəyir. Əlinə keçən üzüyumşaq adam olsaydı, saatı sırıyacaqdı da. Belə gördüm ki, o, heç saatı işə salmaq fikrində də deyildi, qiymətli mexanizmini pozmamaq üçün açarı sadəcə yarımdairə şəklində çevirdi.

Hələ saat 9 deyil, ancaq günəş dünən saat 11-də olduğu kimi yandırır, bizsə kölgədə yer tapmışıq. Çöllükdə sarıçiçək, gülxətmi, zəngçiçəyi kimi bəzi tanış gələn güllər görürük. Landşaft da dünənki kimi düzənlik, çovdar, taxıl zəmiləri ilə örtülüdür, sürülər, müxtəlif yerlərdə ot qalaqları, küləş tayaları, söyüdlüklər də nəzərə çarpır. Çölçüyə ağac da lazım olur. Kilsənin də olduğu iri stansiyalarda akasiya ağacları diqqət çəkir. Adamlarla atlar sahələrdə dayanmadan işləyir, qartal uzaqlarda otlayan qoyun sürüsü üzərində ağır-ağır qanad çalır.

Biz çox yavaş irəliləyirdik, Amerikada vaqon bələdçisi kimi çalışarkən əldə etdiyim təcrübəyə əsasən deyə bilərəm ki, qatardan atlanıb düşsəm, axırıncı vaqondan yapışaraq yenidən minə bilərdim. Yolun təmirdə olan hissəsindəyik deyə yavaş hərəkət edirik. Hal-hazırda səhər yeməyi zamanıdır; bütün işçilər kölgə olması üçün çadırda əyləşiblər, amma arada kişilər və qadınlar başlarını çadırdan çıxarıb baxırlar. Bayırda gözlərini zilləyən it bizə hürür.

İndi olduğumuz stansiya Tixoretskayadır. Burada ötən il yol yoldaşımız olan mühəndisin pulunu oğurlayıblar. Bir şüşə pivə ilə bufetin yanında dayanıb stəkanı ağzına aparmaq istəyəndə bir nəfər onu itələyib, ancaq içkisini sonacan içib. Qəfildən ayılıb yan cibinə əlini salanda pul kisəsinin oğurlandığını anlayıb. Oğru isə qaçaraq gizlənib. Amma tamahkar oğru acgözlüyündən qalan işini qatarda davam etdirmək istəyib, orada isə zabitlərdən birinin çamadanını çırpışdırarkən yerindəcə tutulub. Polis çağırılıb və axtarış zamanı oğrunun üzərindən mühəndisin pul kisəsi də çıxıb. Başqa adam belə tez sevinə bilməzdi, bunda mühəndisin bəxti gətirib.

Qafqaz stansiyasına daxil olduğumuzda səhər yeməyi üçün sadəcə 15 dəqiqəmiz var idi. Biz Qafqazın girişindəyik. Getdikcə uzanan qarğıdalı, günəbaxan və üzüm sahələri görünür. Knyazın malikanəsi sol tərəfdədir. Binoklla baxarkən parlaq yaşıl günbəzləri olan fligellərdən ibarət saray aydın görünür. Ətrafında qırmızı və qızılı rəngli damları olan xeyli bina var. Lap arxada meşəlik seçilir, əlbəttə ki, bu parkdır. Hər bir şey çöldə qaratorpaq üzərində tikilib, günəş şüaları üzərinə düşdüyü zaman göydən asılı duraraq üfüqə tərəf irəliləyirmiş kimi görünür. Sehrli saray…

Qatarda sərnişinlərin sayı dağlara yaxınlaşdıqca azalır. İpək döşəkli erməni günün qabağında fərqli bir yer tapıb özünə, onun əvvəlki yerini isə kölgə olduğu üçün mən tuturam. İlk olaraq, yeri uzun müddət qəşəngcə təmizləyirəm. Erməni cah-calal içində bir az narahat uzanıb.

