–Ինչպե՞ս թե՝ ռումբ նույնպես չգցեցին, – վերջապես հարցրեց Մայան: – Նրանք ռումբ գցեցին. Մենք դա լսեցինք:
–Ոչ, նրանք ռումբ չգցեցին: Այդ մերոնք էին պայթեցնում հանքահորերը: Ես ձին քշած գալիս էի, որ պայթեցումը սկսվեց: Ձին քիչ էի մնում խրտներ, գետնովը տար ինքն իրեն: Մերոնք էին պայթեցնում՝ հատուկ, – ցածր ավելացրեց Վասյան, – որպեսզի դրանք գերմանացիների ձեռքը չընկնեն: Իրանք շուտով այստեղ կլինեն… Մեր ձիակառքը պատրաստ է, Շուրային ենք սպասում, իսկ նա չկա, և մենք չգիտենք, թե ինչ անենք…
Մայան ամբոխի վրայով նայեց ետ:
–Նրանք գալիս էին իմ ետևից, – ասաց նա, – կոմերիտշրջկոմ էինք ուզում գնալ: Հիմա երևի կգան: – Եվ այդ պահին Մայան տեսավ նրանց: – Ահա գալիս են: « Իսկ ու՞ր են մնացածները» , – անցավ նրա մտքով:
Շրջանցելով բեռնատարներն ու սայլերը, հևիհև գալիս էին Ուլյան, Շուրան և Ալեքսանդրա Եմելյանովան: Իսկ մնացածները չկային:
Վասյան ընդառաջ վազեց քրոջը:
–Մաման լաց է լինում, կառքը պատրաստ կանգնած է , – շուտասելուկի պես վրա տվեց նա: – Բոլոր հարևանները գնացին, իսկ մենք քեզ ենք սպասում: Ես հենց վազելով գալիս էի ձեզ մոտ, դաշտ:
–Իսկ կոմերիտշրջկո՞մ , – ընկճված ասաց Շուրան, նայելով աղջիկներին: – Չե՞նք գնում:
–Կոմերիտշրջկոմում մարդ չկա, – արագ ասաց Վասյան: – Մեր տղաներից երկու հոգի գնացել են՝ մարդ չկա, բոլորը գնացել են…
–Բոլորը գնացել են, – արտասանեց Ուլյան՝ շնչահեղձ լինելով, ապա խոնավ ու շողշողուն աչքերը բարձրացրեց Մայայի վրա: – Ի՞նչ անենք… Աղջիկները գնացին տուն, մենք ենք մնացել: Ես իհարկե, գնալ չեմ կարող, – հանկարծ թրթռացող ձայնով ավելացրեց նա. – Մայրս ծանր հիվանդ է, ես կմնամ այստեղ, Պերվոմայկայում, բայց դուք գնացեք: – Եվ միանգամայն անսպասելի նա սեղմվեց Մայային, փղձկաց: – Դու շուտ գնա գտիր մայրիկիդ, հարկավոր է շուտ հեռանալ: Իսկ ես չեմ կարող, ես ոչ մի տեղ գնալ չեմ կարող…
–Դե Ուլեչկա, իմ Ուլեչկա, – շրթունքները կծելով շշնջաց Մայան, ուժով պահելով իրեն, որ լաց չլինի: – Դե, երեխա չես, գուցե մենք նույնպես չենք գնում, ես նույնիսկ չգիտեմ, թե որտեղ է մայրիկս, և դեռ ոչինչ չգիտեմ, Ուլեչկա, թանկագինս, – և հանկարծ նա սարսափով մտածեց, որ խաբում է Ուլյային, որ հիմա, կամ քիչ հետո, դա միևնույն է, կթողնեն Պերվոմայկան, և նա կման այստեղ, չորս պատերի արանքում, իսկ այսօր կամ վաղը գերմանիցերը կմտնեն ավան ու ամեն ինչ տակնուվրա կանեն: Մայան ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես լցվեցին աչքրը և արցունքները գլորվեցին այտերն ի վար: – Ուլեչկա, – նորից ասաց Մայան սիրո պոռթկումով ու խղճահարությամբ: – Մնաս բարով: – Եվ ամբոխի ու փոշու միջով վազեց ետ, դեպի տուն:
Նրա արցունքները հանդարտ հոսում էին, և նա չէր կարողանում դրանք պահել, նա վազեվազ անցավ ծանոթ տների մոտով, ամենուր իրարանցում էր, նրանք, ովքեր չէին էվակուցվում, կանգնել էին իրենց տների մոտ և տխրությամբ նայում էին գնացողներին, շատերը լաց էին լինում: Վազելու ուժ չկար այլևս, թվում էր, եթե կանգնի, ծնկները կծալվեն, և Մայան առաջ էր գնում՝ մի քիչ էլ, մի քիչ էլ: Նա նույնիսկ չգիտեր, չէր տեսնում, որ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան վազելով գալիս էր իր ետևից:
–Մայեչկա, Մայեչկա, – կանչեց նա, – սպասիր:
Մայան արագությամբ ետ շրջվեց, տեսավ Ալեքսանդրա Եմելյանովնային՝ գունատ, արցունքն աչքերին, և սրտի խորքում սուր ծակոց զգաց ամոթից: Նա կանգնած էր Ուլյայի ու Շուրա Բոնդարևայի մոտ, նա իրեն էր նայում, իսկ ինքը, ինչպիսի հիմարություն, միայն Ուլյային հրաժեշտ տվեց ու փախավ, իսկ նա վազելով եկել է իր ետևից, նա՝ իր աննման Սաշենկան… Եվ Շուրա Բոնդարևան նույնպես երևի վիրավորվեց:
– Սաշենկա, ներիր ինձ, Սաշենկա, – ընդառաջ վազեց Մայան: – Ես այս ի՞նչ եմ արել … քեզ թողել եմ կանգնած, ներիր ինձ…
Իսկ Ալեքսանդրա Եմելյանովնան նրան չէր էլ մեղադրում, նույնիսկ չէր նեղացել, նա հիմա ուրիշ բանի մասին էր մտածում, այն մասին որ իրենք բաժանվում են, և ինքը չի կարող ապրել առանց նրան:
– Մայեչկա,-սարսափելի դողացող, երկչոտ ձայնով ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, արտասվաթոր աչքերով նայելով նրան: – Դու ինձ տանը սպասիր, ես քիչ հետո կգամ: Գնամ տեսնեմ՝ մերոն ի՞նչ են անում: Նրանք չեն գնալու, ես դա գիտեմ, – ասաց նա հևասպառ: – Հայրիկը հիվանդ է, չի կարող գնալ, իսկ մայրիկը առանց նրա չի գնա, ես նույնպես: Ես վազելով կգնամ, կգամ։ Դու ինձ սպասիր։
–Այո, իհարկե, – շփոթված ասաց Մայան: – Ես կսպասեմ, ես տանը քեզ կսպասեմ…
Ալեքսանդրա Եմելյանովնան թափընթաց իջավ դեպի հեղեղատ, որից այն կողմ, հին եկեղեցու մոտ, ծառերի արանքում ծվարել էր նրանց կղմինդրածածկ, ցածրիկ տնակը։
Բակի դռնակը կրնկի վրա բաց էր, ալրափոշի կար թափված դռան մոտ ու մարգերի միջով վազող կածանի վրա, մարգերը կոխկրտված էին, ցանկապատը կիսաթեքված դեպի ներսը.– Մայան վազելով մտավ բակ, բարձրացավ պատշգամբ, որի դռնակը նույնպես բաց էր, ու մնաց կանգնած: Նա ուժով էր պահում իրեն, որ չճչա, շուրթերը դողում էին, ծնկներն ու ձեռքերը դողում էին, նա հազիվ էր ոտքի վրա կանգնում և լայն բացված աչքերով նայում էր դատարկված տանը, հատակին թափված շորերին, սեղանին ընկած գրքերին, որոնց վրա նստել էր փոշին: Նա ներս չմտավ բաց դռներից, զսպելով հեծկլտոցը, այդպես կանգնեց մի պահ՝ հուզված ու շվար, հետո արագ շրջվելով՝ դուրս եկավ բակ, արցունքն աչքերից գլորվում էր, արցունքների միջից շուրջն ամեն ինչ կիսամշուշվել, երևում էր, փողոցներով անընդհատ շարժվում էին մարդկային զանգվածները, ամեն կողմից ձայներ էին լսվում՝ ողբ, աղաղակ, քաղցած անասունները խռպոտ բառաչում էին, տանկերի թրթուռները գնդացիրների պես ճարճատում էին, հռնդում էին մեքենաները, անընդմեջ ազդանշաններ էին տալիս, հազարավոր ոտքերից ու անիվներց բարձրացած ծանր, կարմիր ու թանձր պատի նման բարձրացել, կանգնել էր արևի դեմ, արցունքի ու փոշու միջից, մարդկային անվերջ հոսանքի մեջ Մայան հանկարծ տեսավ մորը՝ գլխաբաց, մազերը թափած դեմքին ու ուսերին: Նա գալիս էր վազելով, թռչունի պես կրծքով խփվելով մարդկանց, գլուխը բարձր բռնած: Ամբոխի մեջ նա մեկ երևում , մեկ անհետանում էր: – Մամա, – ձայն տվեց նա: – Մամա, – անընդմեջ կանչում էր՝ աշխատելով աչքից չկորցնել նրան: Ամբոխը գետի պես հորդում, ալիքվում էր, կողքից անցնող մարդկանցից շատերը ծանոթ էին նրան, սակայն հիմա ուշադրություն չէին դարձնում Մայային, ինչպես և Մայան ուշադրություն չէր դարձնում նրանց, մարդկանց գլխների վրայով Մայան նայում էր մորը՝ ձգտելով առաջ անցնել:
Մայրը նույնպես առաջ էր գալիս դժվարությամբ: Նա արդեն չէր կարողանում լալ, չէր կարողանում խոսել, շուրթերը չորացել էին, չոր շուրթերը շարժվում էին, սակայն ոչինչ չեր լսվում, աչքը աղջկան՝ նա առաջ մղվեց. ևս մի երկու քայլ, ևս մի երկու քայլ, – Աննան ամուր բռնեց աղջկա ձեռքը, ասես հոսանքը պիտի տաներ նրան, նրանք թափորի հետ առաջ մղվեցին, փողոցի ծայրում, այնտեղ, ուր սկսվում էր լայնարձակ տափաստանը և որտեղից անցնում էր Լիխայա ու Մորոզովսկ գնացող խճուղին, մայր ու աղջիկ մի կերպ դուրս եկան ամբոխի միջից: Օդը չէր հերիքում: Նրանք մի պահ նայեցին իրար, ասես տարիներով չէին տեսել, և հանկարծ Աննան փղձկաց, գլուխը թեթև խփելով Մայայի կրծքին:
– Վայ, Մայեչկաս, այս ի՜նչ պատահեց մեզ, – լացի միջից ասաց նա: -Այս ի՜նչ կրակ էր, աղջիկս:
– Դե լավ, մամ, – ինքն էլ ուժով պահելով իրեն, արտաբերեց Մայան:– Ի՞նչ ես լաց լինում։
–Չգիտեմ, – գլուխն օրօրելով արտասանեց Աննա Փեհլիվանովան։ Ամեն ինչ վերջացավ, – արագ ու հուսահատ ավելացրեց նա, իր խոշոր, արտասվաթոր աչքերով նայելով աղջկան: – Խորտակվեց ամեն ինչ, կորավ: Իսկ հիմա գնում ենք, Կոլոբովների հետ գնում ենք:
–Ո՞ւր, – ակամա հարցրեց Մայան: – Ո՞ւր ենք գնում:
–Թիկունք: Դեպի Սարատով, Կույբիշև: Մեր հիմնարկությունը նույնպես գնաց: իսկ ես չկարողացա: Չգտա քեզ: Նոր էի տուն հասել, Միխայիլը եկավ, առանց ձեզ չեմ գնա ասաց: Հորդ հետ մոտ ընկերներ էին Նոր Նախիջևանում, չեմ գնա մենակ, ասաց, միասին կգնանք, ես Գասպարի ընտանիքը չեմ կարող թողնել, ասաց , ինչպես մենք, այնպես էլ դուք: Եկավ ձիակառքով, ինչ կար, չկար՝ ալյուր, հաց, հագուստ, ինչ հնարավոր էր՝ բեռնեցինք կառքը, հիմա նրանք մեզ են սպասում, հարևանները գնացել են, իսկ նրանք մեզ են սպսում: Շուտ…
Նրանք՝ մայր ու աղջիկ, քայլում էին արագ-արագ, երբեմն վազելով:
– Իսկ տո՞մսս, – հանկարծակի կանգ առնելով, ասաց Մայան: -Կոմերիտական տոմսս: Գրասեղանի արկղում է: Չե՞ս վերցրել: Օրագիրս նույնպես:
–Ոչ, – նույնպես կանգ առնելով, մեղավոր ասաց մայրը: – Չեմ վերցրել:
