Танланган асарлар

Бешинчи боб

Камола Зулайҳо холанинг ноўрин таъналарига чидаёлмай, чопқиллаганича уйларига кирди-ю, ўзини таппа каравотга отди. Кўз ёшлари юзларини ювиб кетган, ич-ичидан саратон нафасидан ҳам ўткирроқ оловли бир ўксик, алам отилиб чиқмоқчи бўлар, қиз бечора гўё ўша оловни ташига чиқаролмай тўлғанар эди.

Боя сув бўйида Тўра билан бўлган тасодифдан у қаттиқ уялди. Шундай бўлса ҳам унга чидаса бўларди, чидади. Негаки, бу сирни иккаласидан бошқа ҳеч ким кўргани, сезгани йўқ. Зулайхо холанинг кўпчилик ўртасида қилган шаллақилиги-чи?! О, Худонинг ўзи асрасин! «Нима учун орага тушиб уни ҳимоя қила қолдим? – деб ўйларди у. – Бир чеккада тура қолсам бўлмасмиди? Тўрани калтаклаётганини кўриб туриб-а? Йўқ!..»

Кейин у йиғи ва хўрсиниқ, иситма ва алам аралаш Тўрага нисбатан бу яқинлик ва ҳамдардликнинг ўзида қачон пайдо бўлганини, нима учун пайдо бўлганини эслашга ҳаракат қилиб кўрди. Эслаёлмади. Ўйлади-ўйлади, барибир эслаёлмади. Кўзларида ёш, аъзойи баданида ҳарорат-у, аммо мурғак қалбида бир ғалати нур йилт этгандай бўлди, бора-бора бу нур унинг қалбига аввал илиқлик, сўнг эса чеҳрасига табассум югуртирди. Кўзларида ёшу юзларида табассум! Ажабо, бу қандай туйғу бўлдики, қоронғи дилига ҳаётбахш чироқ ёқса! Бу қандай туйғу бўлдики, кўзлари ёшга тўлиб турган бир сонияда юзларига табассум қўндирса!

Камола бу туйғуни тушунолмади. Унинг Тўра билан муносабати булоқ сувидай тиниқ, баҳор ҳавосидай мусаффо эди. Катталарнинг дағал муомаласи уларнинг бу булоқ сувидай тиниқ муносабатларига чўп ташлади, мусаффо осмонларига булут чиқарди. Айни замонда уларнинг шаффоф ва бокира муносабатларини яланғочлаб, ғариблаштириб кетгандай бўлди.

Эҳ, сиз катталар, катталар! Ҳамма бало ўзингиздан чиқади-ю, тағин ёшларга таъна қиласиз. Нима наф кўрасиз, бировларнинг беғубор туйғуси билан ўйнашиб? Нима барака топасиз, уларнинг тиниқ ва беғубор туйғусига, иффатига гард юқтиришга уриниб?..

Камола ўзининг нурли ўйлари билан қоронғи уйни ёритиб ётганида ташқаридан кимнингдир оёқ товуши эшитилгандай бўлди. У ўрнидан туриб қарамоқчи эди-ю, аммо оғриқдан оғирлашиб кетган бошини кўтаришга мажоли етмади. Эшикдан кимдир киргандай бўлди.

– Камола! – бу ойисининг товуши эди. – Нега чироқ ёқмай қоронғида ётибсан?

Ризвон келинойи ҳар куни ишдан қош қорайиб қолганида қайтар, бу маҳалда Камола ҳам келиб, уйларни супуриб-сидириб, чироқ ёқар, ўчоққа олов ёқиб, овқат тараддудига тушар эди. Бугун эса…

Ризвон келинойи жадалгина ечиниб, чироқни ёқди. Уй ичи ёришди. У каравот устида қизариб, бўртиб ётган қизини кўрди-ю, қўрқиб кетди. Дарҳол пешанасига қўлини теккизди, иситмаси қўлини куйдирай деди.

– Вой ўлмасам, сенга нима бўлди?!

Камоланинг юзлари қизариб, бўғриқиб кетган, чакка томирлари зарб билан урар, кўзларида ёш ғилтиллаб турар, онаси тағин бир оғиз гапирса йиғлаб юборгудай аҳволда эди.

– Нима бўлди, гапирсанг-чи?

– Бошим… – деб ўпкасини босолмай йиғлаб юборди Камола.

– Ҳали бу кўргилик ҳам бормиди, шўрлик бошимга!

У Камолани ўраб-чирмади, бошини қийиқча билан қисиб боғлади-да, «босилиб қолар», деб уй юмушларига қаради; самоварга олов ташлади, ярим косагина аччиқ ёвғон хўрда ичса ўзига келиб қолар, офтоб урган-да, деб овқатга тараддуд кўра бошлади.

