Xatirələr

Gəncədəki mübarizə

1905-ci ildən sonra Azərbaycanın hər tərəfində rus məmurları ilə mübarizə sürətlənmişdi. Gəncə şəhərində qurulan Milli Komitə bütün milli işlərimizi idarə etməyə başlamışdı.

Ən geniş fəaliyyət qaçaqların rus məmurları ilə amansız mübarizəsi idi. Mən onların göstərdiyi qəhrəmanlıqdan geniş bəhs etməyəcəyəm. Bu mövzuya aid ətraflı məlumat Ankarada nəşr olunan "Azərbaycan" jurnalının 1960/61-ci illərdəki 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 və 12-ci saylarında verilmişdir.

1905-ci ildə başlayan mübarizə dayandırılmadan 1914-cü ilə qədər davam etdirildi. Birinci Dünya Müharibəsinin başlanmasından sonra mübarizənin əhatə dairəsi və metodu da dəyişdirildi. Artıq qaçaqlar köhnəlmiş berdanka (Martin əyarı) tüfənglərini beşaçılan deyilən mauzer tüfənglərilə əvəz etmişdilər. Qaçaqlar və xalqımız bu tüfəngləri haradan alırdı?

Alman ordusu önündə pərişan hala düşüb qaçan rus əsgərləri onları dəyər-dəyməzinə satırdılar. Özlərini cəbhəyə çatdıran Gəncə cavanları isə bu silahları satın alaraq müxtəlif yollar və vasitələrlə Gəncəyə gətirirdilər.

1916-cı ilin əvvəllərində alman cəbhəsində rus orduları dalbadal məğlubiyyətə uğradılar. Artıq zabit heyətinin çox hissəsi məhv olmuşdu. Ruslar verdikləri itkinin yerini doldurmaq üçün Rusiyanın müxtəlif şəhərlərində kurslar açır, dörd ay ərzində tələm-tələsik ehtiyat zabitlər hazırlayaraq cəbhəyə göndərirdilər. Biz rus ordusunun belə zabitlərlə dolmasına sevinərkən, rus məlumat agentlikləri heç gözləmədiyimiz halda belə bir xəbər yaydı: "Orduya Qafqaz türklərindən əsgər alınacaq".

Bu xəbər xalq arasında müəyyən təsir yaratdı. "Difai" firqəsi silahlanıb dağlardakı qaçaqlarla birləşmək haqqında düşünürdü. Bu vaxt Milli Komitədən olan bir şəxs Gəncə valisi ilə görüşdü və xəbərin doğru olduğunu öyrəndi. Milli Komitə vəziyyəti müzakirə edərək üç nəfərlik nümayəndə heyətinin Tiflisə – canişinin yanına göndərilməsinə qərar verdi.

Ələsgər bəy Rəfibəyli (təqaüdçü), Xəlil bəy Xasməmmədli (vəkil, bələdiyyə rəisi) və Gəncə xanı Cavad xanın nəvəsi, vəkil İsmayıl xandan ibarət heyət Tbilisiyə yola düşdü. Heyətdəki hər iki vəkil hələ 1907-ci ildə Dumada Gəncədən seçilmiş deputat olan zaman azərilərin hərbi qabiliyyətlərindən bəhs edərək Azərbaycandan da orduya əsgər alınmasını təklif etmişdilər. Ancaq çar hökuməti xalqımıza inanmayıb, daima bizə şübhə dolu nəzərlərlə baxdığı üçün təklif rədd edilmişdi. Bu iki vəkil canişinlə görüşən zaman Dumadakı hadisədən bəhs edərək, xalqın qəlbinin qırıldığını və onların əsgərliyə çağrılmasının düzgün olmadığını söylədilər. Ancaq canişin bu sözlərı dinlədikdən sonra, "Bəli, bu məsələdə haqlısınız, xalqınız da haqlıdır. Ancaq indi məqam gəlmişdir. Xalqınız orduya əsgər versin. Onlar da cəbhədə qəhrəmanlıq göstərsinlər və hökuməti utandırsınlar. Başqa yol yoxdur. Dediyimiz kimi, buna etiraz olunmamalıdır", – dedi.

Vəkillərin susmaq məcburiyyətində qaldığını görən Ələkbər bəy Rəfibəyli sözə başladı: (Ələkbər bəy 70 yaşlı təqaüdçü, uzunboylu, enlikürək, sərt baxışlı, ciddi görkəmli, məntiqli və yerli-yerində danışan, mədəni, cəsarət sahibi və xalqın sevimlisi olan bir şəxs idi. Bütün milli problemlərimizin həll olunmasını da o, öz üzərinə götürmüşdü. Eyni zamanda, Azərbaycan tarixində şah əsərlər yaradan gizli "Difai" firqəsinin fəxri sədri idi. Bütün xalqımız kimi, düşmənlərimiz də onunla hesablaşmaq məcburiyyətində idi. Ələkbər bəy mülki işlərdə dürüstlüyü və ədaləti ilə şöhrət qazandığı üçün çar hökuməti onu yüksək "Stanislav" ordeni ilə təltif etmişdi): "Hörmətli canişin həzrətləri, yaşım yetmişi keçib. Çara qarşı heç bir düşmənçiliyimin olmamasını döşümdəki nişandan da anlaya bilərsiniz. Hər yerdə və kimə qarşı olursa-olsun, açıq danışanları sevirəm. Sizə bir sual verəcəyəm: hökumət gizli şəkildə bizim məhv edilməyimizə qərar verib?"

Bu sözləri eşidən canişin təəccübləndi və Ələkbər bəyə sözlərinin tamamilə əsassız, bunu düşünməyin belə səhv olduğunu söylədi. Sonra Ələkbər bəy sözünə davam etdi: "Madam ki belədir, mənə diqqətlə qulaq asın. Bir saatdan bəri danışılanları dinləyirəm. Dostlarımın məntiqli sözlərinə, – "Olmaz!", – deyə cavab verirsiniz. Sizdən soruşuram: hökumətiniz hansı üzlə bizdən yardım gözləyir, əsgər istəyir? Yüz ildən bəri bizlərlə daima əsir kimi rəftar etdiniz. Vətəndaşlığa da qəbul etmədiniz. Qonşularımız olan erməni və gürcülər üçün açdığınız məktəblərin yüzdə birini bizim üçün açmadınız, bizləri qaranlıqda qoydunuz. Elm, bilik görməyən cahil kütlədən hər şey gözləmək olar. Rejiminiz xalqımıza sevgi yerinə nifrət aşılamışdır. Əvəzində isə cahil qoyduğunuz xalqdan əsgər istəyirsiniz. Toplayacağınız insanlar da bu rejimə nifrət etməkdədirlər. Hətta cəbhədə də əsgərlər sizdən intiqam almaq məqsədi ilə əllərinə verəcəyiniz silahları özünüzə qarşı çevirəcək, düşmən tərəfinə keçəcəklər. Sonra da hökumətiniz istər-istəməz bu hərəkətin hesabını arxa cəbhədə qalan xalqımızdan alacaq. Əslində, hökumətimizin tarixində bunun nümunələri vardır. Bax, sizdən soruşduğum şeylər bu mülahizələrə əsaslanmaqdadır", – dedi.

Canişin Ələkbər bəyi dinlədikdən sonra bir az yumşaldı və: "Söylədikləriniz doğrudur. İstəsəniz belə bir iş görə bilərik. İmperator həzrətləri əsgər toplanması üçün əmr verməmişdən əvvəl mənim münasibətimi soruşur. Mənə qalsa, sizdən alınacaq əsgərlər cəbhəyə göndərilməsin, arxa cəbhədə istifadə edilsinlər. Bunu sizə təmin edə bilərəm", – deyə bir fikir irəli sürdü. Ancaq Ələkbər bəy canişinin sözlərinə bu cavabı verdi: "Bu olmaz. Belə bir hərəkət xalqımıza edə biləcəyiniz hərəkətlərin ən ağırı olar. Əgər arxa cəbhədə istifadə etmək üçün işçi qüvvəsinə ehtiyacınız varsa, bunu elan edin və verəcəyiniz muzdu da bildirin. İstəyən gedər".

Bu sözlərin qarşısında fikir yürütməkdə aciz qalan canişin Ələkbər bəydən nə etmək lazım olduğunu soruşdu. Ələkbər bəy təkrar sözə başladı: "Bir təklif edəcəyəm, nəticəsindən siz də razı qalacaqsınız, biz də. Ancaq bəri başdan bunu bildirək: xalqımız süvari ordusundan başqa heç bir ordunu istəməyəcək. Siz Qafqazda əsgərlik etməyənlərdən könüllü əsgər toplamağa başlayın. Adlı-sanlı şəxslərimiz də bu işə yardım edərlər. Görəcəksiniz, toplanacaq qüvvənin cəbhədə göstərəcəyi qəhrəmanlıqlar sizləri də, bizləri də, hətta sizin əsgərlərinizi də heyran edəcək".

Bu danışıqlardan bir həftə sonra belə bir vəziyyət elan edildi.

Yalnız Azərbaycandan deyil, Qafqazın digər əyalətlərindən də könüllülər çıxdı.

Qeyd: Ələkbər bəyin bu dəyərli təklifi haqqında canişin müfəssəl raport yazıb çara məlumat vermişdir. Raportdan istifadə edən çar hökuməti arxa cəbhə işlərində istifadə olunacaq işçiləri Rusiya xalqlarından toplamayıb, Çindən gətirtmişdir.

Müharibə boyunca arxa cəbhədə bütün işləri bu 200 min muzdlu çinliyə gördürdülər. Ancaq 1917-ci il inqilabından və çar hökuməti devrildikdən sonra həmin çinlilər yiyəsiz qaldılar və onların ölkələrinə geri göndərilməsini heç bir təşkilat boynuna götürmədi.

Fürsəti əldən verməyən Lenin çinlilərdən istifadə etdi. Onları silahlandırdılar və "Çeka" ların ixtiyarına verdilər. Məhz çinlilərin sayəsində bolşevik hakimiyyəti bir qədər də möhkəmləndirildi. Bununla əlaqədar olaraq rus xalqı belə bir məsəl də işlədir: "Sovet rejimi – yəhudi beyni, çin süngüsü və rus axmaqlığı ilə qorunur".

Azərbaycanlıların verdiyi bir alay ilə digər Qafqaz əyalətlərinin verdiyi beş alay birləşdirilərək diviziya quruldu. Ona təlim görmüş əsgərlərdən təşkil edilmədiyi üçün yad bir məna daşıyan "Dikaya diviziya" adı verildi. Diviziya haqqında gərəkli məlumat Ankarada nəşr olunan "Azərbaycan" jurnalında dərc edilmişdir. Xalqımız kütləvi olaraq əsgərliyə cəlb olunmaq təhlükəsindən Əkbər bəy Rəfibəylinin sayəsində xilas oldu. Ancaq üç ay sonra Gəncə valisinə Qafqazdakı almanlarla əlaqədar bir teleqram gəldi. Ruslar o zamanlar sərhəd zonasını almanlardan təmizləmək və Qafqazı xristianlaşdırmaq məqsədi ilə Qafqazda alman koloniyaları qurmuşdular.

Teleqramda deyilirdi ki, alman koloniyalarında yaşayanlar üç təbəqəyə ayrılıblar: birinci təbəqənin əmlakına 60 qızıl, ikinci təbəqənin əmlakına 40 qızıl, üçüncü təbəqənin əmlakına isə 20 qızıl qiymət qoyulmuşdu. Halbuki alman kəndlilərindən ən kasıbının belə əmlakı – evi, tarlası, əkinçilik alətləri, atları və digər heyvanlarının dəyəri bir neçə yüz qızıl dəyərində idi.

Bu əmlaklar təsdiq edilən qiymətlə xristian vətəndaşlara verilməli, almanlar isə Sibirə sürgün edilməli idilər. Ədalətdən uzaq olan bu hadisə Gəncə xalqını çox pərişan etdi. Şəhərin məşhur şəxsləri bir yerə toplaşaraq məsələni müzakirə etdilər, qərara gəldilər ki, Ələkbər bəy Gəncə valisi ilə görüşüb söhbət etsin.

Alınan qərardan sonra Ələkbər bəy Gəncə valisi Kovalyovun yanına getdi və gəlişinin səbəbini anlatdıqdan sonra sözə belə başladı: "Gəncədə olsun, Qafqazın digər vilayətlərində olsun, hansısa şəhərdə sizin qədər uzun zaman valilik edən başqa şəxs yoxdur. Xalqımızın sizə qarşı sonsuz sevgisi var. Gəncənin özündə və ətrafında hər kəs sizdən ədalətli vali kimi bəhs edir. Bu hörməti Gəncə əyalətində türk, erməni, müsəlman, xristian deyə heç kimi fərqləndirməməyinizlə qazanmısınız. İndi isə keçək əsas məsələyə: alman kəndliləri haqqında çarın göndərdiyi əmri öyrəndik. Bunu eşidən azərilər çox məyus oldular. Rusiyanın bir ucunda Almaniya ilə müharibə edirsinizsə, buradakı alman kəndlilərinin nə qəbahəti var? Onlar ordunuza əsgər verirlər, vergilərini vaxtlı-vaxtında ödəyirlər. Bütün Rusiyada yaşayan xalqlar kimi hökumətə, orduya yardım etməkdən boyun qaçırmırlar. Rahat yaşadıqları halda onları pərişan etmək, var-dövlətlərini dəyər-dəyməzinə əllərindən alıb başqasına vermək, özlərini də Sibirə sürgün etmək ağlabatan iş deyil. Bu hərəkət qanuna sığmadığı kimi, vicdana da sığmaz. Xalqımız xəbəri eşidən gündən almanlar qədər üzüntü içindədir. Bu gün almanların başına gətiriləcək faciənin sabah onlara tətbiq olunacağı qənaətindəyik. Yeganə ümidimiz sizin belə bir haqsız zülmə razı olmayacağınızdır. Əgər bu qərarı həyata keçirsəniz, səhv bir iş görmüş olarsınız. Hökumət qərarında israr edərsə, nəticəsi heç də yaxşı qarşılanmayacaq. O zaman bütün xalqımızın dövlətə qarşı üsyana qalxdığını görəcəksiniz. Bunun da yeganə səbəbkarı yenə də hökumətimiz olacaq. Əgər belə xoşagəlməz hadisə baş verərsə, bir vali kimi sizin də məsuliyyətiniz az olmayacaq".

Ələkbər bəyin bu təşəbbüsü öz təsirini dərhal göstərdi və rus hökuməti verdiyi qərarı ləğv etdi. Bu hadisədən xeyli sonra məsələdən xəbərdar olan alman kəndliləri Rəfibəyliyə öz təşəkkürlərini bildirmək üçün onun yanına gəldilər.

Birinci Dünya Müharibəsi dövründə alman kəndlilərini müdafiə edən Gəncə nəyə görə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı həmin alman kəndlilərini müdafiə edə bilmədi? Bolşevik rejimi çalışqanlığı ilə tanınmış alman kəndlilərinin var-dövlətlərini əllərindən aldıqdan sonra nə üçün Sibirə sürgün etdi?

Bu sualların cavabı çox qısa və bəsitdir: 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanı işğal edən Qızıl Ordu və rejimin "Çeka" sı tarixdə misli görünməmiş qəddarlığı buradakı xalqa da nümayiş etdirdi. Gəncə bu zülmə dözə bilmədi. Yenə tarixdə üsyan oldu. Üsyançılar 7–8 gün ərzində şəhərə hakim oldular.

Bolşeviklərin statistikasına görə, Qızıl Ordu bu üsyan zamanı 6 min nəfər itirdi. Ancaq 9-cu gün bolşeviklər şəhəri dörd tərəfdən mühasirəyə alaraq, ermənilərin də köməyi ilə üsyanı yatıra bildilər. Şəhərə girən Qızıl Ordu böyük qırğın törətdi. Sonra bolşeviklər Gəncənin bir daha belini dikəldə bilməyəcəyi qənaətinə gəldilər. Bax bu səbəbdən 1934-cü ildə gəncəlilər alman kəndlilərinin Sibirə sürülməsini səssizcə, kədərlə seyr etdilər.

Gəncə üsyanının təfsilatını sonra verəcəyik. Gəncəlilər milli mübarizəmizi Milli Komitənin rəhbərliyi altında "açıq və qapalı görünən məsələlər" deyə, iki hissəyə ayırmışdılar. Açıq məsələləri Ələkbər bəy Rəfibəyli, gizli məsələləri isə Nəsib bəy Yusifbəyli idarə etməkdə idi. Milli Komitə bu şəxslərdən ibarət idi:

1. Nəsib bəy Yusifbəyli (hüquqşünas, Gəncə Bələdiyyə rəisinin müavini, Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsinin li-deri);

2. Ələkbər bəy Rəfibəyli (təqaüdçü);

3. Xəlil bəy Xasməmmədli (Gəncə şəhəri Bələdiyyə rəisi, hüquqşünas);

4. Ələkbər bəy Xasməmmədli (vəkil);

5. Əliş bəy Xasməmmədli (vəkil);

6. Həsən bəy Ağaoğlu (doktor);

7. Aslan bəy Səfiyurdlu (vəkil);

8. Böyükmirzə Məhəmməd (müəllim);

9. Kiçik Mirzə Məhəmməd (müəllim);

10. Mirzə Hüseyn (müəllim);

11. Məhəmməd Bakir Şeyxzamanlı (Bələdiyyə üzvü);

12. Həsən Fəttah bəy (bank mühasibi);

13. Komitəçi Hacı Əli (tacir);

14. Sarı Hacı Ələkbər (tacir);

15. Nağı Şeyx (Gəncə Gənclik Təşkilatının rəisi).

Milli Komitənin qərarı ilə Nəsib bəyin sədrliyində beş nəfərlik icra heyəti də yaradılmışdır:

1. Nəsib bəy (Firqə lideri);

2. H.F. (polkovnik, zabitlərimizin təmsilçisi);

3. Aslan bəy Səfiyurdlu (sosialistlərimizin təmsilçisi);

4. Pişnamazzadə Molla Məhəmməd (Dinimi-zin təmsilçisi);

5. Əhməd Cavad (gənclərimizin təmsilçisi).

Bu heyət daimi olaraq vəzifəsini icra edirdi. Fəaliyy ətimiz bu qaydada davam edərkən Türk Ordusu Sarıqamışa hücum etdi. Bu ani hücum qarşısında ruslar təlaşa düşüb, nə edəcəklərini bilmirdilər. Onların ilk tədbiri bu oldu: İrəvandakı Mərkəzi Bankı boşaldaraq, Gəncəyə daşıdılar (o zamanlar Qafqazdakı Rus Mərkəzi Bankı İrəvanda yerləşirdi). Eyni zamanda, Qafqazdakı bütün dövlət məmurlarına 200 manat (20 ədəd rus qızılı) verərək hazırlaşmalarını əmr etdilər. Ancaq bu məmurların arasında olan türklər vəziyyəti Gəncə gizli Komitəsinə bildirdilər. Gizli Komitə vəziyyəti müzakirə etdikdən sonra, türk məmurlarının pulları almaları, ancaq təhrik ediləcəkləri zaman getməyəcəklərini bildirmələri qərarını çıxardı. Xalqa da ruslar çəkildikləri təqdirdə sevinclərini büruzə verməmək tapşırıldı. Təəssüf ki, Sarıqamışa edilən hücum müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi. Tarix boyunca cəbhələrdə düşmənə qarşı qəhrəmanlıqları ilə ad çıxaran "türk mehmetcikləri" Sarıqamışda təbiətin amansız qışı və hərbi əməliyyatlar zamanı edilən səhvlər nəticəsində məğlub olmuşdur. Türk ordusunu məğlub edən qara qış düşmənə zəfər bəxş etmişdir. On minlərlə "mehmetcik" donaraq ölmüş, minlərlə türk qəhrəmanı isə əsir düşmüşdü. Əsirlər ruslar tərəfindən dərhal vaqonlara doldurularaq Sibirə göndərilmişdilər. Yolda ruhlarını Tanrıya təslim edən yaralı və xəstə "mehmetciklərin" cəsədləri yol boyundakı dəmiryolu stansiyalarında qatar dayandırılaraq xalqa verilir və xalqımız da onları göz yaşları içində dəfn edirdi.

Milli davalarımızı davam etdirmək üçün hər bir işi vaxtında nəzərdən keçirib nəticə çıxarmalı və bunun üçün də fəaliyyətimizi sürətləndirməliydik. Bir neçə nəfərin yalnız bu işlərlə məşğul olması lazım idi. Bunu əsasən Gənclik Təşkilatının rəhbəri olduğum dövrdə başa düşmüşdüm.

Gəncə gənclər təşkilatının fəaliyyəti

Gəncə Gənclər Təşkilatının gördüyü işlər və fəaliyyəti Milli Komitəni olduğu kimi, xalqımızı da məmnun etmiş və hörmətini qazanmışdır. Özüm kimi bir neçə dostumun da yalnız milli işlərimizlə məşğul olmasını təmin etdikdən sonra çalışmalarımızı sürətləndirdik.

Təşkilatımız əsir daşıyan qatarlardan götürülən cəsədləri qəbul etmək üçün stansiyada daimi növbətçi saxlayırdı. Bir gün stansiyadan keçən qatardan dörd cəsədin düşürülməsi xəbərini aldıq. Dərhal toplaşaraq əziz şəhidlərimizə cənazə mərasimi təşkil etdik. Göz yaşları içində söylənilən nitqlərdən sonra onları əbədi məzarlara qoyduq. Anadoluda doğulan "türk mehmetciyi" türklük uğrunda döyüşə atılır, ölür və yenə də türk torpağı olan Azərbaycanda torpağa tapşırılırdı.

Mərasimdən sonra Gəncə şəhər bələdiyyə rəisi Xəlil bəyin yanına gedərək Gənclik Təşkilatı adından onunla söhbət etdim, vəziyyəti anlatdım.

Dediklərim bu idi: ruslar Qafqaz cəbhəsində əsir aldıqları əsgərləri vaqonlara dolduraraq Sibirə göndərirdilər. Xəstə olan əsirlər isə üzücü və ağır yola dözməyərək can verirdilər. Cəsədlər yolda stansiyalarda yerə düşürülürdü. Rus hökumət nümayəndələrinin bu qeyri-insani hərəkəti xalqımızı qeyzləndirirdi.

Xəlil bəy məni dinlədikdən sonra Gəncə valisi ilə görüşəcəyini, nə lazımdırsa edəcəyini söylədi. Sonra da nəticəni bilmək üçün axşam şəhər klubuna gəlməyimi tapşırdı.

Kluba getdim, Xəlil bəyi gördüm. O mənə, "Vali ilə görüşdüm. Sabah stansiyada geniş bir bina boşaldılacaq, düşərgə və xəstəxana qurulacaq. Hərbi qospitaldan həkimlər dəvət olunacaq, ayrıca olaraq hökumət və bələdiyyə həkimləri də bu işə cəlb ediləcəklər. Tbilisidən hərəkət edəcək əsir dolu qatarlar haqqında əvvəlcədən Gəncəyə məlumat veriləcək, həkimlər dərhal stansiyaya gedərək qatardakı əsirləri gözdən keçirəcək, xəstə olanları düşərgədə saxlayacaqlar", – dedi.

Xəbərə son dərəcə sevindim və təşkilatımın adından Xəlil bəyə təşəkkür etdim. Təşəkkürə lüzum olmadığını, bu kimi işlərin onun da vəzifəsi olduğunu, bundan sonra da hər hansı istəyimiz olarsa, çəkinmədən ona söyləyə biləcəyimizi dedi. Xəlil bəy sonra məni axşam yeməyinə dəvət etdi. Ancaq aldığım xəbərdən duyduğum sevinci dostlarımla bölüşmək üçün tələsdiyimdən Xəlil bəyə təşəkkür etdim və: "Xəlil bəy, sizdən bir ricam da var: mənim həkimlərlə birlikdə heyətdə iştirak etməyimi təmin edin. Yəni əsirlər həkimlərin söylədiklərini anlamazlar. Heyətdə tərcüməçi olaraq iştirak etmək istəyirəm", – dedim.

Təklifimi məqbul sayan Xəlil bəy sabah vali ilə görüşəndə bu işi də razılaşdıracağını bildirdi. Həqiqətən də, ertəsi gün stansiyada böyük bir bina boşaldıldı. Ətrafı məftil şəbəkə ilə çevrələndi, nəzarət üçün əsgərlərlə əhatə olundu. Mən də valilikdən tərcüməçi olduğumu bildirən rəsmi sənəd aldım. Bu vəzifə üçün haqq almayacağımı öyrənən vali və Mərkəzi Komandanlıq mənə ayrıca təşəkkür məktubu göndərdi. Əsirləri qarşılayacaq heyətdə üç həkim, mərkəzi komandanın yavəri və tərcüməçi olaraq mən də var idim. Həkimlərin üçünü də şəxsən tanıyırdım.

Həmin gün əsir daşıyan bir qatarın saat 14-də Gəncə stansiyasında olacağını xəbər verdilər. Heyətlə bir yerdə stansiyaya gedərək gözləməyə başladıq. Ancaq qatarın stansiyaya daxil olmasından on dəqiqə əvvəl bir bölük rus əsgəri oranı mühasirəyə aldı. Perrondakı mülki xalq gözləmə salonuna dolduruldu. Bir az sonra məni salona çağıran xalq rus əsgərlərinin əsirlərə hədiyyə ötürülməsinə icazə vermədiklərini, əsgərlərin içində erməni olarsa, əsirlərin yanına buraxılmayacaqlarını söylədilər.

Vəziyyəti mərkəzi komandanın yavərinə bildirdim. Yavər dedi ki, qatarda 28 vaqon var. Hədiyyələr 28 kisəyə yerləşdirilib verilməlidir. Vəziyyəti xalqa izah etdim, dərhal kisələr hazırlanmağa başlandı. Bir az sonra qatar gəldi. Heyətimiz vaqonlara girərkən mən də türkcə aralarında xəstə olub-olmadığını soruşurdum. Biçarələr şaşqın-şaşqın bizə baxır və özlərini müayinə etdirmirdilər. Onların bizə inanmadığını görüb söhbətə başladım: "İndi durduğunuz stansiya Gəncə şəhərinin stansiyasıdır. Şəhərin əhalisi türkdür. Sizin öz qardaşlarınızdır. Burda xəstəxanamız var, xəstə olanlar müalicə edildikdən sonra yollarına davam edə biləcəklər".

Mənim bu söhbətimdən sonra xəstə olmayanlar da xəstəxanaya getmək istəyirdilər. Heyətimiz müayinə nəticəsində 40 nəfər xəstə müəyyən etdi. Daha sonra xəstələrin olmadığı vaqonlara da girdik və bütün əsirlərin əhvalını soruşduq. Həkimlər əsirlərə müxtəlif suallar verirdilər. Sonra xalq tərəfindən hazırlanmış kisələri, "Türk xalqı tərəfindən sizlərə hədiyyədir", – deyərək vaqonlara verməyə başladım. Bu zaman onlardan birinin pəncərəsindən baxan gənc bir zabit bizi səslədi, vaqonlarına getməyimizi xahiş etdi. Biz vaqona girdik. Zabit dedi: "Mən xəstəyəm, çox xəstəyəm. İki həftədir heç istirahət etməmişik. Vaqonumuzda həkim var, ancaq dərman yoxdur". O, sözünü bitirər-bitirməz həkim olduğu anlaşılan bir bəy bizə yanaşdı və xəstənin vəziyyətini anlatdı. Sonra həkimlər öz aralarında müzakirə etdilər və mənə, "Xəstəni götürək. Əgər arzu edərsə, həkimi də məmnuniyyətlə burada saxlaya bilərik, bizə kömək edər", – dedilər. Həkimlərin qərarını türk həkiminə və zabitinə anlatdım, hər ikisi də razılaşdı. Hamımız birlikdə xalqla dolu salondan keçdik. İnsanlar hamılıqla ayağa qalxaraq əsirləri salamlayırdı. Qatar isə yavaş-yavaş stansiyadan uzaqlaşmaqda idi.

Xəstələri xəstəxanada yerləşdirdik. Mən ayrılmaq istəyən zaman baxdım ki, əsirlər getməyimi istəmirlər. Onlara darıxmamağı, hər gün gələcəyimi və başqa qonaqlar da gətirəcəyimi söylədim. Sonra xəstəxanadan ayrılıb şəhərə gəldim və olub-keçənləri yoldaşlarıma anlatdım. Biz öz aramızda hər gün əsirlərə vacib olan yemək və siqareti çatdırmağı qərarlaşdırdıq. Beləliklə, yüzlərlə xəstə əsiri müalicə etdikdən sonra Sibirə – düşərgələrə yola salırdıq. Qurduğumuz düşərgənin xəstəxanasında daimi olaraq 200 xəstə olurdu. Bunların başında əsir zabit Murad bəy dururdu. O və həkim düşərgənin ən sözükeçən adamı olmuşdular. Mərkəz Komandanının yavəri də əlimizdə idi. Bundan başqa, düşərgənin rəisi də sözümüzdən çıxmırdı. Dostlarımız və yoldaşlarımızla birlikdə ora gedir, istədiyimiz qədər qala bilirdik. Əsirləri Azərbaycanda türkcə nəşr olunmuş kitablarla, qəzetlərlə də təmin edirdik. Bakıda Məmmədəmin Rəsulzadənin nəşr etdirdiyi "Açıq söz" qəzetini onlara gündəlik olaraq çatdırırdıq. Gəncədəki bütün müəllim və şairləri düşərgəyə dəvət edir, əsirlərin darıxmamasını təmin edirdik. Onların ən çox sevdiyi şair Əhməd Cavad idi.

Bir gün Gəncə tacirlərindən olan Hacı Həsən yanıma gəldi və əsirlərə ziyafət vermək istədiyini söylədi. Vəziyyəti Xəlil bəyə bildirdim və validən icazə almasını xahiş etdim. Bir neçə gün sonra o məni yanına çağırdı, "Hacı Həsənə söylə ki, zəngin və gözəl bir ziyafət versin. Əsirlərdən başqa vali, mən, mərkəzi komandan, hökumət, bələdiyyə həkimləri, bir də şəhərin məşhur şəxsləri iştirak edəcəyik", – dedi. Vəziyyəti Hacı Həsənə bildirdim. Ertəsi gün 300 nəfərlik ziyafət hazırlandı. Düşərgənin bağçasında masalar quruldu, ən yaxşı azəri çalğıçıları çağrıldı. Qonaqlar vali, bələdiyyə rəisi, bələdiyyə rəisinin biri türk, digəri erməni olan müavinləri, mərkəzi komandan və yavəri, polis müdiri, prokuror, bank müdirləri, şəhərdə mövcud olan cəmiyyətlərin rəisləri, türk və erməni tacirləri və müəllimlərdən ibarət idi.

Yemək əsnasında bələdiyyə həkimi Həsən bəy türkcə bir nitq söyləyərək, "Əsir qardaşlarım, siz burada özünüzü əsarətdə və qürbətdə saymayın. Ətrafınızda yaşayan şəhərlilər də, kəndlilər də sizin kimi türkdürlər, yəni öz qardaşlarınızdır. Bugünkü ziyafəti də sizə qardaşınız Hacı Həsən ağa öz pulu ilə verməkdədir", – bildirdi. Bu zaman Hacı Həsən yerindən durdu və "Doktor bəy, onlar bizi əsarətdən qurtarmaq üçün müharibə edirlər, bizim üçün canlarını verirlər. Bir yemək nədir ki?" – dedi. Bu sözlər ziyafətdəkilər arasında soyuq sükunət yaratdı. Ancaq doktor Həsən bəy, "Hacı, Hacı, sən otur yerində, mən danışaram", – deməklə böyük səhv etmiş Hacını susdurdu.

Hacı Həsənin söylədiyi sözlərin mənasını anlayan ermənilər bığlarının altından gülürdülər. Ziyafət çox gözəl keçdi, əsirlər razı qaldılar. Elə qonaqlar da məmnun çöhrələrlə evlərinə dağılışdılar.