–Ես հիմա կգամ: – Մայան ետ վազեց: – Թաքցնեմ ու գամ: Դռները նույնպես կփակեմ, բաց ես թողել,– վազքի պահին շրջվելով, ասաց նա: – Դու գնա, մամա, մի սպասիր, ես հիմա կգամ…
Հայրը նստած էր բակում, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան ներս մտավ: Նա նստել էր բակի խորքում, թթենու տակ, հոգնած նայում էր գետնին, մի կետի: Նա արդեն ծեր էր, շատ ծեր էր, հիվանդ ու սմքած: – Ալեքսանդրա Եմելյանովնան խղճաց նրան և կամաց, ձեռքի մեջ ճմթելով գլխաշորը, առաջ եկավ: Այդպես նստած քնել էր ասես հայրը, կամ վշտից քարացել էր. Նա չէր լսում ասես դրսի աղմուկ- աղաղակը, ասես նրան չէր հասնում կանանց ու երեխաների լացը, մեքենաների հռնդյունն ու փախչողների կանչերը. Շուրթերը դողում էին, թվում էր անձայն լալիս էր:
–Հայրիկ,– կամացուկ, դողացող ձայնով ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, կանգնելով հոր դիմաց:
Հայրը դանդաղ բարձրացրեց գլուխը:
–Աա՜ … Սաշենկա, – խռպոտ ասաց նա: – Այդ որտե՞ղ ես: Մենք շատ ենք անհանգստանում քեզ համար: Մայրդ արդեն վազվզելուց ուժասպառ է եղել:
–Իսկ ու՞ր է հիմա նա,– հարցրեց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան, աչք ածելով շուրջը:
–Խարիտոնովների մոտ գնաց, – ուժով բարձրանալով տեղից խոսեց հայրը: – Նրանք արդեն պատրաստ գնում են, իսկ մենք, պարզ է, գնալ չենք կարող, իսկ դու պետք է գնաս, աղջիկս:
Ալեքսանդրա Եմելյանովնան տեսավ, թե ինչպես լցվեցին հոր աչքերը:
–Դու պետք է գնաս,– կրկնեց նա: – Գերմանացիները կգան և, պարզ է, առաջինը ձեզ՝ կոմերիտականներիդ կվերացնեն:
Նա քիչ լռեց ու ասաց.
–Աֆանասին համաձայնեց, քեզ նույնպես վերցնել: Նրանց ձիերն ուժեղ են, ընտանիքն էլ մեծ չի… Մայրդ էնտեղ է, կանչիր…
–Ես ձեզ չեմ թողնի, հայրիկ, ես կմնամ, – ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան վճռական: – Ես ոչ մի տեղ չեմ գնա: – Եվ նա չէր վերջացրել խոսքը՝ հարևան բակից դուրս եկավ մայրը՝ Աննա Եգորովնան՝ վշտահար ու խորշոմած դեմքով: Սպիտակ գլխաշորը սահել էր ուսերին, աճքերն ուռած էին, կարմիր, նա արդեն տեսել էր Ալեքսանդրային և ածուների մեջտեղով արագ գալիս էր:
–Աֆանասին համաձայն է, նա քեզ տեսնում իրենց հետ, – դեռ հեռվից սկսցեց նա: – Ես արդեն ամեն ինչ հավաքել եմ: Դու մեր մասին մի մտածիր, աղջիկս դու գնա:
Ալեքսանդրան լուռ էր:
–Աննա Եգորովնա, շուտ արեք, – վերևից, Խարիտոնովների բակից շտապեցրեց Աֆանասին:
–Քեզ չի կարելի մնալ, – ցանկապատի վրայից բակ մտնելով, ասաց մայրը և հանկարծակի լաց եղավ՝ երեխայի պես բռունցքով սրբելով աչքերը: – Ես քեզ շատ եմ փնտրել, Աֆանասիին խնդրել, աղաչել եմ, որ սպասի, չգնա, շուտ արա, ես ամեն ինչ դրել եմ ճամպրուկում:
–Ես չեմ գնա, – կտրուկ ասաց Ալեքսանդրա Եմելյանովնան՝ վախենալով հանդիպել մոր աչքերին, և վազեց դեպի Խարիտոնովների բակը՝ Աֆանասիին հայտնելու, որ ինքը մնում է:
–Սաշենկա, – հուսահատ ու խզված ձայնով կանչեց մայրը, սակայն աղջիկը ետ չնայեց:
Տափաստանի վրա մեգի պես ծանր կանգնել էր թանձր փոշին: Այդ փոշու ու կիզող արևի միջով անընդհատ գնում էին փախստականները՝ Պերվոմայկայից ու Կրասնոդոնից, շրջակա խուտորներից, ստանիցաներից ու գյուղերից, Վորոշիլովգրադի ու Ստալինոյի մարզերից, գնում էին նրանք հետիոտն ու սայլերով, ձիակառքերով ու բեռնատարների վրա նստած, և նրանց բոլորի դեմքին տառապանք կար:
Թնդանոթային կրակոցների ու արկերի պայթյունների ձայները, գնդացիրների հեռավոր տկտկոցը երբեմն հասնում էին նրանց, այդ ձայներից նրանք կռահում էին, որ գերմանացիները մոտ են Կրասնոդոնին, գտնվում են Վերխնեդուվաննայում, բայց թե ինչ էր տեղի ունենում այնտեղ, կռվի դաշտում՝ ոչ ոք ոչինչ չգիտեր: Նրանք գնում էին առաջ, դեպի այդ հսկայական, բաժան-բաժան եղած աշխարհը, և նրանց բոլոր ջանքերը, ամբողջ ուշադրությունը հիմա ուղղված էր մի բանի՝ շուտ հասնել Հյուսիսային Դոնեց գետի վրայով գցված լաստակամրջին, անցնել գետը: Իսկ գետը… Հեռու էր գետը՝ ավելի քան հարյուր կիլոմետր ճանապարհ կար մինչև այնտեղ…
–Նուո՜ւ… նուո՜ւ -ձիերին խփում էր Միխայիլը՝ մանր աչքերը կկոցելով արևից ու փոշուց: – Նուո՜ւ…