Zaman keçir.

Armavir stansiyasına çatanda yenidən armudla üzüm alırıq. Həyatımda ilk dəfə burada ən ləzzətli üzümü dadıram, indiyədək Avropa üzümünə dadlı dediyim üçün utanıram. Bu üzümlə müqayisə etsək, alman, macar, fransız üzümləri sanki meşə giləmeyvəsidir. Bu isə ağızda əriyir. Nazik qabığı ilə birlikdə udarkən şəraba çevrilir. Demək olar, heç qabığı da yoxdur. Bax budur Qafqaz üzümü. Qara, yaşıl, göy rəngləri ilə digər ölkələrdəkindən seçilməsə də, bir qədər iridir.

Bir çərkəz zabiti platformada insanlar arasında gəzişir. O, laklı, yuxarısında qızılı kəmər olan uzunboğaz çəkmə geyinib. Topuqdan olan uzun çərkəz paltarının beli qızılı toqqa ilə daraldılıb, toqqanın ortasında çəpəki şəkildə asılmış qızılı işləməli xəncər nəzərə çarpır. Sinəsində isə 8 ədəd patron gilizinin başlığı seçilir. Belindən yerlə sürünən uzun, ensiz, qəbzəsi firuzə ilə işlənmiş qılınc asılıb. Köynəyi ağ rəngdə xam ipəkdəndir, çərkəz geyiminin açıq yaxasından görünən ağ ipək günəş şüalarının təsirindən gümüşü rəngdə görünür. Qara parlaq saçları tibet keçisi yunundan hazırlanmış uzun tüklü papağın altında görünür. Paltarı sifətindən fərqli olaraq təmtəraqlı təsir bağışlayır. Mənə onun geyiminin qanuniləşdirilməsini izah edirlər, başqalarındakı kətan olan onda ipəkdir, başqalarındakı ağ dəmir, onda qızıldır. O knyaz oğludur. Hər kəs stansiyada ona təzim edərkən, o da salamlarını alır, bəzilərinə suallar verib uzun-uzadi cavabları təmkinlə dinləyir. Onların güzəranının necə olduğunu, haraya getdiklərini, ailədəkilərin halını soruşur. Hamı ona məmnun görkəmlə minnətdarlığını bildirdiyindən onun heç bir xoşagəlməz söz söyləmədiyi məlum olur. Köynəyin üstündən dəri kəmər bağlayan iki kəndli ona yaxınlaşıb təzim edir, ilk olaraq papaqlarını çıxarıb qoltuqlarının altına qoyur, sonra baş əyib sözə başlayırlar. Gənc zabit onları dinləyir və razı salır. Onlar isə bir-birinin sözünü kəsərək uzun-uzadı danışıb nə isə başa salmağa çalışırlar. Zabitin bir sözü ilə onlar dayanır və papaqlarını başlarına qoyurlar. Bu əmr əlbəttə ki, isti hava ilə əlaqədar idi. Əmrdən sonra onlar yenə danışmağa davam edirlər, ən sonda zabit gülümsəyərək “Yox, yox!” deyə rədd cavabı verir. Sonra da gedir. Ancaq kəndlilər onun dalınca tərpənir. Qəfildən zabit dayanır və onları barmağını tuşlayıb deyir: Dayanın! Kəndlilər dayanırlar, lakin şikayətlənməkdə davam edirlər. Kənardakılar gülüb kəndliləri başa salmağa çalışsa da, onlar durmaq bilmirlər. Qatar hərəkət etdikdən sonra belə mən onların ağlamsıyan səslərini eşidirdim.

Mən yerimdə durub zabit və kəndlilər barədə düşünürəm. O, kəndlilərin ağasıdır, arxada qoyduğumuz kəndin, sübh çağı gördüyümüz sehrli sarayın, sonra keçdiyimiz onlarla mil uzunluğundakı qaratorpağın ona məxsus olması da mümkündür. O, kəndlilərə “Dayanın” deyən kimi onlar dayandılar. Bir zamanlar Peterburqda I Nikolayı küçədə təqib edən qəzəbli kütlə o, üzünü çevirib zəhmlə “Diz çökün! deyə əmr etdiyi zaman dərhal diz çökmüşdü.

