Keçən günlərin dastanı

Sonuncu kursda bizə tabeli mürəkkəb cümlə sintaksisindən ixtisas kursu keçəndə artıq mənə xüsusi rəğbəti vardı. Hərdən zarafatyana soruşurdu ki, bu məsələ barədə sənin fikrin necədi?.. Sonuncu dərsdə üzünü auditoriyaya tutub “hə… artıq universiteti bitirirsiniz. Oğlanlara məsləhətim budu ki, özlərinə yaxşı iş tapsınlar. Qızlar isə, birinci növbədə, ərə getmək barədə fikirləşsinlər” dedi. Və tələbələrin gülümsər baxışları altında auditoriyanı asta addımlarla tərk etdi.

Bir müddətdən sonra dəhlizdə rastlaşdıq. Dedi ki, bizim kafedraya bir aspirant yeri veriblər, ancaq qiyabidi… Tofiq Hacıyev xahiş elədi ki, onu sənin üçün saxlayaq, yazdan payıza keçirək.

Çox sevindim. Minnətdarlığımı bildirdim… Dedi ki, ehtiyac yoxdur, bu, bizim borcumuzdur.

Mən hələ Universiteti bitirməmişdim, aspiranturaya isə yaz qəbulu başlayırdı. Əvvəl bitirənlərdən kimsə gələ bilərdi. İmtahan verib qəbul olardı. Onda nə olacaq?..

Ancaq Əlövsət müəllim də Əlövsət müəllim idi. O nə dediyini bilirdi.

… Həyatın üzümə güldüyü həmin günlərdə qarşıma ilk böyük maneə çıxdı. Məlum oldu ki, bizi zabit kimi iki illiyinə orduya aparacaqlar. Kimin adamı vardısa, elə hərbi kafedradaca məsələni həll etdi… Sözün açığı hərbi işə də marağım vardı, ancaq elmə həvəsim daha böyük idi. İki ili itirmək, sonra qayıdıb aspiranturaya yerin nə vaxt veriləcəyini gözləmək xeyli problemlər çıxarırdı… Ona görə də hərbi kafedradakı görüşdə rəisdən xahiş etdim ki, məni aparmasınlar, Universiteti fərqlənmə diplomu ilə qurtarıram, aspiranturaya saxlayacaqlar. İri cüssəli, zəhmli polkovnik mənə elə bir ritorik sual verdi ki, ağzımı açıb javab verməyə söz tapmadım: “Səncə, sovet ordusuna savadsız adamları göndərirlər?..”

Respublika Hərbi komissarına hərbi qaydada salam verib onun əmri ilə gəldiyimi rusca məruzə edəndə diqqətlə baxıb ətrafındakılara “yaxşı zabit olacaq” deməsi nə qədər mənə xoş gəlsə də, son umudum da qırıldı. Gənc general şəxsi işimə dərkənar qoymamış əlini saxladı, “sualın var?” deyə soruşdu… Cəsarətlənib vəziyyəti ona anlatdım. “Yaxşı, onda hələ gözlə, baxarıq” dedi. Üzüntülü gözləmə bir-iki saat çəkdi. Nəhayət, içəridən bir kapitan çıxıb məni çağırdı, kabinetinə aparıb, şəxsi işimi varaqladıqdan sonra “dekanlıqdan arayış gətir ki, Universiteti həqiqətən fərqlənmə diplomu ilə bitirirsən” dedi. Və əlavə etdi: “bir gün vaxtın var, yoxsa gedəcəksən… Orduya!” Mənə bircə saat da kifayət idi. Özümü çatdırdım dekanlığa…Və dekanımız Ağamusa müəllim arayış məsələsini bir dəqiqədə həll etdi.

… Payız gəldi. Məcburi təyinat aldığım Sabirabad rayonu Ələtli kənd səkkizillik məktəbinin direktorundan icazə alıb (onsuz da dərslər kəsilmişdi, müəllimli-şagirdli hamı pambıq yığımında idi) Bakıya gəldim. Şəxsi işimi qoltuğuma vurub getdim aspirantura şöbəsinə. Müdir dedi ki, əvvəlcə rektordan icazə almalısan.

Qalxdım rektorumuz Faiq Bağırzadənin kabinetinə. Qəbulda heç kim yox idi. Katibədən icazə alıb içəri keçdim.

– Faiq müəllim, aspiranturaya sənəd vermək istəyirəm, xahiş edirəm icazə verəsiniz.

– Nə olar?.. Gəl… Nə vaxt bitirmisən?

– Bu il.

– Olmaz. Get iki il işlə, sonra gələrsən.

Tutuldum… Ancaq tez özümü ələ aldım:

– Fərqlənmə diplomu ilə bitirmişəm, – dedim.

– Həə?.. Yox, yox!.. İki il işləməlisən.

– Faiq müəllim, Elmi Şuranın da zəmanəti var…

– Nə olsun?.. İki ildən sonra gəl, baxarıq…

Kabinetdən çıxdım. Bıçaq vursan, qanım çıxmazdı… Dəhlizlə gedə-gedə Əlövsət müəllim yadıma düşdü. Ona deyim ya deməyim?.. Tanrının qəribə işləri olur… Başımı qaldıranda gördüm ki, Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının qarşısından keçirəm. Əlövsət müəllim də qapının ağzında dayanıb mənə baxır.

– Həə… Nə oldu? Sənədlərini verdin?..

–Yox, Əlövsət müəllim, rektor icazə vermədi. Dedi ki, get iki ildən sonra gələrsən. Mən də gedirəm…

Əlövsət müəllim bir an belə düşünmədən:

– Hələ bir dayan görək. Arxamca gəl! – deyib qabağa düşdü. Mən də onun arxasınca… Əlləri dalında indiyə qədər görmədiyim bir sürətlə gedirdi. Rektorun kabinetinə çathaçatda qapı açıldı, rektor bayıra çıxdı. Əlövsət müəllimi görüb mehribancasına salamlaşdı, hal-əhval tutdular. Birdən Əlövsət müəllim rektora:

– Faiq müəllim, mənim bir istedadlı tələbəm var, istəyirəm aspiranturada saxlayam, – dedi.

– Nə olar…

– Onun sənədinin üstünü yazmaq lazımdır.

– Hanı? Gətir yazım.

Mən irəli keçdim, elə ayaq üstə papkanın üstünə imza atıb məni də təbrik elədi.

Sağollaşdılar. Əlövsət müəllim yenə əllərini arxasına qoyub qabağa düşdü. Mən də arxasınca…

Məəttəl qalmışdım. Nə deyəcəyimi də bilmirdim. Günahkar səslə:

– Əlövsət müəllim, vallah, beş-on dəqiqə bundan əvvəl getmişdim, qol çəkmədi – deyə mızıldandım.

Əlövsət müəllim arxaya baxmadan:

– Gəl, gəl… Sənin getməyinlə mənim getməyim bir olsaydı, getməzdim ki… – dedi.

Və mən aspiranturaya girdim. İndi qalırdı, qiyabidən əyaniyə keçmək. Bunun üçünsə Əlövsət müəllim kafedra müdiri kimi arayış verməli idi ki, aspiranturanı qurtardıqdan sonra məni dərslə təmin etmək imkanı olajaq. İmkan isə yox idi. Ancaq o, belə bir arayışı verdi. Mən isə söz verdim ki, gələcəkdə ondan dərs istəməyəjəm.

Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının əyani aspirantı olduqdan sonra işlərim qaydaya düşdü. Əlövsət müəllimlə, demək olar ki, hər gün görüşür, onun o qədər də çox olmayan tapşırıqlarını məmnuniyyətlə yerinə yetirirdim. Kafedrada çox maraqlı elmi, mənəvi mühit vardı: Elmira Həsənova, İsmayıl Məmmədov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov… Həsrət Həsənov, Rəsul Xəlilov, Qasım Həsənov… Və bir də Zinyət Əlizadə…

Mənə elə gəlirdi ki, Əlövsət müəllim bu mühiti həm özü yaratmışdı, həm də yaratdığı bu mühitdən o qədər də xoşlanmırdı… Ümumi kafedra otağından ayrı balaca bir kabineti vardı, hərdən orada oturardı, gəlib gedənlə dərdləşərdi…

Bir dəfə Abbas Zamanov gəldi, nə dedilər, nə danışdılar, bilmirəm… Əlövsət müəllim məni çağırıb dedi ki, Abbas müəllim bir şey diqtə edəcək, gəl onu yaz… Özü isə əsas otağa keçdi… Abbas müəllimlə üzbəüz oturub nə deyəcəyini gözlədim… Əvvəl zəndlə mənə baxdı, sonra bərkdən soruşdu:

– Əlövsət, bu kimdi?

