–Դու հիմա այնպես գեղեցիկ էիր խոսում սրբության մասին, որ քիչ մնաց լաց լինեի։ Հենց ինքդ էլ ներողություն կխնդրես։ – Ելենան ինչ-որ բան հիշելով, ժպտաց և, նայելով Ստեփանին, ասաց- Այսօր հանդիպեցի մեր շրջկոմի քարտուղարին, մենք սովորելու ժամանակ՝ նա ինստիտուտի կոմերիտական կազմակերպության քարտուղարն էր, հիշո՞ւմ ես, նա, հետաքրքրվեց տղաներով, և ես նրան պատմեցի, թե ինպես է Ռաֆայելը վերջերս ցանկացել հատակի մեխերով վերանորոգել զգեստապահարանի դուռը։

–Եվ հետո՞։

–Ոչինչ, ծիծաղեեց ասաց, որ կպատմի ընկերներին։ Ախր, դա այնպես բնորոշում է Ռաֆայելին։

–Այ, հենց դա է զարմանալին։

–Ի՞նչն է զարմանալին։

–Այդ մարդու մեջ արտասավոր կերպով միահյուսված են երկու ասես մեկը մյուսին հակասող բաներ։ Ռաֆայելն, ինչ խոսք, տաղանդավոր ինժեներ է։ Բայց դա նրա համար կարծես ոչ մի նշանակություն չունի։ Նրա համար կարևորն այն է, որպեսզի մարդիկ կարողանան մտածել, իրենց զգան ստեղծագործական պրոցեսում, նա ասես մի տեսակ ձուլվել է մարդկանց կոլեկտիվին։ Եվ այդ ամբողջ անհավատալի անշահախնդրության ու ինքնայրման հետ մեկտեղ՝ նման կասկածամտություն։ Որտեղի՞ց է դա՝ չեմ հասկանում։

–Դու չպետք է չափից դուրս խստապահանջ լինես նրա նկատմամբ,– ասաց Ելենան։-Նրա վրա ահագին պատասխանատվություն է դրված՝ անթիվ-անհամար զանգեր, պլանների ժամանակին կատարում, դեպուտատական պարտականություններ, արտադրական հազար ու մի հոգսեր ու այլ և նման բաներ։ Նա պարտավոր է պահանջկոտ լինել մարդկանց նկատմամբ։

–Արդարացնելու հարկ չկա, Լենա։ Ես Ռաֆայելին քեզնից պակաս չեմ սիրում, դու դա գիտես, բայց այնուամենայնիվ շատ դեպքում մարդկանց վատ հարաբերությունները նրանց լավ հատկությունների շարունակությունն են։ Բայց չէ՞ որ ուրիշները դրանից թեթևություն չեն զգում։ Ոչ, Լենա, այդպիսի բաների հանդեպ աչք փակելը պակաս հանցագործություն չէ, քան անտարբերությունը։

–Այո, թերևս դու ճիշտ ես, – ասաց Ելենան։ – Նա ժպտուն աչքերով նայեց Ստեփանին և անսպասելի ասաց- Գիտե՞ս, դու շատ ես նման Հեմենգուեին։

–Գիտեմ, Ռաֆայելն ասել է։

–Ճի՞շտ։ Եթե Ռաֆայելն էլ է ասում, ուրեմն իրոք նման ես։ Իսկ հիմա վերցրու աղոթագրքերդ և անցիր մյուս սենյակ, ես պետք է կարգի գցեմ այստեղ։

–Ախր, Լենա…

–Եռանդ ու թափ հաղորդելու, ինչպես նաև սիրտ տալու մասին ճառերն այսօր հետաձգվում են։ Եղա՞վ։

–Բայց, լսիր, միայն սատանան գիտի, թե ինչ է սա… Հազարից մի անգամ եկել ես ինձ մոտ…

–Ես հազարից մի անգամ չեմ եկել, Ստեփան, դու սխալվում ես։ Ես մշտապես քեզ մոտ եմ գալիս, միայն թե երբեք տեղ չեմ հասնում։ Շարունակ մնում եմ կես ճանապարհին։ Մի՞թե դու չգիտես որ ամբողջ կյանքում կարելի է անցնել ամենակարճ տարածությունը և, այնուամենայնիվ երբեք չհասնել նպատակին…Ստեփան,– շարունակեց Ելենան հանկարծակի այլայլվելով,– եթե քեզ մի բան պատահի, ապա, իմացիր, որ կգամ քո ետևից, ինչպես դեկաբրիստների կանայք էին գնում տաժանակրության իրենց ամուսինների ետևից։

Ստեփանը վճռական քայլերով մոտեցավ Ելենային ու կանգնեց երկու քայլի վրա։

– Լենա, – շշնջաց նա։– Այն, որ դու հատկապես այսօր ես եկել ինձ մոտ… Ինձ համար այսպիսի մի պահի…

–Սպասիր, չհամարձակվես մոտենալ, – մի տեսակ ասես վախեցած արտաբերեց Ելենան, նստելով բազկաթոռում ու ձեռքերով ծածկելով դեմքը։– Չմոտենաս։

–Քեզ ի՞նչ պատահեց, Լեն, – շփոթված հարցրեց Ստեփանը՝ չհամարձակվելով տեղից շարժվել։

–Ես… Ոչինչ չեմ ուզում,-գլուխն օրորելով, արցունքների միջից արձագանքեց Ելենան, – Ինձ պետք չէ, լսո՞ւմ ես, ինձ պետք չէ քո երեխտապարտությունը…

*******

Եղանակը մեղմ էր, տրամադրող։ Դուրս գալով ռեստորանից, Ռաֆայելը թևանցուկ արեց կնոջը, և նրանք, զգուշանալով մեքենաների անվերջանալի հոսքից, անցան պողոտան, որից այն կողմ ընկած էր ծովափնյա երկայն զբոսայգին, և քայլեցին ափամերձ ծառուղիով։ Այս ու այնտեղ զույգ-զույգ, խմբերով կամ պարզապես մենակ, դանդաղ զբոսնում էին մարդիկ, ծառերի տակ, կիսամթան մեջ դրված նստարաններին, ասես արտաքին աշխարհից մեկուսացած, տաքուկ քչփչում էին միայնակության սիրահարները։

–Գեղեցիկ քաղաքներ շատ կան մեր երկրում ու նրա սահմաններից դուրս, – ասաց Ռաֆայելը, մի պահ ականջ դնելով ծովի հեռավոր շնչառությանն ու ալիքների աղմուկին։-Բայց մեր քաղաքի նման սքանչելի քաղաք չկա երևի ոչ մի տեղ…

Ամալյան ժպտաց ամուսնու խոսքերի վրա ասաց.

