–Գերմանացիների հանդիպե՞լ եք, Սեմյոն Միտրոֆանովիչ,– այսօր, երկար դասամիջոցին խմբվելով նրա շուրջը, հարցրինք մենք։
–Բա՜,– իբր նեղացավ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը։– Բա այդպիսի հարց կտա՞ն, ձ-ձեզ մատաղ։ Հանդիպել եք…Մ-մի տես ինչ է ասում… Ինչքան ասեք կոտորել եմ… Ընկեր Բուդյոննին նամակ գրեց, տ- տասը տեղից վիրավորվել ես, ասում է, գնա տուն։ Մտածեցի, մտածեցի, ասի՝ գնամ դպրոցս, երեխեքս երևի տխրում են առանց իրենց Սեմյոն Միտրոֆանովիչի… Ճիշտ ասեք, տխրո՞ւմ էիք, թե չէ, – հարցրեց նա, ծերունական ժպտուն ու մանր աչքերը սահեցնելով բոլորիս վրայով։
–Իհարկե,–խմբով ասացինք մենք։– Շատ էինք տխրում։
Եվ, իրոք, առանց նրան դպրոցը որբացել էր մի տեսակ։
–Էդպես էլ գիտեի… ես էլ էի տխրում… Իսկ հիմա եկել եմ դ-դպրոցի նախկին պահակ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը իր պոստում ամուր կանգնած է։ Ը-ընկեր Բուդյոննին գրեց…
–Ընկեր Բուդյոննուն ճանաչո՞ւմ եք,– կեղծ զարմանքով հարցրեց Ուլյան։
–Չէ մի՝ ճանաչում է,– կողքից ասաց Շուրա Բոնդարևան։– Անունը լսել է պարզապես…
–Բա, բա… տեսնո՞ւմ եք ինչ հարց եք տալիս… տեսնո՞ւմ եք ինչեր եք ասում,– իբր դարձյալ նեղացավ Սեմյոն Միտրոֆանովիչը, բայց ժպտում էր ։ – Ոնց թե՝ ճանաչո՞ւմ եք։ Ես նրա բանակում վիցե- ունտեր օֆիցեր էի տասնութ թվին։ Իմացել էր, որ վիրավորվել եմ, նամակ էր գրել…
Զանգը տվեցին, և մենք գնացինք դասարան։
Ալեքսանդրա Եմելյանովնայի դասն էր։ Նա մտավ դասարան, մեր ժպիտները հանգան։ Արդեն չորրորդ օրն է, ինչ եղբոր սև թուղթը եկել է, նա դասարան է մտնում տխուր, նստում է գրասեղանի մոտ, բացում է մատյանը, աչքերը դանդաղ սահում են մեր անունների վրայով և հանկարծ, քար լռության մեջ, նա կամացուկ կարդում է մեկն ու մեկիս ազգանունը։
–Արի դաս պատասխանիր։– Նույնիսկ չի բարձրացնում աչքերը։ «Եղբայրներիս մեջ ամենից շատ նրան էի սիրում,– երեկ, դպրոցից տուն գալիս, խորը թառանչանքով ասաց նա։– Շատ էինք կապված իրար։ Եվ հիմա հավատս չի գալիս, որ նա չկա։ Ախր ինչպե՞ս կարող է… բոլորովին երեխա էր դեռ…» Ես քայլում էի նրա կողքից և սփոփանքի խոսք չէի գտնում ասելու։ Իսկ նավխոսում էր, խոսում էր, շարունակ պատմում էր եղբոր մասին։
–Եթե դու չլինեիր, ես կխելագարվեի,– հանկարծ ասաց նա, և ես զարմանքով նայեցի նրան։
–Այո,–առանց իմ կողմը նայելու, շարունակեց Ալեքսանդրա Եմելյանովան։– Թե չէ շատ տխուր է… տանը մտածում եմ, որ պիտի գամ մոտդ, խոսենք հազար ու մի բանի մասին, և սիրտս թեթևանում է։
–Վաղն արի մեզ մոտ,– հրավիրեցի ես, մեզ մոտ կմնաք, իսկ կիրակի օրը միասին կգնանք ձեր տուն։ Վլադիմիր Իգնատևիչը ձայնապնակներ է բերել,– ավելացրի ես։– Երաժշտություն կլսենք.․.
–Երեկոյան դեմ կգամ,– մտամոլոր ասաց նա։– Ցտեսություն։– Նա քայլում էր առանց ետ նայելու, գլխահակ ու մի քիչ առաջ թեքված, իսկ մութն ընկնում էր արդեն և իրիկնային նոսր ու թափանցկ մշուշը նրա ոտքերին քսվելով սահում էր սառած գետի վրայով։
Ես նայեցի ժամացույցին. ուր որ է՝ կգա հիմա Ալեքսանդրա Եմելյանովնան…
Բակի դռնակը ետ գնաց։
Նա է։
Մայա։
P. S. Վլադիմիր Իգնատևիչը բերեց «Պրավդա»-ի փետրվարի տասնութի համարը։
–Կարդացե՞լ եք այսօրվա «Պրավդա»-ն,– բացելով թերթը, հարցրեց նա,– Տանյայի մասին՝ հիշո՞ւմ եք ակնարկը…
– Ոչ, չենք կարդացել…– Ես արագ վերցրի թերթը և սկսեցի բարձրաձայն կարդալ։
Մոսկվայից ոչ հեռու, Պետրիչը գյուղի մոտ կախաղան հանված տասնութամյա պարտիզանուհու անունը, պարզվում է, ոչ թե Տանյա էր, այլ՝ Զոյա։ Զոյա Կոսմոդեմյանսկայա։ Հարցաքննության ժամանակ նա չէր տվել իր անունը։
Մենք երկար ժամանակ լուռ էինք։
–Ե՞րբ պիտի գա այդ գազանների վերջը,– լռությունը խախտեց մայրիկը։– Մի՞թե դրանք չպիտի ստանան իրենց արժանի պատիժը։
–Կստանան,– մտածկոտ ասաց Վլադիմիր Իգնատևիչը։ Նա լուռ նայում էր գետնին, հետո բարձրացնելով աչքերը և նայելով մեզ, դանդաղ ասաց.– Կստանան, և դա կլինի շուտով…
Ինչպիսի թեթևություն բերեցին մեր սրտերին այդ բառերը։
Կլոր լուսինը անշարժ կանգնել էր երկնքում։ Չգիտեմ ինչու, լուսնյակն ինձ այսօր սովորականից պայծառ է թվում։ Նույնիսկ ժպտում է ասես։ Տեսնես Բորյան քնա՞ծ է, թե՞ արթուն։ Տեսնո՞ւմ է իրենց տան վրա կանգնած լուսինը։ Գիշերը վաղուց է կիսվել։ Քնած է երևի։ Իմ քնափ, խանդոտ ու խռովկան Բորյան։ Բարի գիշեր, Բորկա։
Մայա։
Երեքշաբթի, 3 մարտի 42 թ. … Անձրևախառն ձյուն է գալիս։ Եվ, չնայած դրան, բլրալանջերին ու ձորակներում զինվորական պարապմունքներ են գնում։ Ոչ միայն երիտասարդներին, ծերունիներին ու կանանց ևս տանում են պարապմունքների. պաշտպանական գծեր են քաշում, սովորեցնում են կրակել, նռնակ նետել… Վլադիմիր Իգնատևիչը նույնպես այնտեղ է։ Մեր տղաների հետ նա է պարապում։ «Շարքով առաջ»,– առավոտյան լսվում է նրա հրամանը։ Նա չէր երևում, ես նրան ձայնից ճանաչեցի։ «Արագ-արագ»,– այնտեղ, բլրալանջն ի վար, ձյուների միջով սողացող տղաներին հրամայում է նա։– Արագ…»
Այսօր ես չեմ գնացել պարապմունքների. կուսշրջկոմի բյուրոյի նիստ էր։ Իսկ հիմա դանդաղ քայլում եմ տոփանված ճանապարհով, առջևից ինչ- որ մեկը գնում է՝ նույնպես դանդաղաքայլ, զգույշ։ Կոլխոզային շուկայի մոտ նա խոնարհվում, սայլանիվի տակ ջարդված մի կարտոֆիլ է վերցնում, խնամքով դնում գրպանը։ Պերվոմայկայի հիվանդանոցի գլխավոր բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինն է։ Քայլում է երերալով, թվում է հիմա կընկնի։ «Երևի քաղցած է»,– մտածում եմ ես։ Օրական երեք հարյուր գրամ սև հաց՝ քարտով, և հերթեր… Պերվոմայկայում անցած հինգ օրվա մեջ երեք հոգի մահացել են… Քաղցից ուռչում են, մահանում…
…Ձյուն է, մառախուղ, քամի… Քամին ձյունը ապտակի պես շեղակի խփում է մարդկանց երեսներին, ցրտից դողում են մարդիկ, բայց կանգնել են նրանք, նայում են բարձրախոսին. սպասում են սովինֆորմբյուրոյի հաղորդագրությանը։ Ձյուն է, մառախուղ, քամի… «Այսօր, երկարատև պաշարումից, ամենօրյա կատաղի ճակատամարտից հետո, որի ժամանակ սովետական նավաստիներն ու ցամաքային զորքերի մարտիկները նվաճեցին անմահ փառք ու անուն, մեր զորքերը թողեցին Գժատսկը, Դորոխովան, Մոժայսկը, Վյազման… Թեժ մարտեր են տեղի ունենում Բարենցի ծովից մինչև Սև ծով ընկած ամբողջ ռազմաճակատի վրա… Հավերժ փառք կռվի դաշտերում հերոսաբար զոհված մեր մարտիկներին…»։ Ցրվում են բոլորը՝ վշտից ու ցրտից կուչ եկած, ասես թաղումից են վերադառնում…
…Ավանային սովետի մոտ ես թեքվեցի դեպի մեր փողոցը, մեկը բռնեց թևս։
Բորյան էր։
–Ո՞ւր ես գնում,– հևալով հարցրեց նա։
Չպատասխանեցի։ Թեպետ ուրախ էի՝ նրան տեսնելով։ Ձգտելով չնայել նրան, ինձ համար գնում եմ։ Առավոտյան խռովել է, իսկ հիմա, ասես ոչինչ չի եղել, մտահոգված է՝ «Ո՞ւր ես գնում»։ «Քեզ ի՞նչ,– արագացնելով քայլերս մտքումս ասացի ես։-Միլիցիոնե՞ր ես գլխիս»։ Բան է սովորել՝ մեկ էլ տեսար խռովեց։ Խռովում է ու մի օր չանցած, երբեմն մի ժամ չանցած՝ գալիս խոսում է։
–Որտեղի՞ց ես գալիս,– կրկին բռնելով թևս, հարցրեց Բորյան՝ կանգնելով առջևս։
– Քեզ ի՞նչ,– ինչքան կարելի է անտարբեր, մի քիչ էլ արհամարհանքով ասացի ես։ – Ի՞նչ ես կպել։
Մի կողմ քաշվեց, իր խոշոր աչքերով զարմացած նայելով ինձ, և հազիվ լսելի արտաբերեց։
–Գնա, չեմ խանգարի։
Անցա նրանից, դանդաղեցրի քայլերս։ «Դարձյալ խռովեց»,– մտքում ծիծաղեցի ես և, շրջվելով նրա կողմը, ասացի.
– Կոմերիտշրջկոմից եմ գալիս, գնում եմ տուն։ Հետո՞։
–Հետո՝ ոչինչ։
Նա կանգնել էր ոտքերն իրարից հեռու դրած, ձեռքերը գրպաններում։ Դանդաղ առաջ եկավ։
–Շրջանային զինկոմիսարիատից եմ գալիս,– ցածր ասաց նա։– Հեռվից քեզ ճանաչեցի։
–Մենա՞կ էիր գնացել,– ինձնից անկախ՝ քնքշանքով ասացի ես։
–Ոչ, տղաների հետ։ Զինպարապմունքից հետո գնացինք։ Հրեն, նրանք նույնպես գալիս են։
Ես ետ նայեցի։ Գորկու անվան ակումբի մոտով, բարձրաձայն զրուցելով, գալիս էին տղաները։
Պարզ էր, թե նրանք ինչու էին գնացել զինկոմիսարիատ։
–Ի՞նչ ասացին,– չգիտեմ ինչու՝ մի ներքին անհանգստությամբ, հարցրի ես։
Բորյան ժպտաց։
–Քո կարծիքով, ի՞նչ են ասել։
–Չգիտեմ,– ես սպասողական նայեցի նրան։
–Անձնագրերը վերցրել են։ Հունիսին, քննություններից անմիջապես հետո, մեզ ուղարկում են զինվորական ուսումնարան։– Բորյան նայեց ինձ։-Իսկ Անատոլի Նիկոլաևին ու Նիկոլայ Ժուկովին խոստացան վերցնել բանակ։ Նրանք կգնան կռվելու, նրանք հետո կհպարտանան, որ մի բան են արել հայրենիքի համար, և իրավունք ունեն հպարտանալու, իսկ մենք.․. Ոչինչ, ուսումնարանից իսկույն կտանեն ռազմաճակատ։ Մինչ այդ ուրիշ գործեր կանենք,– բազմանշանակ ժպտաց նա։
–Այդ ի՞նչ գործեր են,– հետաքրքրվեցի ես։– Ինձ չի՞ կարելի իմանալ։
–Իբր չգիտի։ Քո լեյտենանտը չի՞ ասել քեզ։
–Ի՞նչ լեյտենանտ։
–Ձեր տանն սպրող լեյտենանտը։
–Ոչ,-ասացի ես։-Չի ասել։
–Երբ զինկոմիսարիատում մեզ հանձնարարություն էին տալիս, այն ժամանակ նա նույնպես այնտեղ էր։ Կոմիսարի առանձնասենյակում ինչ-որ քարտեր էր լրացնում։
–Ոչինչ չի ասել,-ասացի ես։
–Իսկ ինձ թվում էր՝ ասել է, արդեն ինչքան ժամանակ է, համարյա ամեն օր, գնում ենք հոսպիտալ, օգնում ենք այնտեղ…
Իսկ ես ոչինչ չգիտեի։
–Այո,– շարունակեց Բորյան։– Ես կարծում էի, թե նա պատմել է։ Ուզո՞ւմ ես դու էլ արի, մենք հիմա գնում ենք նրանց մոտ՝ մանկապարտեզ։
–Որտե՞ղ։
–Մանկապարտեզ։ Այսինքն առաջ էր մանկապարտեզ, այժմ հոսպիտալ է։ Գալի՞ս ես։
–Այո։
–Տղաներին հիմա կասեմ։ Եվ, առհասարակ, մյուս աղջիկներին նույնպես կարելի է ասել։ Չեինք ուզում ոչ ոքի ասել. գաղտնիք էինք պահում, բայց, դե, դրա մեջ ի՞նչ կա որ… Ընդհակառակը՝ դուք էլ եկեք. կօգնեք, նրանց համար՝ վիրավորների համար, այսինքն նամակներ կգրեք։ Գիշերս մինչև լույս չենք քնել,– կամացուկ ասաց Բորյան։
–Ինչո՞ւ,– հարցրի ես։
–Նոր էշելոն պիտի գար՝ վիրավորներով, իսկ հոսպիտալներում տեղ չկա՝ ոչ մեզ մոտ, ոչ էլ Կրասնոդոնում։ Բժիշկ Խեսինի գլխավորությամբ մենք ավանային մանկապարտեզի շենքը ազատեցինք մանկական մահճակալներից, թախտեր դրեցինք։ Ասում են, իբր, մեր դպրոցը նույնպես շուտով հոսպիտալ կդարձնեն։ Այսինքն, հաստատ չգիտեմ դեռ։ Մինչ լույս տղաներով այնտեղ էինք։ Հետո գնացինք Վերխնեդուվաննայա կայարան՝ էշելոնը դիմավորելու։ Եվգենի Մոշկովն էլ այնտեղ էր՝ կուսշրջկոմից։ Կրասնոդոնի դպրոցներից էլ տղաներ կային։ Նրանցից երկու հոգու դու ճանաչում ես։ Վիկտոր Տրետյակնիչն էր մեկը՝ Տոլյա Պոպովի ընկերը, դու նրան գիտես, Վորոշիլովի անվան դպրոցից։
–Այո, ճանաչում եմ։
–Իսկ մյուսը Վանյա Զեմնուխովն էր. նա առաջ ավագ ջոկատավար էր մեր դպրոցում։ Ակնոցներ է կրում։ Մի խոսքով, վիրավորներին հանում էինք վագոններից, պատգարակներով փոխադրում մեքենաները։ Ու այստեղ՝ մեզ մոտ, նորից մեքենաների թափքերից, դարձյալ պատգարակներով, իհարկե, նրանց փոխադրում էինք մանկապարտեզ։ Ծանր վիրավորներ շատ կան։
Մինչ այդ մետեցան տղաները։
–Ես էլ եմ գալիս,– առանց որևէ նախաբանի, ասացի ես։
Տոլյա Պոպովը նայեց Բորյային, թոթվեց ուսերը։
–Եկ,-ասաց նա։
Իսկ ճանապարհին ասաց.
–Վիրավորները գդալներ ու ափսեներ չունեն։ Բաժակներ նույնպես։ Հարկավոր է գտնել։
–Մենք դա կանենք,– վճռական ասացի ես։– Աղջիկների հետ կհավաքենք տներից։
Մենք գնացինք հոսպիտալ… Սարսափելի է պատերազմը։ Վիրավոր մարտիկների տնքոցները դեռ հնչում են իմ ականջներում։
Ես նրանց համար նամակներ գրեցի՝ Ռիբինսկի, Բիրոբիջան, Օչամչիրա, Օրսկ, Էլիստա, Լենինական, Յոշկար-Օլա և Կուստանայ։ Վաղը, դասերից հետո, աղջիկների հետ կգնանք նրանց մոտ։
Մայա։
Երկուշաբթի, 8 մարտի 42 թ. Բորյան փոստով բացիկ է ուղարկել։ Բացիկի վրա խնամքով գրել է. «Հարգելի Մայա. շնորհավորում եմ Ձեր մայրիկին և Ձեզ՝ աղջիկների միջազգային օրվա առթիվ։ Որդիական մաքուր սիրով՝ Բորյա»։ Որդիական մաքուր սիրով… Աղջիկների միջազգային օրվա առթիվ… Ես կարդում, ծիծաղում էի։ Դմբոյիկ իմ Բորյա, շնորհակալություն։
Մայա։
Երեքշաբթի, 23 մարտի 42 թ. Գարնան արև է այսօր։ Մարդ միշտ էլ կարոտով է սպասում գարնան։ Եվ միշտ թվում է, թե գարունը իր հետ երջանկություն պիտի բերի։
Գարնան արև է, տաք գոլորշի է բարձրանում։
–Կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ…
Տափաստանի վրայով, բարձր, անցնում է կռունկների երամը։ Կռունկների ձայնը մեկ հեռանում, մարում է, մեկ գալիս, լսվում է մոտիկ, պարզ։
Այգուց այն կողմ, ցանկապատի ետևում, աղմկում է պղտոր առվակը։ Ձյունաջուրը արևի փայլփլելով, աղմկելով գնում է դեպի հեղեղատ։ Երբ մոտենում եմ ցանկապատին, որից այն կողմ առվակն է, չի լսվում այլևս կռունկների ձայնը, հեռանում եմ ցանկապատից՝ լսվում է նրանց հեռավոր կանչը՝ կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ, կուրլո՜ւ… Ո՞ւր են գնում նրանք այդպես իրիկնային արևի միջով…
Հետո նրանք գնալով փոքրանալով-փոքրացան, չէր լսվում նրանց ձայնը, մի վերջին անգամ երևացին Կամենկայից այն կողմ, ինչպես բազմակետեր՝ հեռու հորիզոնի վրա, և անհետացան։
Ես կանգնել եմ այգու ամենածայրում, խնձորենու տակ, խնձորենու ուռած, պայթելու պատրաստ բողբոջները թեթև հպվում են դեմքիս, և ես զգում եմ նրանց խոնավուն բուրմունքը, այգու վրա, արևով լցված օդի մեջ, պտտվում են ծիծեռնակները ու ճռվողում են քաղցր՝ «Գարուն է եկել, գարուն է եկել, գարուն է եկել»։ Բորյայի նվիրած մանուշակների փունջը դեմքիս սեղմած, մանուշակների բույրը շնչելով, ես նույնպես ասում եմ. «Գարուն է եկել, գարուն է եկել, գարուն է եկել», և դա ասում եմ ցածր, հազիվ լսելի, որովհետև այդպիսի բառերը չի կարելի բարձր արտասանել։
–Մայեչկա,– պատշգամբից կանչեց մայրիկը,– ի՞նչ ես անում այդտեղ։
Մայրիկն արդեն եկել է աշխատանքից։ «Այդ ե՞րբ եկավ»,– մտածեցի ես, այգու միջով քայլելով դեպի տուն։
Երեկոյան կգան աղջիկները, և մենք գնալով հոսպիտալ՝ վիրավորների մոտ։ Դասերից հետո, երբ ասացի, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նույնպես գալու է հոսպիտալ, Ուլյան կատակով ասաց.
–Մայեչկա, դու և Ալեքսանդրա Եմելյանովնան շարունակ իրար հետ եք՝ դասամիջոցներին, դասերից հետո, նույնիսկ կիրակի օրերին. Բորյան չի՞ խանդում։
–Իրեն՝ Բորյային հարցրու, չգիտեմ,– ծիծաղեցի ես։
–Չէ, հարկավոր է գլխի գցել,– շարժելով գլուխը ասաց Ուլյան, միաժամանակ մատներով ետ տալով ճակատին ընկած մազերը։– Նա իմ մոտիկ ընկերն է, պարտավոր եմ հասկացնել։
–Հասկացրու՝ ինչքան ուզում ես,– ասացի ես ժպտալով։– Իբր ինքը չգիտի։
–Ո՞վ՝ Բորյան։
–Այո։
–Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնա՞ն։ Նա գիտի՞ Բորյայի մասին, Մայեչկա,– հանկարծակի լրջանալով, հետաքրքրասիրությամբ հարցրեց Ուլյան։– Գիտի՞ ձեր մտերմության մասին։
–Կռահում է երևի,– ասացի ես։– Բայց ոչինչ չի ասում. ցույց չի տալիս, որ գիտի։
–Ահա քեզ իսկական մարդ,– ասաց Ուլյան, շարժելով գլուխը։– Ասես ոչ թե ուսուցչուհի է, այլ մեր ընկերուհիներից մեկը։Այնպես հասարակ է պահում իրեն, այնպես մարդամոտ։ Ճիշտ չե՞մ ասում։
Ես գլխով արեցի։
–Քեզ շատ է սիրում,– կարճ դադարից հետո ավելացրեց Ուլյան։– Դաս պատասխանելիս այնպես է նայում քեզ, ասես սիրահարված է։
–Լավ, լավ, մի չափազանցրու,– ժպտացի ես, թեթև հրելով Ուլյային։– Ինչ ուզում ես ասա՝ սիրահարված է, և հարկավոր է ձեզ տանել եկեղեցի՝ պսակադրելու։
Մենք ծիծաղելով բաժանվեցինք, իսկ չանցած մեկ ժամ՝ Բորյան եկավ մանուշակները ձեռքին։
Ես չէի ուզում, որ մայրիկը տեսնի ծաղկեփունջը, բայց նա նկատեց.
–Արդեն գարուն է,– մտախոհ և մի քիչ էլ անձկությամբ, ասաց նա։– Պատերազմական առաջին գարունը։
–Եվ վերջինը,– ասացի ես։
–Այո,– հառաչանքով ասաց մայրիկը։– Տա աստված,– և քիչ անց, լուսամուտից նայելով ինչ- որ անորոշ ուղղությամբ, ցածր ասաց.-Եթե կա նա՝այդ աստվածը։
Հետո աղջիկները եկան՝ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, Շուրա Բոնդարևան, Ուլյան, Նինա Մինաևան, Անգելինան ու Նինա Գերասիմովան, և մենք գնացինք հոսպիտալ։
Տղաներն արդեն այնտեղ էին. դրսում փայտ էին ջարդում վառարանի համար։
Վերադարձին արդեն մութ էր, լուսնյակը չկար դեռ, և հեռվում, Կամենկայի կողմերում, ընֆհատումներով կանչում էին գիշերահավերը՝ աղիողորմ, չարագուշակ։
Հեռվում, ինչ- որ տեղ շատ հեռվում, մարտեր էին գնում, մարդիկ էին մեռնում այնտեղ։
Լուռ էինք բոլորս։
Պերվոմայկայի հանգած պատուհանները կույր աչքերի պես նայում էին մեզ։
Կամենկայի մոտ, խավարի մեջ, շարունակ կանչում են գիշերահավերը։
Մայա։
Կիրակի, 26 ապրիլի 42 թ.։ Մեր այգում, ու ոչ միայնմեր այգում, ամենուր՝ բոլոր բակերում, ավանի բոլոր այգիներում ու ավանից դուրս՝ Կամենկայի ափերին ձգված անտառներում, ծաղկել են ծառերը՝ սպիտակ, մանուշակագույն, կարնիր դեղին։ Ծաղիկների տոնահանդես է ասես, և այդ տոնահանդեսում ամենից գեղեցիկը դեղձենիների մուգ կարմիր ծաղիկներն են։ Ու նաև կարմիր վարդերը՝ անցյալ տարվա գարնանն իմ տնկած վարդի թփերի վրա։ Բացվել են նրանք այգու ծայրում, ցանկապատի տակ, և ասես շշնջում են իրենց քնքուշ ու նուրբ թերթիկներով՝ «Կանգնիր ու նայիր ժամերով՝ չես կշտանա»։ Նրանք ասես ձեռքով են անում քեզ, կախարդում են։
Գարունը դուրս է կանչել բոլորին։ Տնամերձ հողամասերում՝ հեռու ու մոտիկ, լսում են նրանց ձայները, ինչ- որ տեղ, հեղեղատից այն կողմ, թախծոտ երգում են մի քանի աղջիկներ.
Հանգել է ցերեկը դժգույն, ու մութը մռայլ գիշերվա
Կապարե ծածկոցի նման փռվել է երկնքի վրա…
Կրկներգը քամին տանում է, հետո նորից, հեղեղատի այն կողմից, լսվում է նրանց հեռացող ձայնը.
Եվ որպես տեսիլք մի գունատ մութ սոճու պուրակից փոշոտ
Ծագել է լուսինը արդեն, լուսինը՝ խամրած, մշուշոտ…
Ես լսում էի այդ բոլոր ձայները, այդ բոլոր կանչերը՝ հեռու ու մոտիկ, գործարար ու տաք զրույցները՝ տնամերձ հողամասերում ու այգիների մեջ, թռչունների դայլայլը իմ գլխավերևում՝ ծառերի վրա, և մի կարճ պահ ինձ թվում է ուրիշ աշխարհ եմ ընկել, մի խաղաղ ու գեղեցիկ աշխարհ, ուր տագնապ չկա վաղվա օրվա համար և մարդիկ կանգնել են գարնան տաք արևի մեջ՝ անհոգ ու երջանիկ, իրար ձեռքով են անում, ծիծաղում են։ Մտքով տարված՝ ես նույնիսկ չէի նկատել, որ Վլադիմիր Իգնատևիչը եկել, կանգնել է իմ կողքին։
–Բարի լույս,– կամացուկ ասաց նա։
Երեկ նա ուշ էր եկել։ Իսկ հետո երկար քայլում էր սենյակում. մենք դա լսում էինք։
–Բարև ձեզ,– շրջվելով նրա կողմը, ասացի ես, իսկ այնուհետև ավելացրի.– Դուք երեկ շատ ուշ եկաք տուն։
–Այո, զինկոմիսարիատում էի։
Մի կարճ պահ լուռ էինք։
–Ձերոնցից լո՞ւր չկա դեռ,– նայելով նրան, զգույշ հարցրի ես։
–Ոչ,– խորը հառաչանքով արտասանեց Վլադիմիր Իգնատևիչը։– Ոչ մի լուր… Բացի նրանից, որ բնակչությանը քշում են Գերմանիա… Այդ ինչ եք ցանում,– երևի խոսակցությունը փոխելու նպատակով ասաց նա, նայելով իմ հողոտ ձեռքերին։
–Ծաղիկ եմ ցանում՝ ասպիրակ։ Անչափ հոտավետ ու քնքուշ ծաղիկ է… Երեք մենք շատ անհանգստացանք,– ավելացրի ես։– Առաջ այդպես ուշ չէիք եղել։
–Այո,– գլխով արեց Վլադիմիր Իգնատևիչը և դանդաղ ավելացրեց.– Ես ձեզ նեղություն եմ պատճառում… Ես դա գիտեմ։
–Ի՞նչ նեղություն,– շփոթվեցի ես։– Դուք մեզ նեղություն չեք պատճառում.․. Բոլորովին։
Նա թույլ ժպտաց։
–Ես շուտով կգամ։
–Ո՞ւր,– ինչքան կարելի է հանգիստ, ասացի ես։– Ո՞ւր եք գնում։
–Պարզ է՝ ռազմաճակատ, նա թոթվեց ուսերը։– Էլ ո՞ւր կարելի է գնալ հիմա՝ եթե ոչ ռազմաճակատ։
Չգիտեմ ինչու, մի տեսակ չէի հավատում, որ նա կարող է գնալ. արդեն ինչքան ժամանակ է մեր տանն է մնում, և մենք այնպես ենք ընտելացել նրան։ Իհարկե, կատակում է։-Իսկ մինչև հիմա ինչո՞ւ չէիք գնում,– հարցրի ես։
–Մինչև հիմա…– Վլադիմիր Իգնատևիչը քիչ մտածեց։– Մինչև հիմա… այդպես դասավորվեց։ Այստեղ մենք նոր բանակ ենք կազմակերպում Գերագույնի պահեստի համար… Մի խոսքով դա կարևոր չէ,– նա թափ տվեց ձեռքը։ Միայն ասպիրա՞կ եք ցանում։
–Ոչ, ինչո՞ւ միայն ասպիրակ։ Ուրիշ ծաղիկներ էլ կան՝ մեղրուկ, արևքուրիկ, շողավարդ… Սերմերը տատս է ուղարկել Ռոստովից։
–Դուք, երևում է, սքանչելի տատիկ ունեք,– ժպտալով ասաց նա։– Ինչպե՞ս է անունը։
–Սրբուհի,-պատասխանեցի ես։-Լավ անուն է, չէ՞…
–Այո,– ժպտաց Վլադիմիր Իգնատևիչը, թավ ու սև հոնքերի տակից նայելով ինձ։– Լավ անուն է։ Ձեր անունն էլ լավն է՝ Մայա։ Գեղեցիկ անուն է։ Եվ դուք նույնպես լավն եք,– ավելացրեց նա, շարունակ նայելով ինձ։-Դուք համաձա՞յն չեք ինձ հետ։
–Ոչ,– ասացի ես, նույնպես ժպտալով։
–Ուրեմն դուք ձեզ չեք ճանաչում, ասաց նա, իսկ քիչ հետո ավելացրեց։– Համենայն դեպս, լավ չեք ճանաչում։ Եվ դա լավ է երևի։
–Ի՞նչը,– հարցրի ես։
–Այն, որ դուք ձեզ լավ չեք ճանաչում։ Թե չէ կսկսեք գոռոզամտել…– ծիծաղեց նա։
Նա հիմա ուրիշ բանի մասին էր մտածում, իր կնոջ ու աղջկա մասին, որ հիմա այնտեղ են, գերմանացիների մոտ, ես դա զգում քի և տեսնոմ, թե ինչպես էր հուզմունքից կծում շուրթերը։ Բայց ինչպես էր կարողանում այդպես հանգիստ խոսել, նույնիսկ կատակեց…Ահա քեզ ուժեղ կամք…
–Իսկ հետո՞,-ասացի ես ուշադիր նայելով նրան։
–Իսկ հետո կսկսեք չնկատել հասարակ մահկանացուներին։ Թե՞ հույսներս չկորցնենք։
–Հույսներդ մի կորցրեք,– ժպտացի ես։– Հույսը մարդու հենարանն ու օգնականն է նրա ամբողջ կյանքում։
Վլադիմիր Իգնատևիչն, իհարկե, ծիծաղեց իմ խոսքերի վրա, հետո մենք գնացինք հոսպիտալ, իսկ սյնտեղից գալիս, ճանապարհին, նա անսպասելի ասաց.
–Ես կուզենայի ձեզ տեսնել տասը տարի հետո։
–Ինչո՞ւ հատկապես տասը,– զարմացա ես։
–Չգիտեմ,– թոթվելով ուսերը ասաց նա։– Չգիտեմ ինչու, իմ գլուխն է մտել այն միտքը, որ ես ձեզ կհանդիպեմ պատերազմից հետո։ Անպայման կհանդիպեմ, և դա կլինի ուղիղ տասը տարի հետո։ Թեպետ չեմ ուզում, բոլորովին ու երբեք չեմ ուզում, որ հանդիպեմ ձեզ տասը տարի հետո, որովետև դուք հիմա քրոջ պես թանկ եք ինձ համար… Ես քույր չեմ ունեցել… Մի խոսքով, ներեցեք, որ այսպիսի անհեթեթ բաներ եմ ասում…
Նա լռեց ։ Ծառերի ստվերներն օրորվում էին գետնի վրա, լռություն էր և մեր ոտնաձայներն էին միայն խախտում այդ քար լռությունը։
–Օրինակ, կուզենայի՞ք, որ ես ձեր եղբայրը լինեի,– անսպասելիորեն հարցրեց Վլադիմիր Իգնատևիչը։
–Այո,– դանդաղ ասացի ես, չհամարձակվելով նայել նրան։ Նա մի պահ կողքանց նայում էր ինձ, հետո ասաց.
–Սատանան տանի, ինչ զարմանալի ու տարօրինակ բան է կյանքը…
…Մայրիկը չէր քնել դեռ։ Ներսից լուսամուտները ծածկել էր սև շորով և ճրագի աղոտ լույսի տակ գիրք էր կարդում։
–Ուլյան էր եկել,– ասաց նա։
–Վաղո՞ւց։
–Երկու անգամ եկավ։ Մի անգամ շուտ էր եկել, մի անգամ էլ քիչ առաջ եկավ։
–Ի՞նչ ասաց,-զգույշ հարցրի ես։
–Քեզ էր ուզում։-Մայրիկը գիրքը ծալեց, բարձրացավ տեղից։-Ոչինչ չասաց։ Իսկ ինչո՞ւ ես այդպես նայում,– հանկարծ շրջվելով հարցրեց նա։
–Հենց այնպես,– փորձեցի ժպտալ։– Երևի գիրք էր պետք։
…Ուշ էր արդեն, բայց քունս չէր տանում։ «Դե, իհարկե, Բորյայի հետ է եկել»,– տեղաշորի մեջ պառկած մտածում էի ես։– Ինչպես միշտ՝Բորյան, երևի, կանգնել է տան ետևում, իսկ նա եկել կանչել է։ Սիրտս նվաղումով խփում էր։ «Ես քեզ եմ սիրում,– մտովի ասում էի ես Բորյային։-Բոլորի մեջ՝ միայն քեզ, իմ վախկոտ Բորյա, որ մենակ գալ չես կարող, խեղճ Ուլյային նույնպես բերում ես հետդ։ Միայն ու միայն քեզ։ Եվ ուրիշ ոչ ոքի, ոչ ոքի՝ քեզանից բացի»։
Իսկ դրսում հալվում, կիսվում էր գիշերը։
Մայա։
Չորեքշաբթի, 6 մայիսի 42 թ.։ Տխուր օր էր այսօր։ Տաք քաշաթուխպը վազում էր գետնի վրայով մի քանի ոտնաքայլ այն կողմ ոչինչ չէր երևում։ Դասամիջոցներին համարյա ոչ ոք դուրս չէր գալիս դասարանից, լուռ նստում էինք և հանկարծ լռության մեջ ինչ- որ մեկը ծանր հառաչում էր։
Երեկ, ուշ երեկոյան, սովինֆորմբյուրոն հաղորդել էր, որ գերմանացիները գրավել են Կերչը, և բոլորս հիմա այդ մասին էինք մտածում։ Ուլյան նստել էր ինձ մոտ, գլուխը՝ նստարանին՝ ձեռքերի վրա, և նրա սև աչքերը՝ կաթնագույն սպիտակուցներով ու խորհրդավոր բիբերով, գամվել էին ինչ- որ անորոշ կետի։ Նրա եղբայրը՝ Ելյան, օդաչու է, կռվում է Ղրիմում, և Ուլյան ամենից շատ էր մտատանջվում։
–Ախր, ինչո՞ւ ես քեզ տանջում այդպես,– սիրտ տալու նպատակով ասացի ես Ուլյային։– Նա հո գետնի վրա չի կռվում։ Երկնքում է, բարձր, նա այնտեղից, բարձրից, ռումբը գցում է գերմանացիների վրա ու նորից թռչում ետ։
–Իհարկե,– կողքի նստարանից ասաց Տոլյա Պոպովը։– Նա հո գետնի վրա չի կռվում։
Ուլյան բարձրացրեց աչքերը, կշտամբանքով նայեց մեզ։
–Իսկ նրա՞նք, որ գետնի վրա են կռվում,– սառը ասաց նա։– Նրանք ոչի՞նչ։
Անհարմար դրություն էր, և լավ էր, որ զանգը տվել էին, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ներս մտավ, և մենք բոլորս ոտքի կանգնեցինք։ Մի երկու րոպե չէր անցել դասից, դուռը ծեծեցին։ Ինձ էին կանչում։
–Ո՞վ է կանչում,– միջանցքում հարցրի իմ ետևից ընկած փոքրիկ տղային։
–Զինվորական է, մենք դրսում խաղում էինք, ասաց գնա կանչիր։ Ճամպրուկով է։
Ձեռքերս աստիճանների ողորկ բազրիքի վրայով սահեցնելով վազեցի առաջին հարկ՝ այնտեղից՝ բակ։ Բակի մի ձայրում, դարպասի մոտ, կանգնել էր Վլադիմիր Իգնատևիչը։
–Բարև, քույր իմ,– շփոթված ասաց նա, քիչ առաջ գալով։-Ես եմ կանչել։ Եկա հրաժեշտ տալու։
–Գնո՞ւմ եք։
–Այո։ Հուսով եմ, որ կհանդիպենք,– փորձ անելով ժպտալ, ասաց նա։– Եթե ոչ մեկ, կամ երկու տարի հետո, գոնե տասը տարի անց։ Դա արդեն հաստատ է։ Իսկ հիմա մնաք բարով։– Նա սեղմեց ձեռքս։
–Գնացեք բարով,– շշնջացի ես, պատրաստ արտասվելու։ Այդ պահին, չգիեմ ինչու, համոզված էի, որ մենք չենք հանդիպի այլևս։– Ձեզ պահպանեցեք․..
–Ինչպես երգում՝ մի խնայեք ձեզ, բայց տուն վերադարձեք շուտով…– ժպտաց նա։
–Այո,– ցածր ասացի ես։
Իմ ձեռքը, ինչպես փոքրիկ թռչնակ, նա ափի մեջ էր դեռ։
–Շնորհակալություն,– ժպտաց նա և ժպիտի միջից ասաց.– ձեր պատգամը, ինչպես սրբավանդ օրհնանք, կհիշեմ։ Իսկ ձեզ կհիշեմ միշտ։ Եվ, եթե չուզենամ էլ հիշել՝ չեմ կարող։ Դե,-հանկարծակի կարմրելով ասաց նա։– Մնացեք բարով։ Ու հիշեցեք երբեմն լեյտենանտ Վլադիմիր Բեսսոնովին։
Ես նրան բարի ճանապարհ ու բարի վերադարձ մաղթեցի։ Նա գնում էր արագ, առանց ետ նայելու, երբեմն կորչում էր կաթնամշուշի մեջ ու նորից երևում։ Ես կանգնեցի, մինչև նա գնաց, ձուլվեց մշուշին ու այլևս չէր երևում։ «Բարի ճանապարհ,– շշնջացի ես,– պահպանեցեք ձեզ…»։
Մինչև ուշ երեկո քաշաթուխպը նստած էր մեր Պերվոմայկայի վրա։
Մայա։
Հինգշաբթի, 20 մայիսի 42 թ.: Անցյալ տարի, երբ աղջիկների հետ որոշեցինք օրագիր պահել, երդվեցինք գրել ճշմարտությունը։ «Միայն ճշմարտություն և ուրիշ ոչինչ՝ բացի ճշմարտությունից»,– այն ժամանակ ասացինք մենք։ Եվ հիմա ես պետք է գրեմ ճշմարտությունը։ Ճշմարտությունը… Ոչ, չեմ կարող։ Չեմ գրի։ Ախր, ինքս առաջարկեցի Բորյային գնալ Կամենկա։ Ինչպիսի ամոթ… Գնա՞նք Կամենկայի ափը,– ասացի ես,– բան ունեմ ասելու»։ Իմ ձայնը դողաց, և ես հանկարծ հիշեցի, թե ինչպես անցյալ աշնանը, հոկտեմբերին, նա ինձ խնդրեց երեկոյան գնալ գրադարանի մոտ։ Այն ժամանակ, հիշում եմ, նրա ձայնը նույնպես դողաց։
–Ե՞րբ,– հարցրեց Բորյան։
–Այս դասից հետո,– ասացի ես։– Հենց որ զանգը տան։ Կգա՞ս։
–Իհարկե,– անվարան ասաց Բորյան։– Դեռ հարցնում է։ Ուր ասես՝ թեկուզ աշխարհի ծայրը՝ կգամ քեզ հետ։ Փախչո՞ւմ ենք դասերից։
–Այո,– ցածր ասացի ես։– Մի անգամ կարելի է։ Մանավանդ, որ գարուն է և Մայիսի Քսանը։
Երկնքում ամպի ծվեն անգամ չկար, երկինքը կապույտ- կապույտ էր՝ ոնց որ լեղակած, դպրոցի այգում անդադար երգում էին թռչունները, բայց լուսամուտներից դասարան էր հորդում փշատենու բույրը, արև էր, և այս բոլորը կանչում էին դուրս. «Շուտ, շուտ, շուտ»։
–Պայուսակս կտամ Տոլյային, կտանի տուն,– ասաց Բորյան։
–Կամաց, ի՞նչ ես գոռում,-կշտամբեցի ես ժպտալով։
–Ներողություն, ծիծաղեց Բորյան և կամացուկ, շշուկով ասաց.– Իսկ դու պայուսակդ ի՞նչ ես անում։ Տուր Ուլյաշային, թող տանի տուն։
–Կվերցնեմ հետս։
Աղջիկներին ասացի վատ եմ զգում ինձ, գնում եմ տուն։ Ուլյան եկավ մինչև վերջին հարկը, ուզում էր ուղեկցել մինչև տուն, չթողեցի։ Իհարկե, եթե իմանա, որ ճիշտ չեմ ասել, կնեղանա։
Ակումբի մոտ թեքվեցի ներքև, դեպի Կամենկա տանող ճանապարհը։ Ճանապարհի շուրջը պատված էր կանաչով ու ծաղիկներով, իսկ ճանապարհը գնալով նեղանում էր, քեթվում, մտնում էր անտառ, հետո, նորից ելնելով այնտեղից, գնում էր ցորենի կանաչ արտերի եզրով։
Ես Բորյային թողել էի դասարանում, որպեսզի ոչ ոք չկասկածի, և պայմանավորվել էինք հանդիպել այնտեղ, ուր Կամենկան ծունկ է տալիս, մտնում անտառ և որտեղից պարզ երևում է մեր Պերվոմայկան։ Եվ շատ զարմացա, երբ հանկարծ նա դուրս եկավ ծառերի արանքից և կանգնեց ճանապարհի մեջ։
–Այս ե՞րբ եկար,– իմ աչքերին չհավատացի ես։
Բորյան ծիծաղեց։
–Կարճ ճանապարհով։ Բանջարանոցների միջով կարճ ճանապարհ կա։ Ամառները այդ ճանապարհով տղաների հետ գալիս ենք Կամենկայում լողանալու։
Հետո Բորյան վերցրեց իմ պայուսակը, և մենք ձեռք- ձեռքի գնացինք նեղ ճանապարհով։ Թեթև հովից խշխշում էր անտառը, բարձրում օրորվում էին ծառերը և վայրի տանձենիների ու սալորենիների ծաղիկները՝ նուրբ ու սպիտակ, թափվում էին մեզ վրա։ Անտառը լուռ էր, մեր ծիծաղը արձագանքվում էր ինչ- որ տեղ, անտառի խորքում։
Զիլ ծկլթոցով կտրելով ճանապարհը, ցածր թռչում էին չարդերն ու մոշահավերը ու նորից լռություն էր տիրում։
Հետո անտառը վերջավավ. հասել էինք Կամենկային։ Արևի տակ փայլփլելով՝ հանգիստ սահում էր գետը, ծունկ տալով գնում, մտնում անտառ։
–Ահա և մեր Կամենկան,– ասացի ես, և մենք ավելի մոտեցանք գետին։ Գետը կամացուկ վշշում էր, այնտեղ, ուր ծունկ էր տալիս, ջուրը շարունակ փրփրում էր, ալիքների վրա նստած, հայացքները դեպի մեզ, ջրի վրա ճոճվելով ներքև էին սահում ջրածտերը, վարսաթափ ուռենիները գլուխներն անշարժ կախել էին ջրերի վրա, գետափին կանաչ էր բուսել, և կանաչը տաք էր։
–Նստենք,– ասացի ես, նստեցի կանաչների վրա, գրկեցի ծնկներս և գլուխս ծնկներիս՝ նայում էի արևին, որ ընկել էր գետի մեջ, գետը հոսում էր, իսկ արևը կանգնած էր տեղում, չէր շարժվում։ Բորյան նույնպես նստեց կանաչների վրա, ես նրան չէի նայում, բայց շարունակ զգում էի, որ ինձ է նայում։
–Կամենկային նայիր և ոչ թե ինձ,– առանց շրջվելու նրա կողմը, ժպտալով ասացի ես։-Դու ինձ ամեն օր տեսնում ես, իսկ գետը ամեն օր չէ, որ կարող ես տեսնել։
–Գետը ես կարող եմ հարյուր տարի էլ չտեսնել՝ հոգ չէ,-հանգիստ ասաց Բորյան։-Իսկ քեզ,– նա քիչ լռեց։– Իսկ քեզ, եթե մի օր չտեսնեմ, կխելագարվեմ…
Բնությունն էր տրամադրում խոսել, թռչունների անուշ դայլայլն ու Կամենկայի անուշ վշշոցը։
Կամենկայի խաղաղ վշշոցի մեջ ես լսեցի դպրոցական զանգի ղողանջը։ «Դասամիջոցը վերջացավ»,– շրջվելով ետ, մտածեցի ես։ Դպրոցի բակն այնտեղ իսկույն դատարկվեց։
–Կուրլու, կուրլու, կուրլու,– անտառի վրայով կռունկների երամ էր անցնում։
–Ես ճիշտ եմ ասում,– խոսեց Բորյան։– Ես քեզ ասել եմ… Բայց հիմա առաջվա նման չէ։ Հիմա չկա այնպիսի մի րոպե, այնպիսի մի վայրկյան, որ չմտածեմ քո մասին։-Բորյան մի կարճ րոպե լռեց, հետո հանկարծ ասաց.-Ինձ դուր են գալիս անգամ այն աղջիկները, որոնց անունները նույնպես քո անունից է։ Ես երբեմն փակում եմ աչքերս, շշուկով տալիս եմ քո անունը, մեկ անգամ չէ՝ հազար անգամ արտասանում եմ՝ վանկ առ վանկ, հապաղումով, և սիրտս խփում է երջանկությունից։ Ինձ սիրելի են անգամ ձեր փողոցը, ցանկապատը, ձեր այգին, տունը։ Գիշերը դուրս եմ գալիս փողոց, խավարի միջից նայում եմ ձեր տան կողմը, և սիրտս լույսով ու թրթիռով լցվում է…
Ես ձեռքով ծածկել էի դեմքս, շնչում էի ափերիս մեջ, հաճելի էր, ու չէի հեռացնում ձեռքերս, թվում էր Բորյան կլսի, եթե հանկարծ նայեմ նրան, ու չէի նայում, սրտի քաղցր նվաղումով լսում էի նրան, իսկ նա խոսում էր ու խոսում… Տեր աստված, ինչեր ասես, որ չասաց նա..․
–Ես սիրում եմ քեզ,– շշնջում էր նա։-Եվ թող ինձ հետ մի վատ բան բան պատահի, թող չլինեմ, եթե երբևէ հանկարծ չսիրեմ քեզ…
Ու լռեց։ Ես չէի համարձակվում նայել նրան։
–Շնորհակալություն,– ակամայից ասացի ես ու էլ ոչինչ չգտա ասելու։
Եվ լռություն էր… Եվ այն ի՜նչ լռություն էր, ի՜նչ քաղցր պահ էր, և ծառերի կատարներն ինչպիսի՜ նազանքով էին գնում-գալիս անեզր կապույտի մեջ, թռչուններն ինչպե՜ս էին երգում, լռում, ականջ էին դնում ու նորից երգում էին, «Կու-կու, կու-կու, կու-կու»,– անդադար ու անուշ կանչում էր կկուն, դեղնակարմիր սկյուռները ծառից ծառ էին ցատկում, և արևն այն ինչպե՜ս էր պսպղում ջրերի միջից. ասես հրճվում, ծիծաղում էր ջրերի խորքից։
Հետո ծաղիկ քաղեցինք, հետո երկար քայլում էինք անտառում, և արևը նույնպես գալիս էր մեզ հետ անտառի վրայով, երբ կանգ էինք առնում, նա նույնպես կանգնում էր ու սպասում, նրա շողերը ծառերի արանքով ընկնում էին մեզ վրա։ Հետո, քայլելուց հոգնած, ես հենվեցի ծառերից մեկին, մեջքով զգում էի ծառաբնի սառնությունը, Բորյան նույնպես հոգնել էր, երևի, գուցե և վիրավոր ոտքը ցավում էր։ Նա կանգնել էր իմ դիմաց, և նրա կուրծքը բարձրանուն- իջնում էր…
–Նայիր, Բորյա, տգեղ ոչինչ չկա բնության մեջ։
Նա երկար նայում էր հանդարտ խշշոցով օրորվող ծառերին, հետո ասաց.
–Բնությունն ինձ համար տգեղ կլիներ, եթե այստեղ չլիներ բնության զարդ մի աղջիկ՝ անունով Մայա, որն ահա ինչքան ժամանակ պաշտամունք է ինձ համար… Եվ որին սիրում եմ ես խորունկ..․
–Իսկ եթե այդ աղջիկը չի՞ սիրում քեզ,– ժպտացի ես։
–Եթե չի սիրում, ես այս րոպեին նրան գցում եմ գետը։
Ես նայեցի գետին, Երկու քայլ այն կողմ՝ մուգ կապույտ, դանդաղասահ հոսում էր այն և ծառերի ստվերները գլխիվայր կախվել էին նրա ջրերում։
–Համաձայն է,– ասացի ես և, ինքս էլ, չգիտեմ ինչու, ավելացրի։– Եթե չես սիրում ինձ։
– Ուրեմն չեմ գցի,– ժպտաց Բորյան։– Որովհետև դու անչափ գեղեցիկ երեխա ես, և, որովհետև ես սիրում եմ քեզ։
– Երեխան դու ես,– ասացի ես։– Իսկ ես մեծ եմ։ Տասնյոթ տարեկան։ Այսօր իմ ծննդյան օրն է։
–Ինչպե՞ս։
–Այո։
–Ճշմարի՞տ։
–Ճշմարիտ,– գլխով արեցի ես։– Այսօր մայիսի քսանն է։
– Շնորհավորում եմ,– շփոթվեց Բորյան։– Ինչո՞ւ շուտ չես ասել։
–Մոռացել էի,– ժպտացի ես։– Չէի հիշում, թե երբ եմ ծնվել։ Այսուհետև կհիշեմ, որովհետև այսօր կմնա իմ հիշողության մեջ։ Չեմ մոռանա երբեք… Իսկ դու նույնիսկ չես հարցնում, թե ես ի՞նչ էի ուզում ասել քեզ,– ակամա լրջանալով ասացի ես։– Ես դասարանում քեզ ասեցի՝ բան ունեմ ասելու։ Գիտե՞ս ինչ էի ուզում ասելու։
Իմ դեմքը վառվում էր։ Բորյան դանդաղ մոտեցավ, և նրա սառը մատները դանդաղ սահեցին իմ դենքի վրայով։
–Ի՞նչ էիր ուզում ասել,– շշնջաց նա, շարունակ մատները քսելով դեմքիս։ Ես չէի դիմադրում։
–Ես ուզում էի ասել…– դողացող ձայնով մրմնջացի ես։– Ուզում էի խոստովանել, որ սիրում եմ քեզ… որ ես քեզ ավելի եմ սիրում, քան դու ինձ…
–Ոչ,– շշնջաց Բորյան, մատները դնելով շուրթերիս։– Չի կարող պատահել… Դու իմ չափ չես կարող սիրել… Ես կխելագարվեմ, եթե մի բան պատահի քեզ, Մայա… Դու չես կարող ինձ նման սիրել, ոչ…
Նրա տաք շնչառությունը մոտ էր, նրա շուրթերը շարունակ ինչ- որ բան էին շշնջում, իսկ ես ոչինչ չէի լսում, ասես անզգայացել, համրացել էի։ Նրա շուրթերի տաք հպումից ես վեր թռա ինչպես երազում։
–Պետք չէ,– ցածր ասացի ես, ձեռքերով ծածկելով դեմքս։– Պետք չէ…