Əlövsət müəllim cavab verdi ki, bizim aspirantdı, savadlı oğlandı…

Abbas müəllim cibindən iki-üç vərəq çıxardıb qarşısına qoydu. Gördüm, ərəb əlifbası ilə yazılıb… Başladı yavaş- yavaş diqtə eləməyə… İş o qədər yavaş gedirdi ki, səbrim tükənirdi, ancaq dözməkdən başqa çarəm yox idi. Nə isə repressiya dövrünün qurbanlarına aid bir məqalə idi. Birdən Abbas müəllim diqtəni yarımçıq qoyub ayağa durdu, o biri, geniş otağa keçib Əlövsət müəllimlə söhbətə başladı… Mən gördüm ki, ilişmişəm, vərəqləri özümə tərəf döndərib ərəb əlifbasındakı mətni kirilə çevirməyə başladım. Handan-hana Abbas müəllim gəldi. Vəziyyəti görüb vərəqlərini qamarladı.

– Sən neynirsən? – dedi, – ərəb əlifbasını bilirsən?..

– Bir az bilirəm…

Əhval-ruhiyyəsi korlandı.

– Nə deyirəmsə, onu yaz!..

– Yaxşı…

Diqtəni harada saxlamışdısa, oradan başladı. Və mən də özümü elə göstərdim ki, yazıram. Halbuki həmin şeyləri artıq yazıb qurtarmışdım… Birdən M.Kaşqarinin “Divan”ının tərcüməçisi olan Cüzenin adını Jüze kimi deyəndə (həmin yeri artıq yazmışdım) ixtiyarsız:

– Jüze yox, Cüze, – dedim.

Rəhmətlik bir az duruxdu, birdən kağız-kuğuzunu yığışdırıb qonşu otağa səsləndi:

– Əlövsət, bu, məni redaktə edir, ayrı adam tap!..

Əlövsət müəllim hansısa işini buraxıb gülümsünə-gülümsünə gəldi, bizi görüb asta səslə:

– Abbas müəllim, bu belədi, hərdən müəllimlərini qoz qabığına salmaq istəyir, ancaq bilmir ki, Abbas müəllimlə bacarmaz… Yaxşı, Nizami, sən get, deyəsən işin var, – dedi. Təşəkkür edib aradan çıxdım.

… Dissertasiyamı aspiranturaya qəbul olduğum tədris ilinin yayında kənddə yazdım. Yazdıqlarımı türkologiya kafedrası ilə üzbəüz balaca otaqda elmi rəhbərim Tofiq Hacıyevə oxuyurdum. O da diqqətlə qulaq asır, məni saxlamadan qarşısındakı kartoçkalara qeydlər edirdi. Sən demə, Əlövsət müəllim nə üçünsə Tofiq müəllimi axtarırmış, birdən içəri girdi, təbəssümlə baxdı. Və zarafatyana soruşdu:

– Dissertasiya xoşuna gəlsə, elmi rəhbər qonaqlıq verəcək ya yox?

Tofiq müəllim əhvali-ruhiyyəsinin yaxşı vaxtları üçün səciyyəvi bir intonasiya ilə:

– Elmi rəhbər bu dissetasiyanın hər bir fəsli üçün ayrıca qonaqlıq verməyə hazırdı, – dedi.

… Mən düşündüm ki, bugünlük bitdi. Ancaq Əlövsət müəllimlə Tofiq müəllimin söhbəti heç beş dəqiqə də çəkmədi. Əlövsət müəllim uğurlar diləyib getdi, Tofiq müəllim isə yenidən tam ciddiyyəti ilə dinləməyə başladı… Və o qədər tənqidi qeydlər dedi ki, mən yazdığım dissertasiyanın nə vaxtsa hər hansı qonaqlığa səbəb olacağından əlimi tamamilə üzdüm.

… Aspiranturanı qurtarmağa hələ yarım il vardı. Mən namizədlik dissertasiyamı müdafiə edib təsdiqimi də almışdım. Bütün rəsmi-konyuktur prinsiplərə görə, Əlövsət müəllimin kafedrasında dərslə təmin olunmalı idim. Ancaq “söz danışıqdan keçər” deyiblər… Bilirdim ki, dərs saatı çatışmır, ona görə də Əlövsət müəllimi narahat etmədim, təyinatımı Elmlər Akademiyasının Dilçilik institutuna aldım.

… Sonralar hər şey öz yerini tutdu. Mən yenidən Universitetə qayıtdım. Çünki qayıtmaya bilməzdim…

… Tərcümeyi-halımı varaqladıqca görürəm ki, çox adama borcluyam. Nə bilmək olar, bəlkə də, ən çox Əlövsət Abdullayevə borcluyam ki, hara gedəcəyimi bilmədiyim bir vaxtda qabağa düşdü… Və mənə “arxamca gəl!” dedi…

Ən müstəqil bir həyat yolçusunun da hansısa məqamda belə bir sözə (və hərəkətə!) ehtiyacı olur…

* * *

Keçən əsrin 90-cı illərinin sonları idi. Dissertasiya müdafiələrinin birindən sonra dissertantın atası səviyyəli bir restoranda banket verirdi. Ölkənin, demək olar ki, bütün adlı-sanlı dilçiləri orda idi. Kefimiz bir az durulandan sonra mən sağlıq deyib əvvəlcə dissertantı təbrik elədim, sonra məclisi daha da canlandırmaq üçün ortaya hamını maraqlandıracaq kifayət qədər pravakasion bir məsələ atdım. Dedim ki, son illər Azərbaycan dilçilərinin bu miqyasda toplandığı birinci məclisimizdir. Və mənə elə gəlir ki, biz bir sıra aktual problemləri burada tam demokratik, kollektiv şəkildə həm müzakirə, həm də həll edə bilərik. Məsələn, elmi səviyyəsinə görə hansımızın birinci, hansımızın ikinci, hansımızın üçüncü və s. yerdə dayandığımızı müəyyən etməliyik ki, münasibətlərdəki iyerarxik mövqeyimizi (və işimizi) bilək. Mənim fikrimcə, birinci yer Ağamusa müəllimə – Ağamusa Axundova məxsusdur, ikinci yerdə Tofiq müəllim – Tofiq Hacıyev gəlir…

Məclis diqqətlə dinləyirdi, hiss edirdim ki, hamının qulağı məndədir. Və söhbət bu yerə çatanda üzümü Tofiq müəllimə tutub soruşdum ki, Tofiq müəllim, siz təsnifatın bu cür gedişilə razısınızmı?.. Tofiq müəllim özünəməxsus təbəssümlə, belə bir sualı gözləyirmiş kimi, cavab verdi: “Əgər mənə, həqiqətən, ikinci yeri verirsinizsə, Ağamusanın birinci yerdə olmasına razıyam”.

Təklifimin yuxarı səviyyədə uğur qazanmasından həvəslənib söhbətimi davam elədim: “Üçüncü yerin kimə məxsusluğu çox mübahisəli olduğuna görə, onu sizin müzakirənizə buraxıb keçirəm dördüncü yerə. Və təvazökarlıqdan uzaq olsa da, həqiqət naminə deməliyəm ki, həmin yer mənimdir. Sonrakı yerləri, xahiş edirəm, məclisin sonuna qədər öz aranızda ədalətlə bölüşdürün”…

Başqa sağlıqlar da deyildi, ancaq məclisin sonuna qədər hər kəs dilçilərin iyerarxik təsnifatında öz yerinin harada olması barədə ya passiv, ya da aktiv şəkildə maraqlanırdı.

Hətta banketdən sonra günlər, aylar keçsə də, bəzi dilçi həmkarlarımız üz-üzə gələndə, yaxud zəng edib məndən özlərinin təxminən neçənci yerdə olduqlarını soruşurdular. Mən də özümdən (dördüncüdən) sonrakı yerlərdən birini, ya soruşanın, ya da özümün ovqatıma uyğun olaraq, ona əta edirdim…

Ancaq təbii ki, nə Ağamusa müəllimin birinci, nə də Tofiq müəllimin ikinci yerinə göz dikən yox idi.

* * *

Azərbaycan (indiki Bakı) Dövlət Universiteti filologiya fakültəsinin birinci kurs tələbəsi idim.

… Mənim ixtisas olaraq ədəbiyyatşünaslığı, ya dilçiliyi seçmək tərəddüdlərimə son verən, yəqin ki, professor Ağamusa Axundov oldu.

Müasir Azərbaycan dilinin fonetikasından mühazirə gedirdi… Professor Ağamusa Axundov özünəməxsus romantik bir intonasiya ilə auditoriyaya müraciət elədi:

– Sait nəyə deyilir?

Az-çox hazırlığı olan hər bir orta məktəb şagirdinin yaxşı bilməli olduğu bu sualı eşidəndə tələbələr yer-yerdən əllərini qaldırdılar. Və belə məlum oldu ki, auditoriyada bu sualın javabını bilməyən bircə nəfər də yoxdur… Professor üç-dörd tələbənin verdiyi “ağız boşluğunda heç bir maneəyə rast gəlmədən tələffüz olunan danışıq səslərinə sait deyilir” cavabını təmkinlə dinləyib hər dəfə “daha kim deyər?” deyə soruşdu.

Mən gördüm ki, sualı bildiklərinə tamamilə əmin olan tələbə yoldaşlarımın əvvəlki inamı tədricən azalır, həvəslə əl qaldıranlar əllərini aşağı salırlar… Azərbaycan dilçiliyində xüsusi nüfuzu olan müəllimimizin diqqətini cəlb etmək məqamı çatmışdı. Əlimi qaldırıb:

– Ağız və boğaz boşluğunda heç bir maneəyə rast gəlmədən tələffüz olunan… – demişdim ki, Ağamusa müəllim məni saxladı:

– Tamamilə doğrudur. Çünki “h” səsi ağız boşluğunda yox, boğaz boşluğunda maneə ilə qarşılaşır… – dedi.

Sonra isə aramla saitin “universitet tərifi”ni dedi: “Ağız və boğaz boşluğunda məneəyə rast gəlmədən tələffüz olunan, heca əmələ gətirən, musiqili tona malik danışıq səslərinə sait deyilir”.

Dilçiliyin müxtəlif sahələrini, xüsusilə fonetikanı dərindən bilən (çox gənc yaşlarında Azərbaycan dilinin fonemlər sistemindən doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş) Ağamusa Axundovdan “tamamlə doğrudur” tərifini eşitmək o zaman mənim üçün dünyanın ən böyük mükafatı idi.

Fikirləşdim ki, Ağamusa müəllim mənim adımı soruşacaq, ona görə də hələ ayaq üstə dayanıb bu təntənəli mərasimi gözləyirdim. Ancaq o, laqeydcəsinə “otur” işarəsi verib mühazirəsini davam etdirməyə başladı.

Ağamusa müəllimi bütün tələbələr sevirdilər… Onun danışığında, hərəkətlərində nə isə dünyaya, həyatın gerçələrinə, sözün böyük mənasında, “yuxarıdan aşağı” baxmaq var idi. Hərdən “aşağı” enirdi, sonra dərhal “yuxarı” qalxırdı…

Bir dəfə bizə hansısa tədbir üçün dəvətnamələr paylamışdılar. Ağamusa müəllim gördü ki, uşaqların fikri dərsdən çox həmin dəvətnamələrdədi… Müəllimlərimizin çoxu belə hallarda hirslənib mühazirəyə qulaq asmağı tələb edərdi, ancaq Ağamusa müəllim ənənvi romantik intonasiyasını pozmadan:

– İndi sizdən kimsə bu dəvətnaməni evə göndərib məlumat verəcək ki, görün məni necə mötəbər məclislərə dəvət edirlər… Darıxmayın, belə şeylər hələ çox olacaq…

Hamı qabağındakı dəvətnaməni yığışdırıb mühazirəyə qulaq asmağa başladı. Onun yalnız məntiqində yox, intonasiyasında da hələ o zaman təşkiledici, tərbiyə edici bir qüdrət vardı…

Semestrin sonunda tələbələr müxtəlif ixtisaslara bölünəndə Ağamusa müəllim məni, özümdən belə soruşmadan, dilçiliyə yazdı. Onu da deyim ki, istedadlı tələbələrin çoxu ədəbiyyatşünaslıq, ya da ədəbi tənqid ixtisaslarına düşməyə çalışırdılar, dilçiliyə getmək istəyən az idi. Sözün açığı, tərəddüd edirdim, ancaq Ağamusa müəllimin qəbul etdiyi qərara qarşı çıxmaq da mümkün deyildi… Və mən dilçi olası oldum.

Çox keçmədi ki, Ağamusa Axundov müəyyən fasilədən sonra yenidən filologiya fakültəsinin dekanı seçildi.

… Üçüncü kursda oxuyanda Moskva Dövlət Universitetində təhsil almaq imkanı əmələ gəldi. Mən də istəyirdim ki, Moskvaya gedim. Ərizə də vermişdim… Düzdür, rus dilini yaxşı bilmirdim, ancaq əmin idim ki, bir- iki aya öyrənəcəm.

Ağamusa müəllim bunu biləndə narazılıq elədi: “Əşşi, sənin Moskvada nə işin var?.. Elə bura yaxşıdı. Belə getsə, çox keçməz, professor da olacaqsan. Gedib korlanmaq istəyirsən?..”

Və yenə də böyük alim-müəllimlə razılaşmalı oldum.

* * *

Yuxarı kurs tələbəsi idim. Heç şübhə eləmirdim ki, böyük bir alim olacam… Növbəti imtahanı verəcəkdik. Azərbaycan ədəbi dili tarixindən. Və sevimli müəllimimiz Tofiq Hacıyevə… Koridorda hay-küy idi, ağız deyəni qulaq eşit-mirdi. Birdən kimsə qolumdan tutub hirslə soruşdu: “Sənnənəm, niyə dillənmirsən?..”

Özümdən asılı olmayaraq “Sən kimsən?.. Nə istəyirsən?..” deyə suala sualla cavab verəndə həmin adam: “Mən tədris hissəsinin işçisiyəm” dedi, “tələbə biletini ver bura”… Durduğum yerdə işə düşdüm. Sən demə tədris hissəsinin imtahanların gedişini yoxlayan işçiləri bir yox, iki adam imiş. Hərəsi bir qolumdan tutub apardılar dekanlığa… Dekan Ağamusa müəllim yerində olmadı. Dekan müavininə dedilər ki, bu tələbə sayıb sualımıza cavab vermədi, bizi təhqir elədi… Gördüm bunlar bəhanə axtarırlar. İkisini də itələyib dekanlıqdan çıxa-çıxa “mən imtahana gedirəm, lazım olsam, orda axtararsız” dedim.

Tofiq müəllimə yaxşı imtahan verə bilmədim. Əsəbləşdiyimə görə ən adi dil faktları da yadımdan çıxmışdı, ümumi danışırdım. “Yaxşı hazırlaşmamısan” dedi, “belə eləmə”. Qiymət kitabçasına nə yazdığına da fikir vermədim. Xəcalət çəkə-çəkə bayıra çıxdım. Koridorda yenə səs-küy idi… Özümə gəlmək üçün foyeyə, açıq pəncərənin qabağına çıxdım… Onda gördüm ki, tədris hissəsinin həmin iki işçisi Ağamusa müəllimə nə isə deyə-deyə gəlirlər. Məni görən kimi bir ağızdan “baxın, bu idi” dedilər.

Ağamusa müəllim yaxınlaşanda mən də qarşısına getdim. Gülümsündü, əl üzatdı “Nizami, nə var, nə yox?” soruşdu. Təşəkkür elədim… Birdən geri dönüb tədris hissəsi işçilərinə “əşşi, Nizamini tanıyıram, ən intizamlı tələbədi, elə iş eləməz” dedi. Və çıxıb getdi. İşçilər bir-birinə baxdılar… Mən də qiymət kitabçasını açıb baxdım. Gördüm ki, Tofiq müəllim kitabçaya “əla” yazıb…

* * *

… Bizə dərs deyəndə Tofiq müəllim qaynar bir millətçi idi… Ə.Dəmirçizadədən sonra Azərbaycan ədəbi dilinin tarixini yazmışdı… Elə yazmışdı ki, əgər Ə.Dəmirçizadə etno-genetik varisliyin nə olduğunu (və insanın öz etnik mənşəyi ilə nə qədər fəxr elədiyini!) bilsəydi, gənc həmkarını axtarıb tapmalı, əlini kürəyinə vurmalı, “yaxşıdı” deməli idi… Ancaq bizdə elə şey demirlər. Hər dəfə yenidən “qəhrəman” olmaq lazımdır, hər dəfə yenidən epos yaratmağımıza ehtiyac var. Bəlkə də, bizə qəhrəmandan çox epos yaratmaq üçün mövzu lazımdır… O da nə qədər desən…

Tofiq müəllim içinə sıxılmış milli enerji kütləsi idi, hər an vulkan kimi püskürə bilərdi, ancaq həm də (və daha çox!) müəllim olduğuna görə o, anarxist enerjisinə (istedadına!) yiyəlik edə bilirdi.

İnsan kimi də çılğınlığı vardı.

… Bir dəfə mühazirəsinin şirin yerində nə isə yazan tələbə qızlardan birinə yaxınlaşıb, qarşısındakı kağızı aldı, “yazma” dedi, sonra bir az sakitləşib əlavə etdi: “heç olmasa o təbəssümlə yazma!”

Bilirdik ki, müəllimimizin oğlu dənizdə batıb… Ona görə də qəşəng bir qızın – tələbə yoldaşımızın hansısa bir oğlana-tələbə yoldaşımıza yazdığı tamamilə mənasız bir kağıza qısqanmağı anlaşılan idi. Gah o eynəyini, gah bu eynəyini taxırdı… Cibindən çıxardığı kartoçkalara baxıb “Dədə Qorqud”dan M.P.Vaqifə qədər misallar deyirdi.

… Bir dəfə də Füzulinin dilindən danışırdı… Az danışdı, çox danışdı, yadımda deyil… Bir o yadımdadır ki, İbn Səlamın mənfi qəhrəman olduğu barədəki təsəvvürümüzü alt-üst elədi, dedi ki, o kişilik ki, İbn Səlamda olub, onun heç yarısı Məcnunda olmayıb.

… Hiss edirdik ki, o nə isə deyir, ancaq birbaşa deyə bil-mədiyinə görə əzab çəkir… Vallah, o zaman bizi üsyana çağırsaydı, arxasınca gedəsi idik…

Görürdüm ki, Tofiq müəllim çətin adamdır, ancaq mən də asan adam olmadığıma görə qərara aldım ki, elmi rəhbərim o olacaq!..

* * *

Tələbə illərimiz idi. Hazırda Türkiyədə işləyən Mais Əli-zadə ilə Kazana tələbə elmi konfransına getmişdik. Konfransı aparan görkəmli türkoloq, professor Dilarə Tumaşeva artıq yaşlanmış olsa da, hiss edirdim ki, çox gözəl gəncliyi olub. İclasdan sonra bizi qəbul edib Azərbaycan türkoloqları – müəllimlərimiz barədə hal-əhval tutdu. Xüsusilə həmin illərdə Universitetin Türkologiya kafedrasının müdiri Fərhad Zeynalovu soruşdu. “Mən görəndə hündürboylu yaraşıqlı gənc idi, indi necədir?” dedi. Cavab verdik ki, yenə də elədir… Gülümsündü, “məndən ona salam söyləyin” dedi. Və əlavə elədi: “Çatdırın ki, ondan incimişəm. Yaxşı bir kitabı çıxıb, ancaq mənə göndərməyib”.

Kazan Universitetinin geniş dəhlizinə çıxmışdıq ki, ortaboylu, bir az dolu bədənli, al yanaqlı, çox gözəl olmasa da simpatik, Türkiyə türkləri demiş, yakışıqlı bir xanım mənə yaxınlaşdı. “Cəfərov, mən Universitetin dosenti Flora Safiullinayam” dedi, “proqramdan öyrəndim ki, sən Tofiq İsmayıloviçin tələbəsisən”. Və əlindəki elə də qalın olmayan kitabı mənə verib əlavə elədi: “Xahiş edirəm bu kitabı Tofiq İsmayıloviçə çatdırasan”. “Məmnuniyyətlə” – deyib kitabı aldım.

Gedəndə gördüm ki, Mais bığaltı gülür. soruşdum: “Nə məsələdir?” Dedi: “Deyəsən, bizim müəllimlərin Kazan Universitetinin xanımları ilə sıx əlaqələri olub”… Mən də əvəzində “Olub niyə?.. Var” – dedim. Hər ikimiz ləzzətlə (və qürurla) güldük.

Bakıya qayıdanda əvvəl Fərhad müəllimlə rastlaşıb ona Dilarə Tumaşevanın salamını çatdırıb kitabını göndərməməsi barədə gileyləndiyini dedim. Fikrə getdi. Mənə bir az hirslə baxıb “özbaşına ora-bura gedirsiz, böyük-kiçik saymırsız, gedəndə bir adama deyin, icazə almırsız-almırsız…” dedi. Peşman oldum. Başımı aşağı saldım… Nə vəziyyətə düşdüyümü görüb birdən acıqlandığı kimi də gülümsündü, qolumdan tutub mehribanlıqla (Fərhad müəllimdə bu hal çox az olardı) kənara çəkdi. Təbəssümlə düz gözlərimin içinə baxıb soruşdu: “Necə idi?..” Əhvalım qaydasına düşdü. “Fərhad müəllim, çox bilikli, gözəl bir xanımdır” dedim, “bizə də xüsusi hörmət göstərdi”…

Fərhad müəllim üzündə təbəssüm fikrə getdi. Birdən ciddiləşib “gedəndə gərək mənə deyəydin, heç olmasa kitab göndərəydim. Eybi yox, ünvanı var, poçtla göndərərəm” dedi.

Sonra Tofiq müəllimlə görüşüb kitabı ona çatdıranda açıb əvvəl avtoqrafı oxudu. Flora Safiullina isti sözlər yazmışdı… Oxuya-oxuya gülümsünürdü… Birdən yadına düşdü ki, mən də buradayam. Ciddiləşməyə çalışıb eynilə Fərhad müəllim kimi “necə idi?” deyə soruşdu. Cavab verdim ki, Tofiq müəllim, al yanaqlı bir xanım idi, dağ qızlarına oxşayırdı… Tofiq müəllimin çöhrəsindəki işıqlı, bir qədər də qürurlu təbəssümü görəndə bildim ki, məsələ yalnız elmi-nəzəri əlaqələrdə deyil…

“Kitabi-Dədə Qorqud”da etnik frazeologia mövzusunda diplom işi verdi. Nəzərdə tuturmuş ki, etnonimlərin frazeoloji imkanlarını araşdırım. Mən frazeologiyanın etnologiyası barədə yazdım… Etiraz eləmədi, ancaq dedi ki, mən ayrı şey deyirdim, sən ayrı şey yazmısan. Onun dediyi mənim “parlamaqda olan ilhamımın miqyasına”, yəqin ki, dar gəlirmiş.

Aspiranturaya girəndə mövzunu dəyişdi, sadə cümlənin struktur-semantik inkişaf tarixindən yazmağımı tələb elədi… Özü də bu cür konkret yox… Dedi ki, izah etməlisən ki, Azərbaycan dilində cümlə modelləri necə formalaşıb… Əgər desəydi ki, Azərbaycanda insan necə formalaşıb, onu da yazacaqdım.

İşi fəsil-fəsil elmi rəhbərimə oxuyurdum. Xoşu gələn yerləri təqdir edir, gəlməyən yerlərdə tövsiyələrini verirdi. Birdən Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının müdiri, böyük dilçi-türkoloq (və mənim aspiranturada qalmağımın əsas səbəbkarı) Əlövsət Abdullayev içəri girdi. Yəqin ki, Tofiq müəllimlə nə isə işi vardı… Özünəməxsus zarafatyana Şamaxı ədası ilə “əgər dissertasiya səviyyəli yazılmış olsa, elmi rəhbər bizə qonaqlıq verəcək ya yox?” deyə soruşanda Tofiq müəllim xüsusi hörməti olan Əlövsət müəllimə indiyə qədər qulaqlarımda səslənən belə bir cavab verdi: “Əlövsət müəllim, elmi rəhbər bu dissertasiyanın hər fəslinə bir qonaqlıq verməyə hazırdır”.

Və mən kağız-kuğuzumu yığışdırıb “sağ olun” deyib çıxdım. Bildim ki, daha dissertasiya oxumağımın yeri deyil, müəllimlərimin söhbəti var.

… Və iş hazır oldu. Rus dilinə tərcüməsini elmi rəhbərimin qaynı (və mənim dostum) İsmayıl Məmmədov öz öhdəsinə götürdü. O İsmayıl Məmmədov ki, elmlər namizədi idi, hövsələsi olanda dilçiliyi Tofiq Hacıyevdən az, məndən isə çox bilirdi. Dedi ki, bu işi ancaq Vaqif Aslanov tərcümə edə bilər. Getdik Akademiyaya…Vaqif müəllim elə qiymət dedi ki, üzü üstə qayıtdıq geri… O zaman çox gənc olan Aslan Məmmədli işi çox münasib qiymətə tərcümə elədi. Və təbii ki, pulunu İsmayıl müəllim verdi.

Aspiranturanın ilk aylarında ədəbi-tənqidi məqalələr yazıb çap etdirirdim. Bir dəfə Tofiq müəllim məni yanına çağırıb elə hirsləndi ki, indi də yadıma salanda ətim ürpəşir. Dedi ki, bir də belə şey yazsan, rəhbərlikdən imtina edəcəyəm, get dissertasiyanı yaz… Özü də İsmayıl Məmmədovla, Kamil Vəliyevlə oturub durma. Mən bu sözü bir vaxtlar Elbrusa (o zaman hələ gənc olan istedadlı dialektoloq, müəllimimiz Elbrus Əzizovu nəzərdə tuturdu) da demişəm. Gördüm ki, bir yerdə oturub-dururlar, bildim ki, imkan verməyəcəklər Elbrus dissertasiyasını yazıb qurtarsın.

Tofiq müəllimin dilində yetirmələri kimi qiymətləndirdiyi iki ad vardı: Sərxan Abdullayev, Elbrus Əzizov… Sonra mən gəldim…