Կառքը ցնցվում էր աղուրների վրա: Օրորում էր նստածներին: Աննա Փեհլիվանովայի ուղեղում ծնունդ էր առնում զանազան հիշողություններ՝ հեռավոր կարոտամաշ… Գասպարի հետ Նոր Նախրջանից ձիակառքով գնում էին Ղրիմ՝ Գասպարի հայրենի գյուղը: Ճանապարհն անցնում էր անտառների ու անծիր դաշտերի միջով, ձիակառքը ցնցվում էր աղուրների վրա, օրորում էր նրանց օրորում… Ծիծաղում էր Աննան, Գասպարը ցատկում էր կառքից, ծաղիկներ էր քաղում ճանապարհի եզրերից, վազում, ընթացքի պահին ցատկում էր կառքը, ծաղիկներն ամրացնում էր Աննայի խարտյաշ մազերի մեջ… Ինքը տասնինը տարեկան էր, Գասպարը՝ քսաներկու՝ բարձրահասակ, սև աչքունքով, գեղեցիկ: Աչքերը այրում էին ասես, երբ հանկարծակի նայում էր: Նոր էին ամուսնացել, գնում էին գյուղ: Մարզկոմից էին ուղարկել. այն տարիներին կուսակցական ու կոմերիտական աշխատողներին ուղարկում էին գյուղերը՝ աշխատելու: Գասպարը կոմերիտմարզկոմի հրահանգիչ էր, իսկ ինքը նոր էր ավարտել տեխնիկումը: Աննան հոգու խորքում նույնիսկ ուրախ էր, թաքուն վախ կար նրա սրտում. Չեր ուզում քաղաքում մնալ; Նրան թվում էր այնտեղ՝ քաղաքում, աղջիկներն իրենից կխլեն Գասպարին, իսկ գյուղում հանգիստ է, գյուղում վախ չունի… Ինչքան ծիծաղեց Գասպարն այն ժամանակ, երբ ինքը այդ մասին ասաց նրան: Իսկ հետո… գյուղի դպրոցում ինքը ավագ ջոկատավար էր, Գասպարը՝ գյուղական սովետի նախագահ, հետո ծնվեց Մայան… Տարիների հեռավոր մշուշում, ինչպես երազի մեջ, նրան պատկերացավ լեռնալանջին թառած հայկական Ղրիմ գյուղը՝ իր թիթեղածածկ տանիքներով ու տնամերձ այգիներվ, ընդարձակ դաշտերով, որոնց վրա ամեն առավոտ այնպես վեհաշուք ծագում էր շաղաթաթախ արևը կամ անձրևից հետո թաց արտերի վրա ննջում էր ծիածանը: Մտաբերեց իրենց տունը՝ գյուղի ծայրին, տան մոտով հոսող գետը, անտառապատ լեռներից իջնող ճանապարհը:
Այդ ճանապարհով, իրիկնային աղջամուղջի մեջ ծանր օրօրվելով, սարերից տուն էր դառնում նախիրը՝ կովերի բառաչ, փոշի, մարդկանց կանչեր՝ մի թաղից մյուսը, դույլերի զրնգոց, աղջիկների ծիծաղ՝ աղբյուրի մոտ՝ մթան մեջ, կիչներում թշշացող հում կաթի բույր… Տեր աստված, աստված ինչ երջանիկ օրեր էին: Եվ ինչպես էին իրեն սիրում Գասպարի հարազատները՝ մայրը՝ Սրբուհին, Հայրը՝ Բաբունը, Աշխենը՝ Գասպարի քույրը, իսկ նրա եղբայրները՝ Խնկանոսն ու Եղիան, որոնց անունները ինքը փոխել՝ Խունդի և Իլյուշ էր կոչում, և նարանք չէին վիրավորվում, ծիծաղում էին, և ի՜նչ լավ էր նրանց հետ:
Բայց տևական ի՞նչ կա այս աշխարհում… Լեռներից գյուց իջնող ճանապարհով վերջին անգամ գնաց Գասպարը: Ձիակառքով էր նա, գնում էր շրջկենտրոն՝ խորհրդակցության: – Ես էլ եմ գալիս քեզ հետ, – ասաց Աննան։ – Առանց քեզ տխուր է այստեղ: Գասպարը նայեց նրան, ժպտաց սիրակարոտ, քնքշաբար. այսպես նա՛ միայն կարող էր նայել. Այդպիսի հայցք նա՛ միայն ուներ աշխարհում: – Ես չեմ ուշանա, – ասաց նա, շարունակելով ժպտալ, – այսօր անպայման կվերադառնամ՝ ինչքան էլ ուշ վերջանա խորհրդակցությունը: Ետմիջօրեին ձիակառքը ետ եկավ… Ձիերը գալիս էին ծանրաքայլ, սգավորի պես… Կառքի մեջ հասակով մեկ պառկել էր Գասպարը. կրծքի մոտ, սպիտակ վերնաշապիկի վրա սևացել էր արյունը: Գրություն կար գրպանում դրած… « Առաջինը չէ սա և ոչ էլ վերջինը… Մահ բոլշևիկներին»:
Ձիակառքի ցնցումների հետ քանդվում, իրար էին գալիս Աննա Փեհլիվանովայի հիշողությունները՝ սիրտ կեղեքող , անմոռաց։
Աննան անձկությանբ հիշեց Մայայի հետ կատարած իրենց վերջին ճանապարհորդությունը դեպի Ռոստովի Նախիջևան։ Դա չորս տարի առաջ էր , բայց երեկ էր ասես․․․ Տասնչորս տարեկան էր Մայան, և ամեն ինչ շրջապատում գերում, հրապուրում էր նրան։ Գնացքում նա չէր հեռանում պատուհանից։ Երջանկությունից շողում էին նրա աչքերը , շարունակ լսվում էր նրա զրնգույն ձայնը․ «Մայրիկ, նայիր, ինչ գեղեցիկ թավուտներ են»։ «Տես ինչ սքանչելի է մայրամուտը ծովի վրա ․․․»
Ուրիշ ճանապարհորդություն էր հիմա, տխուր ճնապարհորդություն՝ դեպի անհայտություն։
Աննան մի ուրիշ ճանապարհորդություն ևս հիշեց ՝ կապված Մայայի հետ։ Ահա այս ճանապարհով, որն այժմ լցված էր փախստական մարդկանցով, ինքը հիշում է, տարիներ առաջ գնաց Հյուսիսային Դոնեց գետի ափին գտնվող պիոներական ճամբար․ Մայան հանգստանում էր այնտեղ։ Երջանիկ, խաղաղ օրեր էին։ Սքնչելի տեղ էր պիոներական ճամբարը, գետի լայնությունն արդեն հասնում էր մեկ կիլոմետրի, հոսանքը դանդաղ-դանդաղ էր, ջուրը պարզ ու կապույտ, ինչպես մաքուր երկինք։ Մինչև հիմա էլ հիշում է զով անտառները՝ փռված գետի ափերին։ Ինքն ու Մայան ամբողջ մի օր շրջում էին այդ անտառներում, ուր աճում էին երկնասլաց կեչիներ, թխկիներ, սոճիներ ու եղևնիներ, հովտաշուշանի բուրմունքը բռնել էր ողջ անտառը․․․ Իսկ ծառերի վրա գեղգեղում էին անտառային հավքերը․․․ Մայր ու աղջիկ ամբողջ օրը շրջեցին հովասուն անտառում, լողացան գետում, իսկ հետո ափամերձ մի բլրակի նստած երկար երգում էին աղջիկների հետ․․․ Ուժեղ չէր Մայայի ձայնը, բայց դուրեկան էր ։ Հետո Մայայի խնդրանքով ինքը գոպակ պարեց, իսկ Մայան ծիծաղելով ասում էր ընկերուհիներին․ «Տեսնում եք ինչ մայրիկ ունեմ․․․»
Այո, ուրիշ ճանապարհորդություն էր հիմա, ծանր, տխուր ճանապարհորդություն ․․․
–Նու-ո՜ւ․․․-ձիերին խփում էր Միխայիլը, շուրթերով ծպպացնում էր։– նու-ո՜ւ․․․ նու-ո՜ւ․․․
Ինչո՞ւ է այդպես, սրտի ցավով մտածում էր Աննա Փեհլիվանովան։ Ինչո՞ւ մարդ չի կարող ազատ շնչել, մարդիկ ի՞նչ են ուզում իրարից․․․ Ինչի՞ համար են այս կոտորածները, այս փախուստը՝ հարազատ օջախից, այս լաց ու կոծը։ Մի՞թե մեղք չեն մարդիկ․․․
Մայան նստել էր ձիակառքի ետնամասում․ նա չէր խոսում, աչքերը կկոցած նայում էր դեղնած արտերին, որ այնպես տրորվում, տոփանվում էին հազարավոր ոտքերի, անիվների ու ձիերի սմբակների տակ, և ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում դրան, չէր ափսոսում։ Տեսնես ո՞ւր մնաց Բորյան, տխրությամբ մտածում էր Մայան։ Որտե՞ղ մնացին տղաները, մյուս աղջիկները, Ալեքսանդրա Եմելյանովնան։ Ասաց տանը սպասիր՝ ես քիչ հետո կգամ․․․ Իսկ ինքը ճանապարհվեց։ Կգա, կտեսմի չկամ, կվշտանա․․․
Մտրակն իջնում է ձիերի վրա, կառքը առաջ է վազում։ Դեղնած արտերի մեջ կանգնած մենավոր ծառերը ետ են մնում։ Ծառերը կանգնել են անշարժ, համր։ Ձիակառքի անիվների տակից ժայթքում է թանձր փոշին։ Եվ հանկարծ (Մայան սկզբում լսեց շարժիչների սրնթաց մոտեցող ձայները) ետևից, երկնքի խորքից դուրս սլացավ գերմնական կործանիչների եռյակը։
–Դեպի տափաստան, պառկել,– սարսափելի ձայնով բղավեց Միխայիլը՝ առեղի վրայով ցատկելով գետնին։
Եվ ամբողջ մարդկային զանգվածը ցաքուցրիվ վազեց դեպի տափաստան։
–Պառկել , պառկել ,– այս ու այն կողմից գոռում էին մարդիկ։ Առջևի կործանիչը շտկվեց և հորիզոնական ուղղությամբ թռավ տափաստանի վայով։ Մյուս երկու կործանիչները հետևեցին նրան։ Գնդացրանային կրակահերթի կտկտոցը կարկտի պես իջավ փախստականների վրա։ Առջևում, բեռնատարների կողքին դղրդոցով պայթեց ռումբը։ Բեռնատարներից մեկը բռնկվեց, բոցը շատրվանեց երկինք։ Այս ու այնտեղից սկսեցին ողբալ կանայք։ Սակայն մի ձայն՝ զիլ ու ականջ ծակող, լսվեց բոլորից բարձր։
Մայան բարձրացրեց գլուխը և այն, ինչ տեսավ՝ զարհուրելի էր․ անտիրական սայլերի ու ձիակառքերի արանով, գետնին կպած մարդկանց միջով մի ջահել կին էր վազում երեք-չորս տարեկան տղան գրկին։ Նրա ետևից կանչում էին, իսկ նա չէր լսում, նա անօգնական այս ու այն կողմ էր վազում, ինչ-որ բան էր ասում, և նրան լսող չկար, փոքրիկ տղան՝ ճերմակ գլուխը ետ գցած, թփրտում էր նրա ձեռերի վրա, իկ արյունը հոսում էր կախ ընկած ձեռերն ի վար․․․
Առջևում, մերկ բլրակների վրա դիք բարձրություն վերցնելով, կործանիչները շուռ եկան՝ մի կարճ ակնթարթ ծածկելով արևը, նորից եկան փախստականների վրա՝ դողալով իրենց իսկ գնդացիրների սուր կրակից։ Կինը շարունակում էր վազել՝ խելագար հայացքը պտտեցնելով աջ ու ձախ։ Առջևի կործանիչի կրակահերթը հետևում էր նրան կրկնակոխ։ Բռնեց շեղակի, կինն ընկավ՝ առանց գրկից բաց թողնելով տղային։
Ինչ-որ մեկը, պոկվելով գետնից, ցատկումներով վազեց կնոջ կողմը։ Բայց կրակահերթը կանգնեցրեց նրան վազքի մեջ դեպի առաջ ձգված․ գլուխը շեղակի թեքեց, ապա ընկավ, սողաց և ձեռքը առաջ մեկնելով՝ մարեց։
«Գազաններ»,– շուրթերը կծելով, հեկեկաց Մայան՝ դեմքը սեղմելով տաք գետնին ․․․ Իսկ կործանիչները, խրվելով տապից երերող կապույտ երկնքի մեջ, բարակ սուլոցով հեռացան դեպի հյուսիս-արևմուտք։ Նրանց ետևում, խճուղու վրա ու խճուղուց դուրս տափաստանի վրա, ծխում էին մի քանի բեռնատար մեքենաներ։
Հողաթմբերի ու թփուտների ետևից, ցորենի արտերի միջից ու հենց խճուղու մոտից, գետնի վրայից դեռ անվստահ վեր կացան փախստական մարդիկ և քայլեցին դեպի խճուղին՝ փնտրելով իրենց սայլերն ու մեքենանրը, հարազատներին։ Շատ տեղերում, երևի սպանվածների ու վիրավորների մոտ, խմբվում էին մարդիկ, լսվոմ էին կանանց ողբ, տղամարդկանց զուսպ հեկեկոց։ Մայան, անկարող զսպելու ցասման արցունքները, մոր ետևից քայլեց դեպի կառքը ։
Օրն արդեն մայր էր մտնում։
Իսկ մարդկանց, մեքենաների ու սայլերի հոսանքը դեռ հորդում ու հորդում էր փոշեպատ ճանապարհներով։ Հեռվում, անտառների վրա, դեպի ուր գնում էր մարդկային վշտի այդ վիթխարի զանգվածը, պահ էր մտել իրիկնային պայծառ կարմրացոլքը՝ հեռավոր ու ցանկալի։ Գնալով հրացոլքը հալվեց, մնաց միայն երկնքի երկու մասերն իրար կապող մի նեղլիկ շերտ։ Հետո հալվեց այդ շերտն էլ, երկինքը միանգամից դժգունեց, մթնեց։
Նրանք շարժվում էին խճուղու եզրով՝ արդեն հոգնաբեկ, ուժասպառ։ Խճուղին ազատ էր․ այնտեղով, թանձր փոշու միջով, շարունակ գնում, հա գնում էին մեր զինվորները, անցնում էին տանկեր, բեռնատար մեքենաներ՝ թափքերում զինվորներ, որոնք տխրությամբ, երկար նայում էին փախստականների խմբերին։
Խճուղու եզրով գնում էր նաև Պերվոմայկայի հոսպիտալը՝ երկու բուժքրոջ ու բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինի ուղեկցությամբ։ Բժիշկը լուռ քայլում էր հոսպիտալի ունեցվածքով բարձված սայլերի հետևից։ Այդ սայլերի վրա հերթով նստում էին վիրավորները։ Իսկ բժիշկը չէր նստում՝ ինչքան էլ բուժքույրերը համոզում էին նրան։ «Պետք չէ,– առանց գլուխը բարձրացնելու, ասում էր նա։– Ես դեռ չեմ հոգնել»։
Մայան նրան հանկարծակի նկատեց։ Եվ հիշելով, թե նա ինչպես այն ժամանակ, կոլխոզային շուկայի մոտ խոնարհվեց մինչև գետին, վերցրեց սայլանիվի տակ ջարդված կարտոֆիլն ու դրեց գրպանը։ Եվ ինչ-որ թախծալի զգացում ունեցավ՝ բազմահազար ամբոխի մեջ տեսնելով ճերմակահեր բժշկին։ Նա գնում էր սայլի ետնամասից բռնած, մտքերի մեջ խորասույզ, հոգնած ու գլխիկոր։
Ձիակառքը հավասարվեց սայլերին, սակայն առաջ անցնել չկարողացավ․ առջևում խցանվել էր ճանապարհը։
–Բարև ձեզ, բժիշկ ,– ցած իջնելով կառքից, անհամարձակ ասաց Մայան։
Ծերունին բարձրացրեց աչքերը , գլխով ոդջունեց։
–Հիշո՞ւմ եք, մենք աղջիկներով գալիս էինք ձեզ մոտ՝ հոսպիտալ,– բժշկի կողքից քայլելով, խոսեց Մայան ։-Օգնում էինք ․․․ Նամակներ էինք գրում վիրավորների համար։
Ծերունի բժիշկը մի կարճ պահ նայեց ․ հիշե՞ց , թե՞ մտքերի հետ էր ,– Մայան չհասկացավ։
–Գերմանացիները ուր որ է վերցնելու են Պերվոմայկան ,– ասես ինքն իրեն, ասաց ծերունին, կկոցած աչքերով նայելով անտառների կողմը ։– Կամ արդեն վերցրել են։ Պետք է շուտ անցնել գետանցը։ Կանցնենք գետը, կգնանք Բելոկալիտվենսկայայի ուղղությամբ , թշնամին չի հասնի մեզ․․․ Միայն թե կարողանանք անցնել Դոնեցը․․․
Միառժամանակ լուռ քայլում էին նրանք։
–Իսկ Դոնեցը դծվար կլինի անցնել ,-կրկին խոսեց ծերունին։
–Ինչո՞ւ ,-հարցրեց Մայան ։– Չէ՞ որ կամուրջ կա։
–Այո, բայց առաջին հերթին կանցնեն կարմիր բանակի զորամասերը, որոնք ետ են քաշվում դեպի պաշտպանության նոր բնագծեր՝ Դոնեցի և Դոնի միջև։ Իսկ մենք կսպասենք՝ ով գիտի ինչքան , մինչև կանցնենք գետը։ Ես ծանր վիրավոր ունեմ,-հառաչեց ծերունին և նայելով Մայային, կամացուկ ասաց ․-Նա շարունակ խնդրում է թողնել իրեն։ Դուք գնացեք, ասում է, ես ավելորդ բեռ եմ։ Ես դա գիտեմ, ասում է, ես ավելորդ բեռ եմ, ձեզ խանգարում եմ։ Ես դա գիտեմ , ասում է, թողեք ինձ։
Բժիշկը հայացքով ցույց տվեց սայլը, որի ետնամասից բռնած քայլում էր ինքը։ Սակայն նոր միայն նկատեց, որ սայլում վիրավոր կա։ Բոլորովին պատանի էր , դեմքի թուխ աղվամազը ավելի էր ընդգծում չոր ու գեղեցիկ շուրթերը ։ Պառկել էր երեսը դեպի երկինք, աչքերը փակ, երևի ցավից՝ շուրթերը կծկվում էին երբեմն, դեմքը լարվում էր ։
–Ամբողջ երեք կիլոմետր թշնամու հրաձգության տակ սողալով գնացել է կրակի առաջին գիծը՝ ընկերոջ մոտ ,– մտախոհ ու դարձյալ կամացուկ ասաց ծերունին ։– Մոր նամակը տարել է որդուն, որովհետև ընկերոջ մայրն այնտեղ , թիկունքում ծանր հիվանդ էր , և նրան պետք է վիրահատեին։ Նրան թվացել էր , թե նամակում որևէ լուր կլինի ընկերոջ մոր մասին։ Սակայն նամակը ոչ թե ընկերոջ մայրն էր գրել, այլ գյուղի պիոներները․ նրանք մայիսմեկյան տոնի առթիվ իրենց համագյուղացի մարտիկին շնորհավորական բացիկ էին ուղարկել ․․․ Նա վաշտ էր վերադարձել համարյա արնաքամ, տասներկու տեղից վիրավոր ․․․
Մայան անթարթափ նայում էր վիրավոր տղային, նա նույնիսկ մի երկու քայլ արեց, և մոտիկից, սայլի ճաղերի արանքից, նորից նայեց նրան։
Պատանին ծանր բացեց աչքերը , նայեց մի պահ ։ Եվ նրա գեղեցիկ , անմեղ դեմքը պարուրվեց հիացման ու զմայլանքի վարդագույնով։