–Իսկ այդ ո՞վ է, որ չի սիրում իր ծննդավայրը։ Այն բոլորի համար է պաշտելի։

–Չէ, ես որտեղ էլ որ ծնված լինեի, միևնույն է, կսիրեի Բաքուն։ Անհնար է այն չսիրել։ Մեկ-մեկ հավատալս չի գալիս, որ ես ապրում եմ այստեղ, շրջապատված մարդկանցով, որոնք ուզած պահին կարող են օգնության ձեռք մեկնել։ Մի բան պատմեմ, լսիր. դա անցյալ տարի էր, մոռացել եմ քեզ ասել, Մոսկվայից էի գալիս, գնացքը մի քանի ժամ ուշացավ, տեղ հասանք լուսումութին։ Չուզեցի գալ տուն, արթնացնել քեզ ու երեխաներին, եկա ծովափ, նստեցի մի նստարանի՝ սպասելով լուսանալուն։ Ծովը հանդարտ ու խորախորհուրդ ծփում էր։ Հետո մի սառը քամի անցավ։ Զբոսայգու ծառերը քնից արթնացած՝ խշշացին, հատ ու կենտ թռչուններ այս ու այնտեղ իրար ձայն տալով սկսեցին երգել, և նրանց երգը գնալով սաստկանում էր։ Մի տեսակ ընկալելի ու անընկալելի՝ քաղաքի վրա բացվում էր լույսը և հաճելի էր մտածել, որ այդ լույսը ինձ համար, քեզ համար, մեր երեխաների համար է բացվում և որ այդ լույսը երջանկություն կբերի բոլոր մարդկանց՝ մեծ թե փոքր։ Դա ուղղակի հրաշք էր։ Մինչև հիմա մոռանալ չեմ կարողանում։

Ամալյան գորովանքով նայեց ամուսնուն, հետո, կկոցված աչքերով նայելով ծովի հեռուները, հանկարծակի ասաց.

– Ծովից սառը քամի էր փչում, գնանք տուն: – Թե՞ դու ուզում ես, որ, որ ես ցրտից լրիվ մեռնեմ։

–Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ լրիվ մեռնել- ծիծաղեց Ռաֆայելը։-Մ՞իթե ժամանակավորապես էլ են մեռնում։

– Ես տեսնում եմ՝ դու ինձ բոլորովին չես խղճում։ Ես դա վաղուց եմ նկատել։ Միակ կնոջդ մահվան մասին այնպես հեշտ ես խոսում, ասես դա քո ամենասիրած թեման է։ Թե՞ ուրիշի ես գտել արդեն։

–Ուրիշի եմ գտել։ Եվ այն էլ ոչ մեկին։

–Հըմ, չի երևում, թե նրանք կտոր-կտոր են անում քեզ… Կոստյումդ տեղը, վերնաշապիկդ տեղը, մազերդ նույնպես տեղն են… Մի թեքվիր տեսնեմ՝ շրթներկ չկա՞ վրադ։

–Դու ինչ է, բոլորովին չե՞ս խանդում ինձ,– հանկարծակի կանգ առնելով հարցրեց Ռաֆայելը։

–Ով իսկապես սիրում է, նա չի խանդում։

–Բայց չէ՞ որ, ասում են, խանդը սիրուց է ծնվում։

–Ժանգը նույնպես երկաթից է առաջանում, բայց հետզհետե ուտում է նրան, չափի զգացում ամեն բանում՝ կարևորը դա է,– փիլիսոփայեց Ամալյան։

–Իմ կարծիքով, ամենաուժեղ ատելությունը ամենամեծ սիրո ծնուննդն է։

Նրանք խոսում էին անկարևոր բաներից, բայց ինչպես ռեստորանում՝ երաժշտության, ծխի ու ժխորի մեջ, այնպես էլ հիմա, դրսում, նրանք երկուսն էլ երբեմն առ երբեմն բնազդաբար մտովի վերադառնում էին նույն պատմությանը՝ կապված ինստիտուտի լաբորատորիայում տեղի ունեցած անհաջող փորձարկման, Անտոնյանի մահվան ու Ստեփանի անելանելի վիճակի հետ։

–Ռաֆայել, դու ինչքան էլ ցանկանում ես անհոգ երևալ, միևնույն է, զգացվում է, որ ինչ-որ բան խիստ մտահոգում է քեզ,– առանց ամուսնուն նայելու ի վերջո ուղղակի ասաց Ամալյան։– Դա ի՞նչ բան է… Ես, իհարկե, գիտեմ, որ ընկեր կորցնելը ծանր բան է, և դրա համար ես այդպես մռայլ։

Ռաֆայելը մի առ ժամանակ լուռ քայլում էր։

–Գիտե՞ս ինչ, Ամալյա,– ասես ինքն իր հետ էր խոսում, ցածրաձայն ասաց նա,– դպրոցական ու ուսանողական տարիներն անցնելուց հետո ընկերների թիվը չի ավելանում և բոլոր կորուստներն արդեն դառնում են անվերադարձ։

–Իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ Ստեփանին դատի տան,– հարցրեց Ամալյան։

–Ամեն բան հնարավոր է,– պատասխանեց Ռաֆայելը, դարձյալ որոշ ժամանակ լռելուց հետո։– Նրա դեմ շատ հանցանշաններ կան։

–Շատ հանցանշաններ կան,– ակամա կրկնեց Ամալյան։– Դու ինչպե՞ս կարող ես նման ձևով խոսել նրա մասին։

–Ես ոչ թե նրա, այլ գործի մասին եմ խոսում։

–Միևնույն է, դու չպետք է այդպես խոսես։

–Լավ, չեմ խոսի, եթե չես ուզում։

–Ստեփանը դատապարտյալի աթոռին՝ երևակայելն անգամ սարսափելի է։

–Երևի նրա մտքով երբեք չի անցել, որ կարող է նստել մեղադրյալի աթոռին։

–Հըմ, բան ասացիր։ Ես դեռ չեմ հանդիպել որև մարդու, որ երազեր նստել մեղադրյալի աթոռին։ Սակայն ինքդ էլ տեսնում ես, որ այնտեղ ամեն օր նոր մարդիկ են նստում։

–Ռաֆայել, ինչպե՞ս կարող ես այդպես խոսել,– բորբոքվեց Ամալյան։– Դա ցինիզմի է նման։

–Իհարկե,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես նույնիսկ ընդունում եմ, որ դա հենց ցինիզմ է։ Ես էլ կարող էի նույնը ասել, բայց ավելի մեղմ ձևով, և դու այն կկոչեիր ճշմարտություն և իրավացի կլինեիր։ Ինչպես տեսնում ես, ճշմարտությունը ևս երբեմն ցինիզմ է հիշեցնում։ Մենք այդ կապակցությամբ կարող ենք վրդովվել ինչքան սրտներս ուզենա և նույնպես իրավացի կլինենք, որովհետև դա խաթարում է մեր օրինավորության զգացմունքը։ Բայց և նույն հաջողությամբ մենք կարող ենք վրդովվել ընդդեմ երկրի ձգողականության ուժի, որն, ինչպես հայտնի է, չի թողնում մեզ ճախրել հավքի նման։ Բայց ես, այնուամենայնիվ, մտածում եմ, որ պետք է քաջություն ունենալ ընդունելու այդ ճշմարտությունը, որը մենք կոչում ենք ցինիզմ։ Ընդունել այնպիսին, ինչպիսին որ այն կա։