У ҳамма нарсани ўзи қилиши, ҳамма нарсага югуриши керак. Ўзи қилмаса ким ҳам қиларди? Эри Расул ака, мана бир ярим йилдирки, фронтда. Аҳён-аҳёнда бир хат келиб туради. Ленинградни ҳимоя қилаётган эмиш…

Қишлоққа почта келганда одамлар юрагини ҳовучлаб турадиган бўлиб қолган. Айниқса, раиснинг кенжа ўғли Каримжон билан Зулайҳо холанинг эридан қорахат келганидан буён аҳвол шу. «Камоланинг ўқиши жувонмарг бўлди. Қўчқорни ўзим ўқитаман», деб Камоладан кейинги Қўчқор деган ўғлини бобоси шаҳарга олиб кетган. «Майли, ўқиса ўқисин, Камола ёнимда бўлса бўлгани, унча-бунча оғиримни енгил қилиб туради-ку», деб Қўчқорнинг ўқишига розилик берган эди Ризвон келинойи. Энди келиб-келиб суянгани Камола ётиб қолса, буёғи нима бўлади?

Ризвон келинойи шу ўйлар билан бўлиб, нима қилиб, нима қўяётганини ҳам билмас, назарида қилаётган ишлари унмаётгандай эди. Ҳа, айтгандай, сигири ҳали соғилмабди-ку. Челагини кўтариб бостирма тагига борди. Ола сигир ҳали боғланмабди. Ҳар кунги ем еб ўрганган охури ёнида хашак кавшаб турган экан. У Ризвон келинойи челак кўтариб келаётганини сезиб, чўзиб: «М-мм…» деб қўйди. «Сигирни ҳам боғламабди. Нима бўлди бу қизи тушмагурга!»

Ризвон келинойи минг хаёл билан сигирини соғиб бўлиб, тандир бошига олиб келиб қўйди-да, қозоннинг қопқоғини очиб, хўрдадан хабар олди. Самоварга пайраҳа ташлади.

Эшикдан Тўранинг онаси Салима хола кечқурунги сутини олиб кириб келди. Салима хола билан Ризвон келинойи тенгқур, сирдош дугона, бирга ишлашади. Шунинг учун бўлса керак, иккаласи тегушик олишади. Бунинг устига улар тақдирдош: иккаласининг эри ҳам бир кунда, бирга аскарликка кетишган, дарди бир. Салима холанинг уйи икки ҳовли нарида – Ғиёс ака билан унинг келини Зулайҳо холанинг уйи ажратиб турарди буларни. Салима хола бугун зарур ишлари борлигини айтиб, бригадирдан эртароқ рухсат олиб уйига келган эди.

– Ҳа, ўртоқжон, нима ҳаракат? Ҳорманг…

– Келинг, Салимахон, – деди Ризвон келинойи чеҳраси очилиб, – келинг. Ишдан келсам сигир ҳам боғланмабди, уй ҳам йиғиштирилмабди, денг. Камолангиз иситмалаб…

Салима холанинг эсига лоп этиб «Информбюро хола»нинг гаплари тушди-ю, индамай қолди.

– Офтоб урдими, шўрликкина боламни, қимир этишга мажоли келмай ётибди… – дея давом этди Ризвон келинойи куйиб-пишиб. – Шунга бир аччиқ хўрда қилиб берсам, зора тузалиб қолса деб…

Салима хола Ризвон келинойи гапини тугатишига ҳам сабр қилмай:

– Уйда ётибдими?.. – деди-да, секин уйга кирди. Орқасидан Ризвон келинойи ҳам эргашди.

Камола бошини қийиқча билан маҳкам боғлаб олган, ҳарорати зўрлигидан қизариб-бўртиб ётарди.

– Ҳа, қизим, нима бўлди? Тобинг қочиб қолдими? Ҳечқиси йўқ, тузалиб қоласан, оппоқ қизим, – деб унга далда берган бўлди. Лекин кўнглидан: «Ёш бола нарса, Зулайҳо ўлгурнинг гапини кўтаролмаган бу», деган фикр ўтди. Шу топда, нега эканини ўзи ҳам билмайди, қизга нисбатан кўнглида бир илиқ нур йилт этганини, қандайдир меҳр уйғонганини ҳис қилди. Унинг қалбида уйғонган илиқлик, юзларида акс этган нур Камолага ҳам маълум даражада кўчган эди.

Салима хола Ризвон келинойига тасалли берди:

– Тузалиб кетар. Негадир бугун Тўравойингизнинг ҳам мазаси йўқ. Индамас бўлиб қолди. Ҳали ану Формбўйра кирган эди. Тўрангиз шу хотинни кўпам ёқтиравермайди, индамай кўчага чиқиб кетганича ҳали йўқ… Формбўйра бирам эзмаки…

Икки дугона чиқиб кетишди. Камола бу гапларнинг мағзини чақишга ҳаракат қиларди: «Демак, бояги ҳангомадан у ҳам хафа бўлибди-да!»

Салима хола олиб кирган сутини тандир бошига ўтириб олиб ўлчаб берди. Ризвон келинойи уни ҳозиргина соғиб келган сути устига ағдарди. