Keçən günlərin dastanı

Bakıda mənim üçün adət etmədiyim, adət edə biləcəyimi də güman etmədiyim bir həyat başladı. Yaxşı ki, məndən altı yaş böyük bir dayım var imiş… Vaqif dayı… Bir il onunla kirayədə qaldım, bir ildən sonra güc-bəla ilə Universitetin yataqxanasında yer ala bildim…Ümumiyyətlə, yataqxanada yer almaq əzabı hər il takrarlanırdı. İmtahanları kifayət qədər uğurla verib kəndə qayıtdıqdan bir az sonra daha çox onu düşünürdüm ki, yataqxanada yer ala biləcəm ya yox?.. Çünki orderi birillik verirdilər…

Elə tələbələr vardı ki, hətta kənddən gəlsələr belə, məişət işlərini, görürdüm ki, çox münasib bir şəkildə qaydaya salır, özlərini xeyli rahat hiss edirlər. Əlbəttə, burada maddi imkan da az rol oynamırdı, ancaq o qədər imkanı olmayanlar içərisində də məişət bacarığı olanlar vardı ki, özlərinə bir gün ağlayırdılar. Mənimsə Universitetdən kənar həyatım, demək olar ki, yox idi… Məişət qayğılarını bir təhər yola verir, bu barədə heç düşünməməyə çalışırdım.

… Aclıq da olurdu, müxtəlif xarakterli maddi, ya mənəvi gərginlik də… Ancaq oxuduğumuz romanlardan da bilirdik ki, bütün bunlar keçicidir, mübarizə aparmaq, həyatda layiq olduğun yeri tutmaq lazımdır.

… Elə ilk günlərdən adını eşidib özünü görmədiyimiz çox görkəmli müəllim-professorlardan dərs almağa başladıq: Abbas Zamanov, Mir Cəlal, Vaqif Vəliyev, Ağamusa Axundov… Böyük yazıçı, ədəbiyyatşünas Mir Cəlalı, təbii ki, daha yaxşı tanıyırdıq, bədii əsərlərinin çoxunu, elmi əsərlərinin isə bir hissəsini oxumuşdum. “Bir gənjin manifesti”ni bilməyən yox idi… Mir Cəlal müəllim ahıllaşmışdı, bir cümləni demək üçün xeyli fikirləşir, ancaq elə cümlə deyirdi ki, saatlarla fikirləşib o səviyyədə demək çətin idi. Ədəbiyyatşünaslığın ən mürəkkəb məsələlərindən elə sadə bir dildə danışırdı ki, “modern terminologiya”nın əsiri olmağa hazırlaşan bizlər tərəddüd içərisində qalırdıq.

Auditoriyada asta addımlarla o başa-bu başa gəzinir, mühazirə deyir, hərdən də tələbələrdən birinin qolundan tutub adını soruşur, suallar verirdi. Bir dəfə mənə yaxınlaşdı, ayağa durdum, sual elədi ki, “müsbət qəhrəman nədir?” Cavab verdim ki, “həyatdakı müsbət insanların bədii ədəbiyyatdakı obrazına müsbət qəhrəman deyilir”. Məmnunluqla gülümsəyib “bə müsbət insan nədi?” deyə soruşdu. Bir az fikirləşib dedim ki, “Mir Cəlal müəllim, onu bilmirəm”… Sonuncu sualı bir-iki nəfərə də verdi, ancaq cavab ala bilmədi. Auditoriyanın qarşısına keçib əlini belinə qoydu, ahəstə səslə “cəmiyyəti irəli aparan, ictimai tərəqqiyə xidmət edən insana müsbət insan deyilir” – dedi.

Tələbələrə kurs işi mövzuları paylamışdı – hər dərsin birinci, ya ikinci hissəsində bir-iki nəfəri qaldırıb soruşurdu ki, “sənin əsərinin mövzusu nədi?” Hamının üzündə təbəssüm əmələ gəlirdi, bizim cızmaqaralarımıza “əsər” deməsi, özü də belə böyük yazıçı-ədəbiyyatşünasın, əlbəttə, qəribə idi.

Bir dəfə də lap arxada əyləşmiş tələbələrdən birinin qolundan tutub asta-asta yazı taxtasının qarşısına gətirdi. Ona bir-iki sual verdi, heç bir suala cavab verə bilməyən tələbə pərtliyini gizlətmək üçün xəfifcə gülümsəməyə başladı. Mir Cəlal müəllim onu yazı taxtasının yanında qoyub yenidən arxaya getdi, həmin tələbənin parta yoldaşını qaldırıb astadan soruşdu ki, “sənin yoldaşın əvamdı?..” Mir Cəlal müəllim “əvam” tələbənin yanına qayıdana qədər verdiyi ritorik sualı tələbələr bir-birinə ötürə-ötürə həmin tələbənin özünə çatdırmışdılar…

Mir Cəlal müəllim artıq ahıllaşsa da, vaxtilə yetişdirdiyi istedadlı tələbələri – Vaqif Vəliyev, Firidun Hüseynov, Təhsin Mütəllimov, Cəlal Abdullayev, Xalid Əlimirzəyev… bizə dərs dedilər. Onlar, demək olar ki, hər dərsdə Mir Cəlal müəllimdən sitat gətirirdilər…

“Dilçiliyə giriş” fənnini professor Nəsir Məmmədov dedi. O, bu sahənin Azərbaycanda yaradıcısı, ilk dərsliyin müəllifi idi… Yuxarı kursda isə müasir dilçiliyin banisi Ferdinand de Sössürdən ixtisas kursu apardı. Onun bir sözü indiyə qədər yadımdadır; dedi ki, mən F.de Sössürü neçə illərdi öyrənirəm, ancaq nə dediyini keçən il başa düşmüşəm… “Ümumi dilçilik kursu”nu rus dilindən azərbaycancaya çevirəndə başa düşdüm ki, təvazökar (və möhtərəm) müəllimim nə üçün belə deyirmiş. F.de Sössürü az-çox başa düşmək üçün dilçi doğulmaq, illərlə oxumaq (və düşünmək) tələb olunur… Bizdə elə dilçilər var ki, böyük alimin nəzəriyyəsinin ruhunu anlamaq əvəzinə ayrı-ayrı mülahizələrinə, çox zaman da mexaniki, istinad etməklə özlərini F.de Sössürü bilən kimi göstərirlər…

* * *

Mən xoşbəxtəm ki, həm orta məktəbdə, həm də xüsusilə Universitetdə çox böyük dilçi müəllimlərdən dərs almışam; onların yalnız məşhur (və mənim üçün doğma!) adlarını çəkmək kifayətdir ki, şair demiş, “qəziyyə məlum” olsun: Muxtar Hüseynzadə, Əlövsət Abdullayev, Nəsir Məmmədov, Ağamusa Axundov, Yusif Seyidov, Fərhad Zeynalov, Tofiq Hacıyev, Abdulla Vəliyev, Musa Adilov, Samət Əlizadə, Zinyət Əlizadə, Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov…

Və bir də ona görə xoşbəxtəm ki, bu böyük dilçi- müəllimlər nə yazdılarsa, demək olar, hamısını oxudum; nə dedilərsə, hamısını anlamağa çalışdım. Həm Universitetdə təhsil aldığım illərdə, həm də sonralar onların hər birindən qayğı, kömək, hörmət (və müdafiə!) gördüm…

Onlar müxtəlif nəsilləri təmsil etdiklərinə görə, elmi- nəzəri səviyyələri, əsaslandıqları tədqiqat metodları bir- birindən fərqlənirdi, ancaq hamısını, istisnasız olaraq, bir qayə birləşdirirdi ki, bu da Ana dilinə sonsuz məhəbbətdən ibarət idi.

Universitet dilçilərinin önündə isə, yalnız tarixi xidmətlərinə görə deyil, intellektinə, müəllimliyinə, milliliyinə… (və şəxsiyyətinə!) görə Muxtar Hüseynzadə gedirdi… O Muxtar Hüseynzadə ki, bizim, demək olar, bütün dilçi müəllimlərimizin müəllimi olmuşdu… “Müasir Azərbaycan dili” deyəndə onun adı elə qətiyyət (və ehtiramla!) çəkilirdi ki, sanki o, ana dilimizin qrammatikasını yazmaqla kifayətlənməmiş, onu (müasir Azərbaycan dilini) yaratmışdı. Hətta şairlərdən birinin Muxtar müəllimə həsr etdiyi şeirində təxminən belə bir ifadə vardı: Mənim Azərbaycan dilim – Muxtar dilim!

Şair ana dilimizin (və xalqımızın!) öz müstəqilliyi uğrunda mübarizə əzmini (həm Şimalda, həm də Cənubda!) əks etdirmək üçün böyük dilçinin xidmətləri ilə yanaşı, adının mənasından da (muxtar!) obraz kimi faydalanmışdı… Həmin şeirin (və obrazın!) müəllifi – sonralar Azərbaycanın azadlıq mücahidlərindən biri kimi şöhrətlənən Xəlil Rza Ulutürk idi. Və o da yadımdadır ki, Muxtar müəllim Xəlil Rzanı Azərbaycan dilinin qanun- qaydalarını ən yaxşı bilən şairlərdən sayırdı.

Professor Muxtar Hüseynzadə bizə dərs deyəndə səksəni haqlamışdı… Azərbaycan, xüsusilə Universitet dilçilərinin müəllimi olan bu mötəbər şəxs, başqalarını bilmirəm, mənim dilçilik həvəsimə nə isə mistik bir enerji gətirdi. Azərbaycan dilçiliyinin banilərindən olan böyük alimin əsərləri ilə hələ orta məktəbdən tanış idim.

Muxtar müəllim artıq çox yaşlaşdığından morfologiyanın quru müddəaları, hökmləri ilə auditoriyanı ələ ala bilmirdi. Ancaq qəribəydi ki, dərsə qulaq asmayan tələbələrin arxada bir-birilərilə danışması da onu əsəbləşdirmirdi. Qabaqda əyləşib onu dinləyənlər üçün danışır, hərdən də deyirdi ki, mən bilirəm, dərsə qulaq asmayanlar qızlardır, Həvvanın nəvələridir; Adəmi cənnətdən onlar qovdurdular.

Muxtar müəllimi dinləmək, nitq hissələri barədə bildiklərimin (əslində, bunu da orta məktəbdə məhz onun dərsliyindən öyrənmişdik) nə qədər zənginləşdiyini hiss etmək mənə zövq verirdi. Akademik Məmmədağa Şirəliyev, müxbir üzv Əbdüləzəl Dəmirçizadə ilə birlikdə öz böyük müəllimləri professor Bəkir Çobanzadədən sonra Azərbaycan dilçiliyini formalaşdırmış professor Muxtar Hüseynzadə canlı tarix idi. Mərd, prinsipial, yalnız dostları ilə deyil, ideya düşmənləri, opponentləri ilə də zarafat etməkdən çəkinməyən bu qürurlu insan Azərbaycan dilinin (və dilçiliyinin) mücəssəməsinə çevrilmişdi. Mənə elə gəlirdi ki, onun bir söz belə demədən yalnız auditoriyaya girib çıxması kifayətdi ki, ana dilimin incəliklərini öyrənmək həvəsim birə beş artsın.

Muxtar müəllim çox gənc yaşlarında Cənubi Azərbaycandan – Mərəndin Zünuz kəndindən Şimala gəlmiş, müxtəlif işlərdə çalışmış, fitri istedadı, zəhməti ilə mənsub olduğu xalqın ən böyük ziyalılarından birinə çevrilmişdi. Ağır keçmiş həyatını özünəməxsus şəkildə anladırdı; deyirdi, o qədər həsrətində olmuşam ki, övladlarıma oyuncaq alanda əvvəlcə özüm oynadıb sonra onlara verirəm… İranda baş verən inqilabın gedişini diqqətlə izləyirdi. Sevinirdi ki, Cənubi Azərbaycanda da gənclər ana dilinin qrammatikasını məhz onun dərsliyindən öyrənəcəklər. Və bu barədə danışanda kövrəldiyini biz tələbələri dəfələrlə görmüşdük.

Sovet ideologiyasının təsiri ilə formalaşan rus türkologiyasını qəbul etmir, yeri düşəndə rus türkoloqlarının düşünülmüş “səhv”lərini tənqid edirdi. Mühazirə qeydlərini ərəb əlifbası ilə yazan böyük alimin rus dilinə elə də hörməti yox idi ki, bu da onun milli mövqeyinin mücadiləçi təbiətindən irəli gəlirdi. Bakıda keçirilən ümumtürkoloji yığıncaqlarda rusca çıxışlarının mətnini də ərəb əlifbası ilə yazarmış. Həmin məclislərin birində Azərbaycan dilçilərinin milli mövqeyinə etinasız yanaşan Moskva türkoloquna “spakoyna prixadi, spakoyna uxadi ha!” demişdi.

Bir dəfə Muxtar müəllimin dərsində ikən dekanımız Firidun Hüseynov auditoriyaya daxil olub Muxtar müəllimlə çox səmimi görüşdükdən və üzr istədikdən sonra əlindəki siyahını oxudu. Adı çəkilənlər bir-bir ayağa durdular. Bu bir neçə gün əvvəl hansısa dərsdən qaçanların siyahısı idi. Onların arasında, təəssüf ki, mən də vardım. Firidun müəllim bütün pedaqoji məharətini işə salıb bizi danlamağa başladı. Başımızı aşağı dikmişdik. Tənbeh acı idi, ancaq çox adama aid olduğundan dözmək o qədər də çətin deyildi… Birdən Muxtar müəllim guya auditoriyanın eşitməməsi üçün dekana yaxınlaşıb yavaşca dedi ki, qoy Nizami əyləşsin, o, yaxşı tələbədir… Firidun müəllim gülümsündü, “hamınız əyləşin, bir də belə iş görməyin” deyib getdi.

Misalı özümdən gətirməyim, bəlkə də, təvazökarlıqdan uzaqdır, ancaq məqsədim o deyil… Demək istəyirəm ki, Muxtar müəllim kiçicik bir istedadını hiss etdiyi hər bir tələbəsini özünəməxsus cəsarətlə (və deyim ki, hətta qısqanclıqla!) qoruyurdu. O zaman artıq məşhur dilçi olan və bizə birinci kursda fonetikadan mühazirə oxumuş professor Ağamusa Axundovu xüsusilə tərifləyir, deyirdi ki, çox gənc yaşlarında öz müəllimlərindən qabağa getdi… Bunu deyəndə tələbəsi ilə nə qədər fəxr etdiyini görməmək, sadəcə olaraq, mümkün deyildi.

Muxtar müəllimin “qısqanclığ”ı, təbiri caizsə, milli-ideoloji məzmun daşıyırdı. Tələbələrindən biri – Fərhad Zeynalovun ilk kitablarını (həmin əsərlər türk dillərinin müqayisəli qrammatikasına həsr olunmuşdu) oxuduqdan sonra demişdi ki, Fərhadı da Moskvaya göndərdik, getdi təsir altına düşdü… Rus türkologiyasının türk dillərinə tətbiq etmək istədiyi ümumi (nəzəri) dilçilik anlayışlarını, prinsiplərini qəbul etməyən Muxtar müəllim istedadlı tələbəsini əldən verməməyə çalışırdı.

Nə qədər müasir olsa da, bu böyük alim-müəllimin daxilində Şərq müdrikliyi mühafizəkarlığa qədər gedib çıxırdı. Onun öz məktəbi vardı… Ya bu məktəbin tələbəsi olmalıydın, ya da onu tərk eləməliydin…Sovet ideologiyasının hər cür milli məktəbi dağıtdığı bir şəraitdə Muxtar Hüseynzadənin “patriarxal normativliyi” yalnız ona görə yaşayırdı ki, təmənnasız, səmimi və milli idi… Hamı görürdü ki, Muxtar müəllim doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməyi bir tərəfə qoyub tələbələrinin namizəd, doktor olması, elmdə mövqe tutması üçün çalışır.

Muxtar müəllimin “xarici düşmənlərin”dən başqa “daxili düşmənləri” də vardı, ancaq son tələbələri olan bizlər elə vaxta düşmüşdük ki, nə onun özü, nə də “düşmən”ləri o halda deyildilər ki, tarixi münaqişələrini davam etdirə bilsinlər. Odur ki, tarixdən nə isə zorla hiss edə biləcəyimiz təəssüratlar qalmışdı…

Birinci “düşmən” Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Əbdüləzəl Dəmirçizadə idi… Muxtar müəllimdən səviyyəcə qətiyyən aşağı olmayan, bir sıra sahələrdə hətta ondan irəli getmiş bu böyük alimi mənim müəllimim ona görə qəbul etmirdi ki, Ə.Dəmirçizadədə sözün geniş mənasında eksperimentallıq vardı-çox zamanlar mahiyyətinə vara bilmədiyi məsələlərə də müdaxilə edir, məsələn, marrizmin müdafiəsinə qalxır, yaxud Midiya dilindən danışırdı…Yaxud da mübtədanın baş üzv olduğunu inkar edirdi…Muxtar müəllim belə şeyləri qəbul edən deyildi, ona görə də “zarafat”a keçir, Səməd Vurğunun məşhur misraları ilə ona cavab verirdi:

Hər sadə, mürəkkəb cümləmizin də,

Əzəl, mübtədası partiyamızdır.

… Əgər Azərbaycanın ən böyük şairi mübtədanı (ibtidanı, başlanğıcı) partiyanın cəmiyyətdəki rolu ilə müqayisə edirsə, sən nə karəsən ki, onu baş üzv saymayasan?..

Müdafiə şurasının iclasında Ə.Dəmirçizadə müdafiə edənin hansısa fikrini misal gətirib əlavə edir: “burdan belə çıxır ki…” Muxtar müəllim dərhal onun sözünü kəsib yerindən dillənir: “Ay Dəmirçi, çıxartma, çıxmasın!..”

… Muxtar müəllimin Ə.Dəmirçizadəyə münasibəti – “düşmənçiliy”i bəzən “diplomatik” səviyyəyə qalxırdı: hətta tələbələrindən birini Ə.Dəmirçizadənin yanında işə düzəltmək istəyirmiş ki, onun nə düşündüyü, hərəkətləri barədə vaxtında xəbər tutsun…

İkinci “düşmən” akademik Məmmədağa Şirəliyev idi… Azərbaycan ədəbi dilinin əsasında gah Bakı, gah da Şamaxı dialektinin durduğunu deyən dostu barəsində mötəbər bir toplantıda “atası Bakıdan, anası Şamaxıdandır, ona görə də heç birini incitmək istəmir” deyərək məsələni çox sadə həll etmişdi… Mən bir dəfə sual verdim ki, Muxtar müəllim, nə üçün Sizin orta məktəb dərsliyinizdən “sintaktik əlaqələr” bəhsini çıxarmaq istəyirlər? Cavab verdi ki, bir qrup savadsız orta məktəb müəllimi nazirliyə məktub yazıb həmin bəhsə etiraz edirlər. Deyirlər ki, çətindir, şagirdlərə izah edə bilmirik… Mənim yoldaşım Məmmədağa da üzüyola olduğundan razılaşıb, ancaq sintaktik əlaqələri bilmədən cümlə üzvlərini dəqiq təyin etmək olmaz.

Mənə elə gəlir ki, Muxtar müəllimin “daxil”də üçüncü “düşmən”i yox idi…Əslində, Azərbaycanda dilçilər arasında intriqa aparmağa üçüncü adam da mövcud deyildi – üç klassik dilçi vardı: akademik M.Şirəliyev, müxbir üzv Ə.Dəmirçizadə, professor M.Hüseynzadə.

…Muxtar müəllimin səksən illik yubileyi keçirilirdi. Dekanımız Ağamusa Axundov məruzə elədi… Rektor Faiq Bağırzadə öz çıxışında dedi ki, Muxtar müəllim çətin adamdır, bir də ona görə ki, Ağamusa Axundov kimi çətin bir tələbə də yetirib…

Muxtar Hüseynzadə uzun illər ümumi dilçilik kafedrasına rəhbərlik etdi… Beş il dekan oldu…

Dekan olduğu illərdən bir xatirə danışırdılar… Sessiya vaxtı dərslərə gəlməmiş qiyabiçi tələbə xanım qucağında körpəsi dekana – Muxtar müəllimə yaxınlaşır ki, onu imtahana buraxsın… Muxtar müəllim deyir ki, bala, uşağın olması barədə kağız gətir ki, icazə verək. Tələbə israrla qucağındakı körpəni göstərib, “müəllim, bu boyda uşağı görmürsüz, kağızı neynirsiz?” deyir. Muxtar müəllim görür ki, onu heç cür başa sala bilməyəcək. Ona görə də qollarını irəli uzadıb deyir: “uşağı ver mənə”… Tələbə xanım, qucağında uşaq, sövqi-təbii geri çəkilir, həyəcanla soruşur: “Müəllim, uşağı neynirsiz?” Muxtar müəllim tövrünü pozmadan “Heeç… Sənin şəxsi işinə tikəcəm ki, imtahan verməyə icazən olsun” deyir.

Artıq qeyd olunduğu kimi, Muxtar müəllimin uşaqlığı, yeniyetməliyi, həm dövrün xarakterindən, həm də özünün taleyindən irəli gələrək, məşəqqətli keçmişdi: on üç yaşından mədənlərdə, müxtəlif müəssisələrdə fəhlə işləmiş, Gənjədə fəhlə fakültəsini bitirdikdən sonra təhsilini APİ-nin Şərq fakültəsində davam etdirmişdi.

APİ-də dilçi-türkoloq kimi elmi-pedaqoji fəaliyyətə başlayanda 30-cu illərin repressiyaları tüğyan edirdi – bir balaca millətə xidmət etmək istəyən ziyalıları “millətçi” adı ilə damğalayıb gedər-gəlməzə göndərirdilər. Muxtar müəllim ciddi cəzalandırılmaq üçün ən real “namizəd”lərdən biri idi… Ya özlərini sığortalamaq, ya da gənc mütəxəssisi xilas etmək üçün onu APİ-dən kənarlaşdırırlar.

Muxtar müəllim sonralar xatırlayırdı ki, DTK-da dindirilib gecə yarısı bayıra atılanda doğma institutunu belə tanımayıb… Halbuki APİ DTK ilə üzbəüz idi. (Bax: Adil Babayev. Dilçiliyimizin məbədi, Bakı, 2002, səh. 154). Onun iradəsini sındırmaq mümkün deyildi, DTK-nın əlinə fakt da vermirdi… Çox sonralar biz tələbələrinə də dediyi “vəzifəm yox, bir şeyim yox, müəlliməm də; mənə nə eləyəcəklər?!” fikrinə o, yəqin ki, 30-cu illərdən gəlmişdi…

* * *

Akademik Məmmədağa Şirəliyevin Azərbaycan dialektologiyası sahəsindəki genişmiqyaslı fəaliyyəti 40-cı illərdən etibarən ona elə bir şöhrət qazandırdı ki, sonra yetişən dialektoloqların heç biri elmi-ictimai nüfuz etibarilə həmin səviyyəyə qalxa bilmədi. Bu, akademikdən cəmisi bir il sonra dünyaya gəlmiş Abdulla Vəliyevə də aid idi.

Abdulla Vəliyev keçən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Universitetin Şərq fakültəsini bitirmiş, müəyyən müddətdən sonra – 1943-cü ildə yenidən doğma Universitetə qayıtmışdı.

O zaman artıq yalnız Azərbaycanda deyil, bütün sovetlər birliyində böyük dialektoloq kimi tanınan professor Məmmədağa Şirəliyev Universitetdə Ümumi dilçilik kafedrasına başçılıq edirdi. Və təbii ki, Abdulla müəllimin dil nəzəriyyəsi yox, məhz dialektologiya üzrə ixtisaslaşmasında kafedra müdirinin təsiri az olmamışdı. Hələ tələbəlik illərindən tərcüməçiliklə məşğul olan, xarici dillərlə maraqlanan (və bir müddət Xarici Dillər İnstitutunda müəllim, dekan müavini, kafedra müdiri işləyən) Abdulla Vəliyevin 40-cı illərin sonu, 50-ci illərin əvvəllərində dialektologiyaya keçməsi kafedra müdirinin təsiri ilə yanaşı, həmin dövrdə bu sahəyə kütləvi maraqdan da irəli gəlirdi.

Abdulla Vəliyevin kifayət qədər dərin ümumi (nəzəri) dilçilik səviyyəsi, tərcüməçilik istedadı sonralar imkan vermişdi ki, o, R.A.Budaqovun məşhur “Dilçiliyə dair oçerklər”inin böyük bir hissəsini Azərbaycan dilinə tərcümə etsin.

Ümumiyyətlə, dialektoloqların çoxundan fərqli olaraq, Abdulla müəllim müasir dilçilik metodlarını yaxşı bildiyinə görə həm əsərlərində, həm də mühazirələrində Azərbaycan dialektologiyası üçün səciyyəvi olan “patriarxal” mühakimələrdən, təsvirçilikdən kənara çıxa bilirdi. Onun 50-ci illərin əvvəllərində müdafiə etdiyi, Qərbi Abşeron şivələrinə həsr olunmuş namizədlik, uzun müddət üzərində işləyib yetmişinci illərdə bitirdiyi, keçid şivələrindən bəhs edən fundamental doktorluq dissertasiyalarında həmin elmi-nəzəri ümumiləşdirmə mədəniyyəti özünü aydın göstərir.

Abdulla Vəliyev bizim kursa əvvəl Azərbaycan dialektologiyasından mühazirə oxudu, sonra bizim qrupa həmin fəndən seminar apardı, sonra da dilçi tələbələrə ixtisas kursundan dərs dedi… Olduqca təmkinli, ağır- səngin, dediyi hər sözü ölçüb-biçən bu insanda Bakı ziyalılarına məxsus mütəvazö bir sanbal vardı. Əvvəl mənə elə gəlirdi ki, Abdulla müəllimin astagəlliyi ahıllıqdandır (bizə dərs deyəndə yetmişi artıq keçmişdi), ancaq sonralar öyrəndim ki, elə cavanlığı da belə olub.

Səsini ancaq o həddə qədər qaldırardı ki, sonuncu partada oturan tələbələr də onu eşidə bilsinlər. Onun həmin tövrü, təbii manerası təsirsiz qalmırdı… Tələbələrin ən şuluqları belə özlərini intizamlı aparırdılar ki, bu mötəbər şəxsin xatirinə dəyməsinlər.

Deyə bilmərəm ki, Abdulla müəllim bir dilçi olaraq Muxtar Hüseynzadə, Ağamusa Axundov, yaxud Tofiq Hacıyev qədər sözün geniş mənasında cazibədar idi, bununla belə öz sahəsini gözəl bilməsi, dil duyumu, müəllim səmimiliyi ilə ilk mühazirələrdən məni cəlb etmişdi. Və mühazirənin sonunda verdiyim suallara bütün təfsilatı ilə qaneedici cavablar ala bilirdim.

İlk elmi işlərimdən birini onun rəhbərliyi ilə yazıb tələbə elmi konfransında məruzə etdim. “Azərbaycan xalq dilində dərman bitkilərinin və müalicə üsullarının adları” mövzusundakı məruzəm, deyəsən, pis qarşılanmadı. Hətta elmi rəhbərimi də təriflədilər.

Dialektologiyadan mühazirələr qurtardı, seminar dərslərində Abdulla müəllimin üç qrupdan hansını götürəcəyi məlum deyildi… Adəti üzrə, asta addımlarla auditoriyaya girib qruplara bölünəcəyimizi dedi, sonra üzünü mənə tutub bir qədər də ahəstə səslə hansı qrupda olduğumu soruşdu. “Doqquz yüz dörd” dedim… Gülümsündü, başladığı söhbətə qayıdıb elan etdi: “Doqquz yüz dördünjü qrup qalsın, o biri qruplar çıxsın. Seminar müəllimləriniz bayırda gözləyir”.

Tələbə üçün bundan böyük qiymət, yaxud mükafat təsəvvür etmək mümkün deyildi…

Abdulla müəllim Azərbaycan dialektlərində “sağır nun” səsinin işlənmə areallarından danışırdı. Hiss elədim ki, həmin səsi tələffüz eləməkdən, misallar gətirməkdən mümkün qədər qaçır… Mənim məsələdən hali olduğumu görüb təbəssümlə “başqa arealların nümayəndələri həmin səsi tələffüz etməkdə çətinlik çəkirlər” dedi. Və bununla da, əslində, bizə elmi bir qanunauyğunluğu çatdırmış oldu.

Əvvəl elə bilirdim ki, Abdulla Vəliyev yalnız Azərbaycan dilinin dialektlərini yaxşı bilir. Sonra bizə Türk dillərinin müqayisəli dialektologiyasından ixtisas kursu aparanda gördüm ki, ən kiçik türk dillərinin şivələri barədə belə kifayət qədər geniş məlumata malikdir. Məhz onun dediyi dərsin təsiri ilə o zaman “Qazax dialekti: Azərbaycan dilindən Türkiyə türkcəsinə keçid” mövzusunda məqalə yazdım. Və bu barədə hörmətli müəllimimə danışanda “vaxtında qaldırılmış məsələdir” dedi, məsləhətlər verdi. Lakin, təəssüf ki, həmin mövzunu işləyib başa çatdıra bilmədim.

Abdulla Vəliyev uzun zaman dialektoloji ekspedisiyalarda olmuş, Azərbaycanın, demək olar ki, hər guşəsini gəzmiş, dialekt materialları toplamışdı. “Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti”nin əsas tərtibçilərindən biri idi… Ancaq mənə elə gəlir ki, onun dialektoloci yaddaşı həmin lüğətdən daha zəngindi. Hansısa rayonun hansısa kəndindən olan tələbələri ilə hansısa fonetik və ya qrammatik hadisənin, yaxud sözün belə yox, başqa cür olduğu barədə xəfif bir mübahisədən heç zaman çəkinmirdi. Çünki həm konkret faktları, həm də qanunauyğunluqları gözəl bilirdi.

Görkəmli dialektoloq-müəllimin bir xidməti də odur ki, onun ailəsində başqa bir müəllim-dialektoloq yetişdi. Və Abdulla müəllimin Abşeron şivələri mövzusundakı işini tamamladı. Gülxanım Vəliyeva bu gün Azərbaycanın tanınmış dialektoloqlarından biridir. Və çox şadam ki, Abdulla Vəliyevin nəvəsi, istedadlı gənc türkoloq Ülviyyə xanımın elmi rəhbəri kimi öz müəllimim qarşısındakı mənəvi borcumun bir hissəsini ödəmiş oldum.

… Danışırlar ki, bu təvazökar, saf (eyni zamanda qürur-lu!) insan ömrünün son illərində özünü yaxşı hiss etməyəndə həkimə aparırlar ki, müalicə olunsun. Həkimlər müayinə edəndən sonra bildirirlər ki, onun konkret olaraq heç bir xəstəliyi yoxdur. Sadəcə, bədəninin enerjisi qurtarıb… Ancaq həmin həkimlər bilə bilməzdilər ki, Abdulla müəllim bədəninin bütün enerjisini son damlasına qədər, mütəvazi bir təmənnasızlıqla öyrənməyə və öyrətməyə sərf etmişdi…

* * *

Professor Əlövsət Abdullayevi mən həm minnətdarlıqla xatırlayır, həm də həyatdan tez getdiyinə həmişə dərindən təəssüflənirəm. Birincisi, o, həqiqətən böyük dilçi alim idi; tabeli mürəkkəb cümlə sahəsində yalnız Azərbaycan dilçiliyində deyil, ümumən türkologiyada söz sahibi sayılırdı. Dövlət mükafatı almış “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyində də həmin bəhsin müəllifi o idi. Və təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, Əlövsət Abdullayevin xüsusilə tabeli mürəkkəb cümlə sahəsindəki araşdırmaları hələ də öz elmi təravətini azacıq da olsa itirmədən dilçiliyə xidmət edir… İkincisi, o, böyük müəllim, güclü elm təşkilatçısı idi. Onlarla gənc onun bilavasitə iradəsi, köməyi ilə böyük elmə gəlmişdi, yalnız Azərbaycan dilçiliyi deyil, bütövlükdə türkologiya üçün yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında fəal iştirak etmişdi. Universitetdə prorektor, dekan olan, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasını yaradıb uzun illər ona rəhbərlik edən Əlövsət müəllim, üçüncüsü, olduqca ünsiyyətcil, zərif rəhbərlik məharəti, liderlik keyfiyyətləri olan bir insan idi. Onunla hər səviyyədə hesablaşır, mövqeyinə hörmətlə yanaşırdılar… Ən gərgin məqamlarda belə səsini qaldırmadan sözünü deyən (və yeridən!) bu insanı hər hansı münaqişələrdə məğlub təsəvvür etmək mümkün deyildi. Hərəkətləri asta, təmkinli olduğu qədər də inamlı, cəsarətli və məqsədyönlü idi.

Əlövsət müəllim bizə üçüncü kursda sintaksisdən mühazirə dedi. Mən imtahana hazırlaşanda onun əsas müəllif olduğu dərsliyi diqqətlə oxuyub xeyli “tənqidi qeydlər” elədim. İmtahan verib “əla” alandan sonra elə imtahandaca həmin qeydləri Əlövsət müəllimə təqdim edəndə gülümsünüb “sən bunu qiymət almamışdan qabaq da verə bilərdin…” dedi. Mən də artıq aramızda yaxın ünsiyyət yaranmış müəllimimə ərklə “düşər-düşməzi olardı” dedim… Eyni təbəssümlə “həə… düz elədin, ehtiyat yaxşı şeydi” dedi… Və bir neçə gün sonra məni kafedraya çağırtdırıb “qeydlər”imi bir-bir dinlədi. Sifətindən, demək olar ki, heç zaman əskik olmayan zərif təbəssümlə gah “həə…”, gah “hım…” dedi. Mənə aydın olmayan bəzi məsələləri izah elədi.