Sadəcə əmr etməyi bacaran şəxsləri dinləyirlər. Napaleona heyranlıqla qulaq asırdılar. Dinləmək – zövq almaqdır. Ruslarda bu keyfiyyət hələ də qalmaqdadır.

Böyük Pyort haqqında yazdığı kitabda Valişevski deyir: 1722-ci ildə Moskvada olduğu zaman Berqolts təkərə bağlanlb əzablı şəkildə həyata keçirilən 3 edama şahidlik edib. Cinayətkarların lideri 6 saatlıq əzabdan sonra ölüb, digər ikisi isə daha çox tab gətiriblər. Biri əzablı işgəncəyə məruz qalarkən üzünü silmək niyyəti ilə qırılmış əlini qaldırarkən görür ki, uzandığı təkərin üstünə bir neçə damcı qan tökülüb. Bu anda sındırılmış qolunu yenidən qaldırıb axan qanı bacardığı qədər təmiz silməyə çalışıb. Bu tip insanlarla xeyli iş görmək olar. Ancaq onların təbii instinktlərini, düşüncə və təsəvvürlərini yumşaq metodlarla məğlub etmək qeyri-mümkündür. Belə hallarda əmrlər, çar sözü və zülm möcüzələr yaradır. Zabit “dayanın” dedi və kəndlilər o andaca dayandılar.

Yanımda dayanan bir cənab mənə nə isə deyir. Mən onu anlamasam da, gödəkçəmi işarə etdiyi üçün stearin haqqında danışdığını başa düşürəm. Ana dilim norveçcə ona hər cür təmizləyici vasitə və ütü ilə bunu təmizləməyə gələcək adamı gözlədiyimi izah etməyə çalışıram. Bu zaman onun simasında görünən mərhəmət hissi həmin adamın gələcəyinə heç də inanmadığını sübut edir. Fikirləşmədən paltarının qolu ilə gödəkçəmi təmizləməyə girişir. Az qalır gözündəki eynək düşsün, amma o heç bir şeyə əhəmiyyət verməyərək işinə davam edir. Az keçmiş stearin getməyə başlayır. Böyük təəccüb doğursa da, gödəkçəmdəki ağ ləkənin tamamilə yox olduğunu gördükdə onun mütəxəssis olduğunu anlayıram. Bu adama nə bağışlayım deyə düşünürəm; vizit kartımı, siqar və yaxud pul. Ən yaxşısı vizit kartıdır, onun üzərində dayanıram. Kartları axtarmağa başlasam da bir nəticə hasil olmur, yəqin ki, yüklərimin arasında qalıblar. Sadəcə minnətdarlığımı bildirməklə kifayətlənirəm, bildiyim hər dildə təşəkkür edirəm, o isə gülümsəyib başını tərpətməklə qarşılıq verir. Biz sanki bundan sonra əbədi dost oluruq. Mənimlə rus dilində danışmağa başlayır. Mən hər sözü anlaya bilmirəm, bu mümkün də deyil, amma tez-tez stearin deməsindən nə barədə danışdığını başa düşürəm. Nitqinin məğzi mənə aydın olsa da, dilimi bilmədiyi üçün cavab verə bilmirəm, çünki məni anlamayacaq. O, başqalarını da səsləyib məsələnin nə yerdə olduğunu izah edir, ərtafıma ona yaxın insan gəlir. Mən sakitliyimi saxlaya bilməyib norveçcə yenidən doğrayıb-tökməyə başlayıram. İntizarlara bununla son qoyulur. Mən bərkdən danışıb səslərini batıran zaman dərhal başlarını tərpədib razılaşırdılar. Dinləyicilərim arasında artıq mənə gödəkçəmdəki stearini təmizləməyə söz verən qatar xidmətçisini də görürəm. Mən ləkənin təmizləndiyi ona göstərdikdə nə isə deyir, onun da vəziyyətdən razı olduğunu hiss edirəm.

Yol yoldaşım başını kupedən çıxararaq norveçliləri necə tapdığımı başa düşməyə çalışır. Az sonra kupedəkilər yüksək səslə və tərbiyəsizcəsinə gülməyə başlayırlar. Bu səs dinləyicilərimi çaşdırır, belə olduqda səssizliyə bürünüb çıxıb gedirlər.

Keçdiyimiz bir kiçik çöl stansiyasında bərkidilmiş torpağın üstündə taxıl döyülür. Enli zolaqlarla buğda dərzləri torpağa düzülür. Sünbüllər tamamilə tapdalanana kimi atlar və öküzlər buğda dərzlərinin üstü ilə o tərəf-bu tərəfə sürülür. Bura xırmandır. Qum və xırda daşların rus buğdasının içindən çıxması məni təəccübləndirmir. Uşaqlıq illərimin şimalda keçməsi sayəsində Finmarken balıqçılarının Arxangelskdən gətirdiyi taxılı atamın balaca dəyirmanında necə çətinliklə üyütdüyünü yada salıram. Hətta qığılcım belə çıxırdı dəyirmanda rus taxılını üyütdüyü zaman. Mənə bu, qəribə təsir bağışlayırdı. O vaxtlar hələ taxıl döyülməsinin fərqli metodlarından xəbərsiz idim. İllər sonra Amerika buğda preriyalarında (Şimali Amerikada geniş çöl) yonqarın, torpağın və samanın tüstülədiyi iri buxar taxıldöyəni ilə olan üsulla da tanış oldum. Amma ən maraqlı metod – gənc kazak qızlarının öküzlərlə tapdalamasına burada şahidi oldum. Əllərindəki qamçı ilə heyvanları bərk-bərk vurur, bu zaman qamçı havada maraqlı naxışlar cızırdı. Kazak qızları nə kök idi, nə də bədənli, heç geyimləri də bahalı deyildi.

Çöl artıq əvvəlki kimi hamar yox, kələ-kötür idi. Solda lap uzaq nöqtədə sıra dağların ətəkləri görünür, bu, Qafqaz sıra dağlarının başlanğıc bölgəsidir. Torpaq burada çox münbitdir, düzənlikdə tikililər sıx yerləşib, dağ yamaclarında isə qəsəbələrə rast gəlinir. Havanın temperaturu artdıqca biz sıra ilə dayanıb ən nazik paltarlarımızı geyinmək üçün kupeyə girməyi gözləyirik.

Teleqraf dirəklərinin fasiləsiz müşayiəti ilə keçən yolculuğumuzda dirəklərdə məftillərin sayı yol boyu artıb-azalır. Burada isə 9 ədəd görürük.

Hərarət daha da artır, belə yüksək temperatur məni təəccübləndirir, axı əvvəllər buradan xeyli cənuba da getmişdim. İndi şərqdə olsaq da, Serbiya, Şimali İtaliya və Cənubi Fransanın olduğu en dairəsindəyik. Həmçinin, hava bürkü olacaq qədər də durğun deyildi, bütün qapıları və pəncərələri açdığımız üçün içəridə elə bir külək qopmuşdu ki, uçmasın deyə şlyapalarımızdan möhkəm tutmuşduq. Ancaq külək isti olduğundan çətinliklə nəfəs alırdıq. Sifətlərimiz sanki qara pionlar (qaymaqçiçəklilər fəsiləsindən ağ, qırmızı güllər açan çoxillik bəzək bitkisi) kimi görünürdü. Qadınlar isə şişmiş, burunları gülməli hal almışdı. Əlbəttə ki, xanımlar səhər tezdən yuyunmuşdular, amma qatarla uzun səyahət zamanı bunun elə bir mənası yoxdur.

Bakıdan xam və ağ neft daşıyan qatarla qarşılaşırıq. Hava yağlı vaqonlardan vuran qoxu ilə daha da zəhərli olur. Bir qədər irəlidə sol tərəfdə Beşdağ görünür, mədən sularına gedənləri düşürmək üçün kiçik bir stansiyada dayanırıq. Tanrıya şükür olsun ki, bu stansiyada yəhudi zabit də düşür, artıq məni qəti tanımır; buna rəğmən o, Vladiqafqaza gələnə qədər oranı tərk etmək mütləqdir!

Beşdağda sanatoriya və çimərliklər var. Hər bir dağ ayrı-ayrı öz zirvəsi ilə önümüzdə dayanıb. Həmçinin, burada 40 dərəcə temperaturu olan isti bulaqlar, eyni zamanda kükürdlə zəngin çeşmələr var. Bu çeşmələrdə üzümü bir neçə saat saxladıqda, kükürd üzümlə kristallaşır, sonda kükürdlü üzüm yaranır. Stansiyalarda bu tipdə qeyri-adi şeylər satılır. Uzaqda görünən qarlı dağlar, demək olar, göy üzündəki ağ buludlara qarışmışdı. Çöllərdən zirvəyə qədər ucalıb günəşin şəfəqlərı altında bərq vuran nəhəng dağlar əfsanəvi görünürdü. Saat 7-də axşam tərəfi hava sərinlədi. Yol boyu Qafqaz dağlarını ancaq sol tərəfdə görürük, onlara yaxınlaşdıqca hava da sərinləşir. Başlayırıq açıq vaqon qapılarını bağlamağa. 2 saat sonra hava xeyli soyuduğundan pəncərələri də bağlayırıq. Gödəkçəmdə olan stearin ləkəsi yenidən üzə çıxır, soyuq hava onu görünən edir. Beləcə, mütəxəssisimin də yalançı olduğu aydın olur, sadəcə özünü göstərirmiş.

Artıq günəş üfüqün arxasında gizlənib, uzaqlıq və əzəməti ilə fərqli bir dünya təsiri bağışlayan dağlar ağ-yaşıl rəngə boyanıblar. Orada həm qardan zirvələr, həm çökəkliklər, həm də qala və minarələr var. Bu səbəbdən də Puşkin, Lermontov və Tolstoyun ilk dəfə dağları gördükləri zaman onların sirli qüdrətini təsvir etmələrini anlamalıyıq.

Hava tez qaralır. Beslan stansiyasındayıq, mühəndis başqa qatara minib birbaşa Bakıya yola düşməlidir. Artıq yolumuza tək davam etməliyik. Bədirlənmiş ay görünür, ulduzlar isə sayrışır. Əzəmətli dağlar bizə qucaq açıb. 2 saat sonra ay və ulduzlar yox olur, ərtaf zülmət qaranlığa bürünür. Bu zaman çöldə iki nəhəng tonqal görünür, əhəng yandırırlar. Tonqaldan qopan qığılcımlar göyə qalxır, alovun yanında kölgələr tərpənir, itlər hürüşür.

Stansiya olduqca qaranlıq idi, tək-tük yanan fənərlər işıq verə bilmirdi. Bu halda yol yoldaşlarımızla sağollaşanda üzlərini güclə görürdük. Ailəsi ilə birgə Petrovskiyə və Dərbəndə yola düşən mühəndisdən sonra biz qaranlıqda Beslan stansiyasını bir qədər dolaşdıq. Kaş niyə burada dayandığımızı biləydim! Kimdən soruşmaq olar, görəsən? Bizə kim deyər? Stansiyada iki saat gəzdikdən sonra artıq qaranlığa öyrəşən gözlərimiz yaxşı görməyə başlayır.