–Իսկ ինչո՞ւ,-տարակուսած ասաց Ամալյան։– Ինչո՞ւ ընդունել։

–Թեկուզ նրա համար, որ այն իրական հիմք ունի և դրանից ոչ մի տեղ չես թաքնվի։

–Չգիտեմ, Ռաֆայել,– մտազբաղ ասաց Ամալյան։– Քեզ հաղթելն այնքան էլ դյուրին չէ։ Դու վերջում միշտ էլ իրավացի ես դուրս գալիս։ Բայց, այսօր, գիտե՞ս…

–Գիտեմ,– ընդհատեց Ռաֆայելը ,– այսօր իմ իրավացիությունը, չգիտես ինչու, քեզ դուր չի գալիս։ Ճի՞շտ կռահեցի։

–Այո…– ասաց Ամալյան, և գլուխն արագ թեքեց ամուսնու կողմը։-Իսկ դու ի՞նչ իմացար։

–Դա այնքան էլ դժվար չէ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։– Չէ՞ որ այն ինձ նույնպես դուր չի գալիս։

Ծովային նավահանգստի մոտ նրանք շրջվեցին ետ և լռին քայլեցին դեպի ավտոբուսի կանգառ։ Զբոսայգին հետզհետե դատարկվում էր։ Լռությունն առաջինը խախտեց Ամալյան։

–Ռաֆայել, ես քեզ վերջերես հարցրի՝ հավատո՞ւմ ես արդյոք, որ Ստեփանը հանցագործություն է կատարել,– ասաց նա։– Դու չցանկացար ասել ճշմարտությունը, իսկ սուտը լսել ես չուզեցի։

–Այո, հետո՞։

–Ներիր ինձ, Ռաֆայել, բայց ես հիմա համաձայն եմ լսել այդ սուտը։

–Ամենից շատ ես հենց դրանից էի վախենում։ Ուրեմն քո հավատն իմ հանդեպ այնպես հիմնովին է խախտվել, որ սկսել ես հենարանի կարիք զգալ։ Ոչ, Ամալյա, սուտը ամենահամապատասխանը չէ այդպիսի հումքի համար։

Ամալյան հանդիմանությամբ նայեց Ռաֆայելին։

–Այդպես կշտամբանքով մի նայիր ինձ,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես հասկանում եմ, որ չկա առավել նողկալի բան, քան պարզորոշ դրված հարցին խուսափողաբար պատասխանելը։ Ուստի, ավելի լավ է մի քիչ էլ սպասենք, տեսնենք ինչ կասի փորձաքննությունը։

–Փորձաքննությունն իր տեղը, իսկ դո՞ւ։

–Գուցե օբյեկտիվ բնույթի տեխնիկական ինչ-որ անսարքություն է եղել ապարատի մեջ… փորձաքննությունը ցույց կտա։ Այսպես ժամանակից շուտ դժվար է որևէ բան ասել…

–Ռաֆայել, ինձ քո կարծիքն է հետաքրքրում,– ընդհատեց նրան Ամալյան։– Ախր, տեսնում եմ, դա թաքցնել անհնարին է. քեզ ինչ-որ բան մտատանջում է, ինչ-որ մի միտք, որից դու, հավանորեն, կուզենայիր ազատվել, սակայն չես կարողանում։ Ասա ինձ սրտինդ, և դու քեզ լավ կզգաս։ Ախր, չէ՞ որ ուրիշ չեմ ես քեզ համար։

Ռաֆայելը լուռ էր։ Նա նայեց դատարկ պողոտային. ոչ մի մեքենա չէր երևում։

–Ավտոբուս չկա,– հայացքը փախցնելով, անորոշ ասաց նա։

–Եթե քեզ համար դժվար է, ես ինքս կարող եմ ասել, – Ռաֆայելի խոսքին ուշք չդարձնելով, ասաց Ամալյան…

–Իսկ ի՞նչ պիտի ասես։

–Կամ Ստեփանի, կամ էլ Եվայի մասին դու այնպիսի բան գիտես, որ ոչ ոք չգիտի։ Ճի՞շտ է։

–Ինչի՞ց եզրակացրիր։

–Անտոնյանի զոհվելու օրը դուք հիվանդանոցից եկաք տուն, հիշո՞ւմ ես։

–Այո։

–Այնտեղ էին նաև Ստեփանն ու Եվան։

–Ես դա հիշում եմ։

–Դու բոլորի մոտ սկսեցիր հարցուփորձել Ստեփանին։

–Հետո՞ ինչ։

–Մի՞թե պարզ չէ, որ նման սարսափելի ողբերգության մասին, երբ այնքան թարմ է դեռ վերքը, այդպես մանրամասնորեն չեն խոսում ջահել կնոջ ներկայությամբ, եթե նույնիսկ այդ կինը չի սիրել իր ամուսնուն… Քո ձայնի մեջ նախատանք կար, կարծես Ստեփանը նախօրոք գիտեր, որ Անտոնյանը պետք է մահանար այդ օրը։ Դրա համա՞ր չսարքեցիր արդյոք այդ ամբողջ հարցաքննությունը։ Ասես դու գիտեիր, որ Ստեփանն ու Եվան պայմանավորվել են ինչ-որ բանում, և դու ուզում էիր ստուգել քո կասկածները…

–Նայիր, տաքսի է գալիս,– Ռաֆայելը առաջացավ և, բարձրացնելով ձեռքը, կանգնեցրեց սրընթաց մոտեցող տաքսին։

*******

Ռաֆայելն ուզում էր լաբորատորիա՝ Ստեփանի մոտ իջնել պլանավորումից անմիջապես հետո, բայց ստացվեց այնպես, որ նրա մոտ պատվիրատուներ եկան նավթավերամշակման գործարանից, ու նա ստիպված եղավ կրկին կանչելու գլխավոր ինժեներին ու տեխնոլոգիական բաժնի պետին, և նրանք երկար ժամանակ վիճաբանում էին այն մասին, որ եռամսյակն ավարտվում է, այնինչ ինստիտուտի մեղքով ձգձգվում էին կոմպրեսորային սարքերի նախագծման աշխատանքները։ Նա ազատվեց միայն ընդմիջումից մի քանի րոպե անց և իջնելով լաբորատորիա, տեսավ, որ լաբորատորիայի դուռը փակ է։ Ռաֆայելը թեթևակի ծեծեց դուռը, ուզում էր ետ դառնալ, բայց այդ պահին բացվեց այն։ Ստեփանը՝ սպիտակ խալաթը հագին, միանգամայն գունատ՝ ինչպես Ռաֆայելին թվաց, կանգնել էր դռան մոտ։

–Բարև, Ստեփան,– ասաց Ռաֆայելը, մտնելով ներս, ուր զգացվում էր էթիլային սպիրտի, եթերի ու ամոնյակի սուր հոտը։– Դու ինչ է, մենա՞կ ես։ Իսկ ո՞ւր են մնացածները։

–Ընդմիջման գնացին։

–Իսկ դու ինչո՞ւ չես գնացել։

–Ես եկել եմ այն համոզման, որ կյանքի երկարացման գաղտնիքը այն չկարճացնելու մեջ է, իսկ դրան հասնել կարելի է միայն ժամանակ առ ժամանակ թերասնվել։

–Կեցցես, մեծ մարդիկ ուտելու հարցում միշտ էլ եղել են չափավոր։

Ստեփանը նստեց գծագրական սեղանի մոտ, իսկ Ռաֆայելը սկսեց քայլել առաջ ու ետ, մերդընդմերթ Ստեփանի ուսի վրայով նայելով գծագրերին։

–Ես ոչ թե եկել եմ քեզ խանգարեմ՝ ինչպես դու ես հակված մտածելու,– ասաց Ռաֆայելը, կանգ առնելով Ստեփանի դիմաց,– այլ եկել եմ որոշ մտքեր փոխանակելու։

Ստեփանը զարմանքով նայեց Ռ աֆայելին, քմծիծաղեց.

–Դու ինչ է, հեռավորության վրա կարդո՞ւմ ես մտքերս։

–Ոչ, պարզապես դրանք գրված են քո դեմքին… Ինչ-որ մեկն ասել է, որ մենակությունը լավ բան է։ Զիլ է, չէ՞, ասված։ Դու այդ ինչ է, էլի՞ ես գծագրում։ Ես էլ կարծում էի, թե ինքնասպանություն ես գործելու։

–Գուցե խոստովանությո՞ւն անեմ։

–Անշուշտ, թե չէ փակ են քո առջև դրախտի դռները։

–Վերջին ժամանակներս ինքս էլ չգիտեմ, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ։ Խոսում եմ մարդկանց հետ ու շարունակ մտածում՝ իսկ եթե հանկարծ չի հավատում ու հենց այնպես է գլխով անում, հանուն քաղաքավարության։ Այսօր կոպտեցի տեղակալիդ։ Առանց որևէ պատճառի վիրավորեցի մարդուն։

–Խոստովանիր, խոստովանիր զանցանքներդ,– ծիծաղեց Ռաֆայելը։– Այդ մասին ինձ հաղորդել են։

–Արդե՞ն… Պետք է ասել, որ ինֆորմացիոն դրվածքը գերազանց է ինստիտուտում։

–Կատակի, կատակի, իսկ եթե այդ տեղակալի տեղ ես լինեի, մի դիմում կգրեի կուսկազմակերպության քարտուղարի անունով ու պատիվ կպահանջեի։

–Բախտս բերել է, որ ոչ թե քեզ, այլ քո տեղակալին եմ վիրավորել։ Նա ավելի նրբազգաց գտնվեց, և դրա համար ես երախտապարտ եմ նրան։ Բարի մարդկանցով լիքն է աշխարհը, բայց, դժբախտաբար, մենք հազվադեպ ենք հանդիպում նրանց։– Ստեփանը ուղիղ նայեց Ռաֆայելին, ապա ասաց.– Ասա, բայց միայն ճիշտը, քեզ ի՞նչն է բերել ինձ մոտ։

–Բարձր նրբանկատությամբ օժտված մարդկանց հետ հանդիպելու ծարավը։ Նման մարդկանց ևս, դժբախտաբար, հազվադեպ ենք հանդիպում։

–Ի սեր աստծո, միայն թե առանց առեղծվածների,– խնդրեց Ստեփանը։

–Գիտե՞ս ինչ կա,– ասաց Ռաֆայելը,– ընկնելով նույնպիսի փորձանքի մեջ, մարդիկ, սովորաբար, սկսում են սեր ու հավատարմություն բացատրել ինձ։ Դու ընդհակառակն ես անում։ Դա արդեն ինչ-որ բան նշանակում է։

–Մեր մեջ ասած, դու, ինչպես երևում է, մարդկանց մասին այնքան էլ նպաստավոր կարծիքի չես։ Դու ներիր ինձ, իհարկե, բայց ակնարկներով խոսել չեմ կարողանում։

–Իսկ քեզ չի՞ թվում, որ դրանով դու կարող ես վիրավորել։

–Գուցե,– պատասխանեց Ստեփանը։-Համենայն դեպս, քո խոսքից ես այդ տպավորությունը ստացա։

–Դու չափն անցնում ես, Ստեփան,– ասաց Ռաֆայելն առանց չարության և մոտեցավ լուսամուտին։

–Ներիր,– արձագանքեց Ստեփանն անտրամադիր։– Տեխնիկայում այսպիսի մի արտահայտություն կա՝ բարոյական մաշում։ Դա այն է, երբ սարքավորումը դեռևս աշխատում է, բայց արդեն դեն նետել է պետք։

–Ստեփան։

–Ասա, լսում եմ։

–Ամեն մարդ իր տեսակետն ունի այս կամ այն երևույթի նկատմամբ, և դա նրան իրավունք է տալիս…

–Հանգիստ թողնենք ամեն մի մարդու, խոսքը հիմա վերաբերում է ինձ ու քեզ։ Ինչպիսի՞ն է անձամբ քո տեսակետը։ Իմ սիրտը մի բան է հուշում միայն,– նա հայացքով ցույց տվեց բարձր առաստաղը,– մի օղակ գցել ու կախվել այնտեղից։

–Առանց մելոդրամական ժեստերի էլ կարելի է ապրել,– ասաց Ռաֆայելը։– Դա մեր տարիքին չի սազում։ Թե համաձա՞ն չես։

–Համաձայն եմ,– պատասխանեց Ստեփանը և, ելնելով տեղից, ասաց.– գիտե՞ս, Ռաֆայել, ես հիմա մտածեցի այն մասին, որ, եթե գործը հասնի դատարան, ապա դու…

–Գործը դատարան չի հասնի,– կտրուկ ընդհատեց Ռաֆայելը։

–Ինչո՞ւ։

–Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ դու մեղավոր ես,– հանգիստ պարզաբանեց Ռաֆայելը,– քո մեղավորությունը անհնարին է իրավաբանորեն ապացուցել։

–Իսկ ենթադրել, որ ես մեղավոր եմ՝ հնարավո՞ր է, իսկ կասկածել՝ հնարավո՞ր է։ Դե ինչ, շնորհակալություն գոնե այն բանի համար, որ կասկածի տակ ես դնում իմ մեղավորությունը։ Չէ՞ որ դա այդպես է,– ընդհուպ մոտենալով Ռաֆայելին հարցրեց Ստեփանը։– Չէ՞ որ, իրոք, կասկածի տակ ես դնում։ Ասա, խնդրում եմ, ասա, որ ես սխալվում եմ։

–Ոչ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։

–Ես քեզ չեմ հասկանում,– կրկին նստելով տեղը, շփոթված ասաց Ստեփանը։– Չեմ կարողանում հասկանալ։

–Ի՞նչ կա այստեղ չհասկանալու,– մտահոգ ասաց Ռաֆայելը։– Ախր, դու ինքդ էլ չես հավատում, որ արել ես ամեն մի հնարավոր բան ու կանեիր, անշուշտ՝ փրկելու Անտոնյանի կյանքը։ Չէ՞ որ դա այդպես է։

–Չէ, մեզնից մեկը խելագարվել է,– գլուխն օրորեց Ստեփանը։– Կամ էլ երկուսս ենք խելագարվել։

–Հավատալի է,– ժպտաց Ստեփանը

–Ինչպե՞ս թե՝ հավատալի է։ Դա այդպես էլ կա… Լսիր, ապարատն ուղարկված է փորձաքննության, դու ինչպես՞ կարող ես նման բան մտածել՝ առանց իմանալու փորձաքննության եզրակացությունը։

–Փորձաքննությունը շատ բան կպարզի, բայց ոչ բոլորը,– ասաց Ռաֆայելը։– Ասա ինձ, դու ինչպե՞ս վերաբերվեցիր այն աղմուկին, որը, ըստ էության, կարող էր որպես նախազգուշացում ծառայել ձեզ համար։

–Գրողը տանի, քանի՞ անգամ կարելի է կրկնել,– ասաց Ստեփանը վրդովմունքով։– Ախր, ասում եմ քեզ , այդ աղմուկը ժամեր չի տևել, այլ տասը վայրկյանից ոչ ավել։ Հասկանո՞ւմ ես, տասը վայրկյան, ընդամենը տասը… Դու չես կարող պատկերացնել, թե դա ինչ է նշանակում։ Մի ակնթարթ։

–Եթե, իհարկե, համեմատելու լինենք հավիտենականության հետ։ Մի ակնթարթում մեռնում են մարդիկ, բայց ակնթարթը կարող է և մի կյանք փրկել… Մարդկային կյանքը ևս մի ակնթարթ է և կարևորը ոչ թե այն է, թե ինչ տևողություն ունեցավ այդ աստղային ակնթարթը, այլ թե ինչպես անցավ այն, ինչպիսի հետք թողեց… -Ռաֆայելը հևասպառ լռեց, այդպես լուռ մնաց որոշ ժամանակ, հետո սիգարետի ծուխը օղակ-օղակ բաց թողնելով, արդեն հանգիստ ձայնով շարունակեց.– Եվ այսպես, այդ աղմուկը տևեց տասը վայրկյանից ոչ ավել։ Ահա քո վայրկյանները,– նա նայեց ժամացույցին՝ հետևելով վայրկյանաչափի սլաքին, և մատների վրա սկսեց հաշվել՝ մեկ-մեկ ծալելով դրանք, մեկ… երկու… երեք… չորս… հինգ… վեց… յոթ… ութ… ինը… տասը,– գլուխը անսպասելի ետ գցելով՝ Ռաֆայելը նայեց Ստեփանին, որը, ձեռքերով ականջները փակած, սարսափով նայում էր իրեն։– Եվ այս ամբողջ ժամանակ ապարատն աղմկում էր՝ սպառնալով պայթել։

–Բավական է, – ասաց Ստեփանը ծանր շնչելով։– Լսո՞ւմ ես, բավական է, դա սարսափելի է։

–Ինչո՞ւ։

–Նրա համար, որ այդ րոպեին ես ուրիշ բանի մասին էի մտածում…– Ստեփանը խորը շունչ քաշեց։– Ճնշումը հանկարծակի սկսել էր բարձրանալ, և ես այդ ժամանակ ձգտում էի, որպեսզի մթնոլորտային ճնշումը չանցնի հարյուր տասից։ Ես ճնշաչափի սանդղակին էի հետևում…

–Հանցագործությունների ութանասուն տոկոսը կատարվում են այն պատճառով, որ մարդիկ, ովքեր պարտավոր են ժամանակին կանխել այն, չեն կանխում։

–Ահա, ի վերջո դու արտասանեցիր այդ բառը՝ հանցագործություն, և ամեն ինչ ընկավ իր տեղը,– ասաց Ստեփանը չարախինդ ծիծաղով։– Շնորհակալություն, Ռաֆայել… Իսկ հիմա ես պետք է քեզ խոստովանեմ՝ այո, ես եմ սպանել Անտոնյանին… Գիտեմ, դու հիմա չես հավատա ինձ, բայց դա այդպես է։ Ես տեսա, որ նա եկավ շատ վատ տրամադրությամբ։ Այդպիսի վիճակում, ինչպիսին Անտոնյանն էր, մարդիկ մահ են փնտրում։ Եվ ես օգտվեցի դրանից։ Ես չխանգարեցի նրան մեռնել, որովհետև ուզում էի ետ վերադարձնել Եվային։ Վերջ։ Իսկ հիմա խոսենք եղանակից։ Դասական անվնաս թեմա է։

–Հուսանք, որ այն, ինչ ասացիր հիմա, անմիտ բարբաջանքնե էին և որ փորձագետները ինչ-որ անսպասելի բան կգտնեն քո ապարատում։ Դեհ, իսկ հիմա սկսիր եղանակի մասին։ Սպասիր։– Ինչ-որ բան մտաբերելով, Ռաֆայելն արագ նայեց ժամացույցին և ասաց.– Չէ, ներիր, ավելի լավ է, ես գնամ, շտապ պետք է զանգեմ մինիստրություն։ Իսկ քեզ մոտ եկա՝ ասելու, որ վաղը երեկոյան գաս մեզ մոտ, Ամալյայի դիպլոմը պետք է նշենք։

–Շնորհակալություն,– ակամա ասաց Ստեփանը։

*******

Օրվա վերջին լաբորատորիա եկավ դիրեկտորի քարտուղարուհին և ասաց, որ Ռաֆայել Աղասիևիչը Ստեփանին շտապ կանչում է իր մոտ։ ''Տեսնես հիմա՞ ինչ է եղել'',– մտածում էր Ստեփանը, սանդուխքներով բարձրանալով երկրորդ հարկ։ Դիրեկտորի ընդունարանում սպասողներ կային, սակայն քարտուղարուհին հայացքով հասկացրեց նրան, որ ներս մտնի։

Ռաֆայելը խոսում էր հեռախոսով։ Նա ելավ տեղից՝ շարունակելով խոսել ու աշխատելով ինչքան հնարավոր է խոսակցությունը կարճ կապել։ Վերջապես նա ցած դրեց ընկալուչը, սևեռուն նայելով Ստեփանին, ժպտաց բեղի տակ, և դանդաղ մոտեցավ նրան։

–Ի՞նչ ես այդպես նայում,– չհամբերեց Ստեփանը։– Առաջին անգա՞մ ես տեսնում։

–Քիչ առաջ զանգեցին փորձաքննության հանձնաժաղովից,– բառերը հահ-հատ արտասանեց Ռաֆայելը, դողացող ձեռքերով վառելով սիգարետը։– Ճնշաչափի մեջ գործարանային դեֆեկտ է հայտնվել։ Այն մթնոլորտային ճնշումը ցածրացած է ցույց տվել։

Տիրեց կարճատև դադար։ Ռաֆայելը մի քայլ ևս մոտեցավ։ Ժպիտը խաղում էր նրա շուրթերին։ Նա ձեռքը դանդաղ մեկնեց Ստեփանին։ Սա լուռ նայեց իրեն մեկնած ձեռքին, ասես երկմտալով՝ ընդունի՞ այն, թե՞ ոչ։

–Գնա գրողի ծոցը,– ի վերջո ասաց նա ոչ այն է հոգնած, ոչ այն է հուսահատված, նստեց ողորկած երկար սեղանի շուրջը շարված աթոռներից մեկին և, ձեռքերով ծածկելով դեմքը, շշնջաց.– Բոլորդ գնացեք գրողի ծոցը…

*******

Հայրը եկավ քսանյոթի երեկոյան, Անտոնյանի թաղման հաջորդ օրը։ Եվան տանը չէր։ Դուռը բաց արեց Մարիամը։ Ծերունին սկզբում զարմացավ՝ աղջկա տանը տեսնելով նրան, սակայն Մարիամը բացատրեց բանի էությունը, և ծերուկը ներս մտավ՝ դեմքը, չգիտես ինչու, դժգոհ կնճռոտելով։

–Մի քիչ հետո կգա,– զգույշ տեղեկացրեց Մարիամը և գնաց խոհանոց՝ թեյ դնելու։

Ծերունին շրջում էր սենյակներում՝ ուշադիր դիտելով սպասքապահարանում շարված թանկարժեք բյուրեղապակին, պարսկական գորգերը, պատերին փակցվաց յուղաներկ նկարները…

–Գործի համար է գնացել ,– խոհանոցից ասաց Մարիամը։ Ուզում է գործի մտնի։

–Ինչ է, գո՞րծ է ման գալիս,– վերադառնալով՝ հարցրեց ծերունին, տեղավորվելով խոհանոցային աթոռին։– ինչո՞ւ։

Մարիամը ախուվիշով պատմեց Անտոնյանին պատահած ողբերգության մասին։ Ծերուկը ոչինչ չասաց, լուռ լսեց նրան մինչև վերջ՝ առանց որևէ բառ ավելացնելու։ Իսկ Մարիամն ասաց.

–Բա ինչ, էս դարում անգործ մարդուն ո՞վ է հաց տալիս, որ ուտի։

–Հա, էդ մեկը ճիշտ է,– ծերունին մտացիր նայեց պատերին։– Իսկ պատերին ձեռ տվող չի՞ եղել։

–Ի-ի՞նչ,– զարմացավ Մարիամը։

–Մեր տան պատերին, ասում եմ, ձեռ տվող չի՞ եղել։

–Իսկ ինչի՞ պիտի ձեռ տան… Քարե պատեր են, որ հազար տարի էլ մնա՝ ոչ մի բան։ Հրեն բանալին կախած է, մեկ-մեկ Եվայի հետ գնում-նայում ենք։

–Ուրեմն գործ է ման գալիս,– կրկին ասաց ծերունին։– Մի տես որ օրն է ընկել, որ գործ է ման գալիս… Երևի քեզ փողից-բանից տալիս է, որ օգնես իրեն, հա՞…

–Ի՞նչ,– դարձյալ զարմացավ Մարիամը։– Փողն ինչիս է պետք , էն աշխա՞րհն եմ տանելու։

–Ուրեմն հենց էնպես օգնում ես… Ապրես, էդ բանը դուրս եկավ։ Էդպես է պետք։ Բա ոնց…

–Շատ երկար տարիներ է, ինչ կապված եմ էս ընտանիքի հետ,– պատմեց Մարիամը։– Առաջին կնկա ժամանակ էլ, աստված հոգին լուսավորի, մոտ ենք եղել, իսկ Եվան ոնց որ իմ աղջիկը… Էսպիսի վատ ժամանակը ինչպես թողնես նրան չորս պատի արանքում։ Բա աստված կվերցնի՞ դա։ Չի վերցնի։

–Ապրես,– փնթփնթաց ծերունին։– Շատ շնորհակալ եմ, պարտքի տակ մնացողներից չենք։ Եվան շա՞տ է տանջվում մարդի համար։

Մարիամը ուսերը վեր քաշեց։

–Երեսից ոնց որ չի երևում, որ շատ տանջվելիս լինի,– ասաց նա,– իսկ հոգու ներսում… Դե, հո ուրիշ չի եղել, հարազատ մարդն էր։ Բա ի՞նչ, տանջվելիս կլինի։

–Իսկ պարկետը ոնց որ կար, էլի նո՞ւյնն է,– Մարիամի համար անսպասելի հարցրեց ծերունին։

–Ի-ի՞նչ։

–Պարկետն, ասում եմ, հանկարծ չե՞ք փոխել։ Նո՞ւյնն է։

–Պարկե՞տը։ Էդ մեկը չեմ իմանում։

–Ուրեմն էդպես, չես իմանում,– մտազբաղ ասաց ծերունին։– Ասացի՝ գուցե պարկետը փոխել են։

–Չէ, երևի չեն փոխել,– պատասխանեց Մարիամը, պահարանից հանելով թեյի բաժակը։– Առհասարակ նորոգում չի եղել։ Որ եղած լիներ, Եվան կասեր։

–Հա, կասեր… Ուրեմն չեն փոխել։

Մարիամը կասկածամտությամբ նայեց ծերունուն։

–Դու էդ ինչի՞ շարունակ նայում ես չորս կողմդ ու հարցուփորձ ես անում՝ էս մի բանը փոխել են, էն մի բանը չեն փոխել։ Հարցնելու ուրիշ բան չունե՞ս, ինչ է։

–Տան նորոգումը սկսել էի , որ տարան,– դժկամ պարզաբանեց ծերունին՝ հայացքը հատակին։– Ասում եմ, տեսնես ոնց թողել եմ՝ նո՞ւյնն է, թե որևէ բան փոխել են… Հըմ, ուրեմն մեռել է մարդը։

–Ո՞ւմ մարդը։ Ի՞մ.. Մնացել է կռվում։

–Քոնը չեմ ասում,– ձեռքը թափ տվեց ծերունին։– Եվայինը։

–Դե, էդպես էլ ասա, էլի։ Հա, մեռել է, թող հողը թեթև լինի վրան, լավ մարդ էր, չէր խմում, չէր ծխում։ Մի խոսքով, կուլտուրական մարդ էր։– Մարիամը բաժակը դրեց սեղանին, ծերունու առջև, շաքար ու մուրաբա հանեց։– Մենակ վատն էն էր, որ տղան չէր խոսում հոր հետը, խռով էր, իսկ նա թոռանը կարոտում էր։

–Իսկ շա՞տ էր ստանում,– հարցրեց ծերունին։

–Ի՞նչն էր շատ ստանում։

Ծերունին կնճռոտեց դեմքը, ասաց.

–Փող շա՞տ էր ստանում։ Աշխատավարձն ինչքա՞ն էր։

–Ոնց որ վատ չէր, ապահով ապրում էին, հատուկ խանութից ինչ ասես բերում-թափում էին… Մենակ մի բան էր վատ՝ փողի արժողությունը չէր իմանում, ինչ-որ պատահում, առնում, տուն էր բերում։ Մի դրանց նայիր,– Մարիամը խոհանոցի բաց դռնից ցույց տվեց գրադարակների վրա դրված արձանիկները։– Հրեն, ամբողջ փողը էդ բաներին էր տալիս։ Թուհ, մի դրանց մռութներին նայիր։

–Դրանք, ինչ է, թա՞նկ արժեն,– հետաքրքրվեց ծերունին՝ աղմուկով խմելով թեյը։

–Էն էլ ինչքան,– Մարիամն օրորեց գլուխը։– Ձեռքից էր առնում։ Խանութներում չկան։

–Դու մի նայիր է,– զարմանք հայտնեց ծերունին։– Ինչ կա որ, էդ էլ է փող, ուզած ժամանակ կարող ես ծախել։ Եվային ասա, թող հավաքի, մի տեղ դնի։ Դրանից բացի տանն էլի՞ կա։

–Ի՞նչ,– հարցրեց Մարիամը։

–Էդ արձաններից եմ ասում։

–Ես ինչ գիտեմ՝ կա, թե չէ։ Հո ինձ չեն ասել։

–Էդ էլ է ճիշտ,– գլխով համաձայնություն տվեց ծերունին։– Ոչինչ, հետո կիմանանք։ Իսկ խոհանոցում ոչ մի բանի չե՞ն դիպել։

–Ի՞նչ խոհանոց։ Ինչի՞ պիտի դիպչեն։

Ծերունին հուսահատ տարուբերեց գլուխը՝ իբր սրան բան հասկացնել չի լինում։

–Մեր խոհանոցում կամ վաննայում, ասում եմ, նորոգում բան չի՞ եղել,– սկսեց ջղայնանալ ծերունին։– Կաֆելը տեղակա՞նն է, թե՞ փոխել են տվել։

''Հիմի էլ խոհանոցից ու վաննայից է կպել'',– սրտնեղեց Մարիամը։

–Այ մարդ, դու ոնց որ տուն առնելիս լինես։ Ախր , քո տունն է…

–Քու գործը չի,– սաստեց ծերունին, դատարկ բաժակը հրելով սեղանի մեջտեղը։ -Մի հատ էլ լցրու։ Հարց են տալիս՝ պատասխանիր։ Ուրեմս, պետք է, որ հարցնում են։

–Էն նույնն է՝ ոնց որ եղել է։ Ո՞վ պիտի փոխեր։ Էլի՞ բան ունես հարցնելու։

Ծերունին լուռ խմեց թեյը, հետո ծնկներին հենվելով ծանր ելավ տեղից։

–Ավելի լավ է՝ գնամ իմ աչքով տեսնեմ,– ասաց նա։– Եվան եկավ թե չէ՝ ասա թող շուտ գա ինձ մոտ։

''Բանտում խելքը թռցրել է,– ինքն իրեն ասաց Մարիամը, սպասելով՝ մինչև ծերունու ոտնաձայները մարեն ներքևի սանդուղքներին։– Մի գլուխ պատերից ու պարկետից է հարցնում։ Իսկ հարազատ աղջկա մասին ականջի մի ծերով էր լսում։ Կնկա մասին չհարցրեց էլ… Պարզ է, խելքը թռցրել է էնտեղ… Զուր տեղը չեն ասել, որ փողը մարդուն կարող է երկինք տանել ու երկքից գցել ցած''։

Տաք խոհանոցում, սեղանի մոտ նստած, Մարիամն ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես ննջեց։ Նրան արթնացրեց դռան զանգի ձայնը։ ''Եվան է'',– մտածեց նա և քունը գլխին վազեց դուռը բացելու։ Եվան՝ սև գլխաշորով, հոգնած ու անտրամադիր, մտավ տուն։

–Ես էլ էստեղ քնով եմ անցել, -ասես արդարանում էր՝ մեղավոր տեսքով ժպտաց Մարիամը, թեյնիկը կրկին դնելով գազօջախին։

–Հոգնել եմ,– ասաց Եվան, մտնելով խոհանոց ու նստելով այն աթոռին, ուր քիչ առաջ հայրն էր նստած։– Հարմար ոչ մի բան չգտա։ Ամեն տեղ նույնն են հարցնում՝ ի՞նչ մասնագիտություն ունեք, որտե՞ղ եք ավարտել…Իսկ հենց որ իմանում են իմ թերի բարձրագույնի մասին, տարածում են ձեռքները։

–Դու էլ գնա էդ Ռաֆայելի մոտ,– ասաց Մարիամը մորմոքուն հառաչանքով,– ախր, միասին սովորել եք, չի կարող պատահի, որ չօգնի։ Բա ոնց, գործը հո փողոցում թափած չի։

–Մարիամ, ուշ է այդ մասին արդեն։ Եվ Ստեփանին նույնպես չեմ խնդրի։ Ամեն ինչ անցած է… Հնար լիներ՝ քնով անցնեի հիմա… ու երբեք չարթնանայի։ Ի՜նչ երանություն կլիներ։

–Դե սուս արա, հիմար աղջիկ,– բարկացավ Մարիամը։ -Էլ խոսելու բան չունե՞ս, ինչ է։

–Մեզ դիմավորեց ջահել տանտիրուհին…,– մրմնջաց Եվան դառը քմծիծաղով, և ձեռքը տարավ դեմքի վրայով՝ ասես ձգտելով հեռու վանել անախորժ մտքերը։– Ոչ ոք չի՞ զանգել։

–Ոչ,– պատասխանեց Մարիամը և, ասես նոր միայն հեշելով, ավելացրեց,– հայրդ էր եկել։

–Ինչպե՞ս,– հոգնած ետ ընկնելով աթոռին, հարցրեց Եվան։– Արդեն վերադարձե՞լ է։ Իսկ ո՞ւր է հիմա։

–Տուն գնաց։ Ասաց, որ դու էլ գնաս…Քեզ ի՞նչ է պատահել, Եվա, վա՞տ ես զգում։

–Ոչ, պարզապես քունս տանում է։ Ինչպե՞ս էր։

–Հե՞րդ։ Լավ է։ Տան վերանորոգումով էր հետաքրքրվում։

–Ի՞նչ վերանորոգում,– անտարբեր հարցրեց Եվան։

–Պարկետն, ասում է, նո՞ր է, պատերի մասին էր հարցնում։ Հետո կաֆելի մասին հարցրեց. էպես էլ բան չհասկացա։

Եվան տարակուս հայացքով նայեց Մարիամին և հոգնած ասաց.

–Կգա՞ս միասին գնանք։

–Ինչի՞ չեմ գա,– զարմացավ Մարիամը։– Թեյդ խմիր, գնանք։

*******

Ամեն անգամ, ճանապարհվելով հոր տուն, ուր ինքը ծնվել, մեծացել էր, ուր անցել էին իր կյանքի ամենալավ օրերը՝ Եվան տարօրինակ զգացում էր ունենում։ Դա մի տեսակ ասես ճանապարհորդություն էր դեպի մանկության արևալից ու անվերադարձ աշխարհը։ Այս վերջին ժամանակները Եվան, ինքը ևս , չգիտես թե ինչու, հաճախակի էր ուզում լինել այնտեղ։ Ի՞նչն էր այդպես ձգում նրան այդպես՝ հասկանալ չէր կարողանում։ Նա մտնում էր տուն, իջեցնում էր վարագույրները և լռին, միայնակ ետ ու առաջ էր քայլում կիսախավար սենյակներում և խառնիխուռն, իրարամերժ մտքերը պաշարում էին նրան, ստիպելով մեկ առ մեկ մտաբերել ոչ այնքան վաղուց անցած օրերը, որ հիմա նրան թվում էին անիրական ու շատ հեռու։ Դառն ու միաժամանակ հաճելի էր մտովի զրուցել մոր հետ, նրա խոսքերը տարիների հեռվից նոր իմաստ էին ստանում։ Առհասարակ կենսախինդ կնոջ տպավորություն էր թողնում մայրը, շատերը նույնիսկ նախանձում էին նրան։ Բայց ինքը՝ Եվան, հո գիտեր, որ խաբուսիկ տպավորություն էր դա, որովհետև մոր իրական տառապանքը շատ էր մեծ՝ կարծեցյալ երջանկության համեմատ։ Հայրը շվայտ կյանք էր վարում, պատահում էր՝ երեկոները ուշանում էր, և մայրը, ձեռքը սրտին սեղմած, շարունակ մոտենում էր լուսամուտին, նայում դեպի փողոց՝ սպասելով ամուսնու վերադարձին։ Երբեմն էլ՝ իբր գործուղման է մեկնել՝ հայրը օրերով բացակայում էր տնից, իսկ հետո սկսում էին պտտվել լուրերը, որ նա սիրուհիներ է պահում տարբեր քաղաքներում։ '' Փողն ու ընկերները դրան կործանեցին,– ասաց մայրը մի անգամ։– Աղքատը հացի կարոտ է, հարուստը՝ ամեն բանի… Իր փողերի պես նա իմ կյաննքն էլ քամուն տվեց… Աղջիկս, գոնե դու բախտավոր լինեիր…''։ Հիմա, տարիներ հետո, Եվան դառնակսկիծ ժպտաց այդ խոսքի վրա։ Նա սարսափով մտածեց այն մասին, որ ինքը շարունակում է մոր ընդհատված կենսագրությունը։

*******

Իջնելով տրամվայից, նրանք քիչ կանգ առան՝ մինչև դիմացից եկող ավտոբուսն անցներ։ Ահա այստեղ էր, դպրոցից էր գալիս, ձյունառատ օր էր, ձյունն արևի տակ պսպղում էր, տրամվայից իջել, ուզում էր անցնել փողոցը, մի խումբ տղաներ գոռում- գոչյուննեով սկսեցին ձնագնդով խփել։ Եվ հանկարծ տղաներից մեկը սաստող ձայնով հրամայեց. ''Տղերք, չխբեք''։ Մազերին, դեմքին ու երկարուկ թարթիչներին ձյան փաթիլներ՝ Եվան, շլացուցիչ ձյունից կկոցված աչքերով, նայեց տղաների կողմը և տեսավ Ստեփանին։ Նա կանգնած էր տղաների խմբում՝ շփոթված ու ցրտից կաս-կարմիր, և սևեռուն նայում էր իրեն։ Եվան ակամաբար երախտապարտ ժպտաց նրան և գլխահակ քայլեց դեպի տուն։ Քանի տարի է անցել , բայց մինչև հիմա էլ աչքի առաջ է այդ տեսարանը։

Անցնելով տրամվայի գծերն ու կտրելով փողոցը, Մարիամն ու Եվան մտան հաստաբուն վիթխարի բարդիներով երիզված ընդարձակ բակը։ Մի քանի կանայք իրենց շքամուտքի առջև նստած զրուցում էին՝ մեկ-մեկ ընդհատելով զրույցն ու ուշադիր նայելով անցուդարձողներին։ Եվան բարևեց նրանց ու արագ մտավ շքամուտք։

–Երեկոները մայրս միշտ նստած էր լինում նրանց հետ,– հառաչանքով հիշեց Եվան։– Սիրտս ամեն անգամ կսկծում է՝ նրանց մեջ չտեսնելով մորս։ Ախր, նա բոլորից ջահել էր։

–Մորը պառավ ու ջահել չկա, մատաղ,– ցածր արձագանքեց Մարիամը։– Մեծ կնիկ եմ, բայց ես էլ եմ ուզում տեսնեմ մորս։ Քանի անգամ քնած տեղս տեսել եմ նրան, վեր կացել, տեղաշորում նստած լաց եմ եղել։ Աշխարհում ամեն բան կճարվի՝ մորից՝ չէ, մերը մի հատ է… Դու էլ ես սրտից խեղճ,– ասաց նա Եվային։– Էդպիսի սրտով դժվար է ապրելը։