–Բարև ձեզ ,– երկչոտ ասաց Մայան , մի պահ դիտելով պատանուն։ Նրա ողջույնին տղան արձագանքեց աչքերի հանդարտ թարթումով։
–Ինչպե՞ս եք,– կարճ դադարից հետո մտերմորեն հարցրեց Մայան ․ասես վաղուց գիտեր նրան ։
Տղան ցույց տվեց ձեռքերով՝ «լավ»։
–Ձեր վերքերը ցավո՞ւմ են։
«Ոչ,-գլխի դանդաղ շարժումով պատասխանեց տղան։– Մի քիչ»,-կամացուկ ավելացրեց նա՝ ցավից կծելով շուրթերը։
Առջևում ինչ-որ կառք էր շրջվել՝ փակելով դեպի գետակ իջնող ճանապարհը։ Գոռում –գոչում էին տղամարդիկ։ Աղմուկ էր, իրարանցում։
–Դեն քաշվեք ճանապարհից։ Կառքը դեն քաշեք,– կանչում էին հետևից։
Այնտեղ, առջևում, շրջված կառքի տակ փնչում էր լծաձին։ Ձիու վիզը կոտրել էր և նրան չէին կարողանում հանել առեղի տակից։ Ձիատերը՝ սպիտակ գլխով մի ծերունի, անձայն լալիս էր ։ Կառքը մի կողմ քաշեցին։ Ճանապարհն ազատվեց։ Ձիու մոտ կանգնած լալիս էր ծերունին։ Նրա մոտ, հենց գետնին, նստել էին մի կին ու երեք փոքրիկ տղաներ։ Կինը նույնպես լալիս էր։ Իսկ երեխաները չէին լալիս․ նրանք դեռ ոչինչ չէին հասկանում։
–Ջուր,-կամացուկ ասաց վիրավոր տղան, դանաղ փակելով աչքերը։
–Ես հիմա կբերեմ։-Մայան արագ գնաց դեպի իրենց ձիակառքը, քիչ անց եկավ՝ հողե կուլան ձեռքին։ Նա թաշկինակը թրջեց ջրի տակ, դրեց տղայի ճակատին։ Տղան դանդաղ ուշքի եկավ։
–Շնորհակալություն, քույրիկ,– երկար նայելով Մայային, արտաբերեց նա։– Քանի կենդանի եմ, չեմ մոռանա ձեզ։ Ձեր աչերում այնքան բարություն կա։
Մայան գորովասիրտ նայում էր նրան։
–Դուք ջուր էիք ուզում,-ասաց նա, ցույց տալով կուլան։-Ջուր եմ բերել։
Տղան ասես չէր լսում։ Նա անթարթ, տամուկ աչքերով նայում էր Մաային ։
–Ինչպե՞ս է ձեր անունը,– կամացուկ հարցրեց նա։
Մայան ասաց։
–Իսկ իմը Մուխտեդին է։ Մուխտեդին Մեհրալիև։ Դաղստանից։ Թել գյուղ։ Լսած կա՞ք՝ Թել ։
–Մայան շարժեց գլուխը՝ «ոչ»։
–Լավ գյուղ է․․․-ծանր խոսեց տղան։ – Շրջապատված է դաշտերով, բլուրներով, ծմակներով։ Ծմակներում գետեր կան, ջրվեժներ․․․ Գիշերները ծմակների էն կողմից շարունակ լսվում է Կասպից ծովի ձայնը։ Գոնե մի անգամ լինեի մեր գյուղում, շրջեի մեր գյուղի դաշտերում, գետերի մոտ նստեի․․․ Բայց դա չի լինի․․․
Մայայի օգնությամբ կիսաբարձրանալով, ջուր խմեց։
Սայլի անիվները դանդաղ գլորվում էին փոշու միջով։ Սալի մեջ պառկած տղան երկար նայում էր երկնքին։ Երկար նայեց, իսկ հետո, առանց հայացքը այնտեղից կտրելու, ասաց ․
–Մեր գյուղի երկինքն էլ այսպես կապույտ է․․․ Իսկ գիշերները դուրս են գալիս աստղերը՝ խոշոր, ցածր , փայլում-փայլփլում են․․․ և այդպես մինչև առավոտ, մինչև բացվում է լույսը․․․ Ինչպես կուզենայի ապրել․․․
–Դուք դեռ շատ կապրեք,– անվստահ ասաց նա։– Ես ինքս եմ լավատես․․․ Իսկ ձեզ չեմ մոռանա,-հանկարծակի նայելով Մայային, աաց նա։ – Որովհետև չի կարելի ձեզ մոռանալ։ Այդպիսի հայացք ու այդպիսի աչքեր չեմ տեսել կյանքում։ Կհիշեի։-Նա քիչ լռեց։-Իսկ դուք կհիշե՞ք ինձ,– հարցրեց նա։
–Կհիշեմ,– անվստահ ասաց Մայան։
–Շնորհակալություն։– Նա լուռ մտածում էր ։– Զարմանալի բան է կյանքը,– կարճ ընդմիջումից հետո խոսեց նա դանդաղ, երազուն հայացքը երկնքին։– Դու չես լինի, դու դա գիտես, բայց ահա քեզ մխիթարանք է պատճառում այն, որ քեզնից հետո քեզ հիշելու են։ Ինչո՞ւ մարդ մխիթարվում է դրանից՝ չես հասկանում։ Բայց և այնպես չես ուզում մեռնել։ Թեկույզ կույր, առանց ձեռք ու ոտքի, թեկուզ ցավերի մեջ գալարվելով՝ ուզում ես ապրել․․․ Սարսափելի է մահը քսանմեկ տարեկան հասակում։ Բայց ես չեմ վախենում։ Ես կմեռնեմ հեշտ ու հանգիստ․․․ Ատում եմ ֆաշիզմը․․․ և եթե այնպես լիներ, որ ունենայի նաև երկրորդ կյանք, առանց մտածելու նորից կգնայի նրանց դեմ կռվելու։ Մայրս է տանջում ինձ․․․ Նրա պատկերը շարունակ աչքիս առաջ է․․․
–Ձեզ չի կարելի խոսել,– ասաց ծերունի բժիշկը՝ մատը տանելով դեպի շուրթերը։ Նա սայլի ետևից հազիվ էր քարշ տալիս ոտքերը։ Չոր շուրթերը շարժվում էին երբեմն․ նա խոսում էր, սակայն ոչինչ չէր լսում։
Մութն ընկել էր արդեն ։ Մտնում էին անտառ։
Անծայրածիր տափաստանի միջով մի աղջիկ էր քայլում։
Նա հոգնել է արդեն, քայլելու ուժ չունի այլևս, բայց գնում է դեռ։
Նա անթիվ ձորակներ է անցել, քայլել է խանձված արտերի միջով, արյունած են ոտքերը, ցավում են, բայց գնում է դեռ։ Ճանապարհներին գերմանացիներից փախած թափառախմբեր են պատահում, նա ինչ-որ բան է հարցնում նրանց, ու նորից քայլում է։
Արևն անցել է։ Երկինքն ավելի կապույտ է։ Իրիկնային կապույտ երկնքով անցնում է կռունկների երամը։ Թախծոտ կանչում են կռունկները՝ կուրլու, կուրլու, կուրլու․․․ Գնալով փոքրանում, կորչում են երկնքի մեջ։ Բայց լսվում է դեռ նրանց հեռացող կանչը։ Տխուր կանչում են կռունկները։
Նորից ձոր, նորից բլրակ՝ առջևում հարթ տարածքն է։ Նա չի կանգնում, եթե կանգնի՝ կընկնի, թվում է։ Ու գնում է նա՝ աչքը խամրող հորիզոնին։ Ու գնում է դեռ։ Ո քայլում է դեռ ․․․
Մութ է։ Խավարի մեջ ինչ-որ խրճիթներ են ուրվագծվում։ Նա ծեծում է նրանցից մեկի դուռը։ «Ո՞վ է»,-հարցնում են ներսից։ «Յուրային է»,– պատասխանում է։ Սպասում է երկար։ Դուը բացում են, ներս է մտնում։ Երկու հոգի են։ Ծեր։ Նստել են օջախի մոտ, հարցական նայում են աղջկան։ «Նստիր»,– ասում են։ Փլվում է կրակի մոտ դրված թախտին։ Ինչպես ներսից այրվող դեզն է փլվում։ «Ո՞վ ես դու»,– հարցնում են։ Ո՞վ է ինքը։ Ինչպե՞ս բացատրել։
–Իմ անունը Ալեքսանդրա է, Ալեքսանդրա Դուբրովինա։– ասում է նա։ Ընկերուհուս եմ փնտրում, Պերվոմայկայից։ Մայա է անունը․․․ Նա ասաց տանը կսպասեմ։ Ես վերադարձա, իսկ նա չկար ․․․ արդեն մեկնել էր։
Նրան չեն հասկանում։
–Իսկ ո՞ւր են ծնողներդ․․․ Նրանք փախել ե՞ն․․․
–Ոչ․․․ հայրս հիվանդ է․․․նրանք մնացին․․․Ես ընկերուհուս եմ որոնում,– փոխնիփոխ նայելով նրանց, ասում է աղջիկը։ – Մենք շատ ենք մտերիմ․․․
Հարցական նայում են։ Ոչինչ չեն հասկանում։ Իսկ նրա աչքերը ծրարվել են։ Գլուխը թեքվել է կրծքին։ Քնել է․․․
Արդեն գունատվել, ցրտում էր տաք գիշերը։ Եվ լռություն էր։ Քնահար թռչունները ծառերի վրա փոխում էին իրենց տեղերը, հետո նորից լռություն էր լինում։ Միայն տանկերի ու բեռնատար մեքենաների հռնդույնն էր լսվում խճուղու կողմից․ նրաք անդադար գնում էին դեպի արևելք։
Կրակը, որի վրա Մայան գնչուական ծխահամ ապուր էր եփել, վաղուց մարել էր։ Հանգած կրակի մոտ նստել էին նրանք ՝ մայր ու աղջիկ, և անխոս, անորոշ նայում էին գետնին, մի կետի։ Ի՞նչ էր մտածում մայրն այդպես, Մայան չգիտեր։ Մայան ընկերուհիների մասին էր մտածում, Բորյայի ․․․ Հասա՞ն Վորոշիլովգրադ, թե՞ ճանապարհից ետ են դառել,– մտածում էր նա։ Մտաբերեց Ուլյային, Ալեքսանդրա Եմելյանովնային․․․ Մտքերը հանգիստ չէն տալիս։ Նայեց մորը։
–Ինչի՞ մասին ես մտածում, մամ,– վերջապես հարցրեց նա։
Մայրը բարձրացրեց աչքերը, հոգատանջ նայեց աղջկան։
–Մտածելու այնքան բան կա,– տխրությամբ ժպտաց նա։– Քո մասին էի մտածում, -չթաքցրեց մայրը։– Ինչեր էի երազում և ինչ ստացվեց․․․
Հարկավոր էր սփոփական մի բան ասել, և Մայան ասաց․
–Այդպես չի մնա, մամ։ Շուտով մերոնք կհաղթեն․․․ Մերոնք կհաղթեն, և մենք նորից տուն կվերադառնանք։
Մայրը թեքեց հայացքը, դառնորեն քմծիծաղեց։
Նորից լռություն էր։ Միխայիլը, ծանր բարձրանալով տեղից, սկեց լծել ձիերը։
–Ճանապարհը մերն է, հարկավոր է շտապել,– ասաց նա։– Հետո ժողովուրդը շատ կլինի, չենք կարողանա գետն անցել։
Եվ միանգամից անտառն արթնացավ, լցվեց փախստականների ձայներով, սայլանիվների ճռինչով ու թռչունների վաղորդյան կանչերով․․․
Լույսը բացվում էր։
Ինչպես գերանդիները խոտերի մեջ՝ մոտիկ ինչ-որ տեղ բահեր էին զնգում։ Մայան լարեց ուշադրությունը։ Այնտեղ, սլացիկ կեչիներից այն կողմ, փոքրիկ բացատում, կանգ էին առել Պերվոմայկայի հոսպիտալի սայլերը։ Ձայնն այնտեղից էր գալիս։ «Գնամ հրաժեշտ տամ նրանց, – մտքում որոշեց Մայան,– երևի ճանապարհվում են արդեն։ Գուցե չհանդիպենք այլևս․․․»
–Ես հիմա կգամ, մի րոպեով,– բարձրաձայն ասաց նա և վազեց սպիտակին տվող կեչիների արանքով։
Նա նրանց տեսավ դեռ հեռվից։ Սայլերը լծված, պատրաստ էին արդեն, սակայն նրանք, չգիտես ինչու, չէին ճանապարհվում։ Ծառերի տակ գլխիկոր կանգնել էր բժիշկ Եվգենի Իսաևիչ Խեսինը, նրա կողքին՝ երկու բուժքույրերը՝ նունպես գլխիկոր, նրանց մոտ կանգնած էին վիրավորներից մի քանիսը՝ վիրակապերով, անթացուպերով։ Բժիշկը խոսում էր ․․․Մայան մանրաքայլ գնաց։ Չոր ճյուղերը ճրթում էին նրա ոտքերի տակ․ ձայնի վրա բժիշկը ետ նայեց։
–Ա՜․․․ այդ դո՞ւ ես, աղջիկս,– նվաղուն ասաց նա։– Իսկ մենք գնում ենք ,– մի բան ասաց լինելու համար ավելացրեց ծերունին ։-Արդեն ճանապարհվում ենք։
–Մենք նույնպես ճանապարհվում ենք,– առաջ գալով արտասանեց Մայան ։ – Ես եկա հրաժեշտ տալու։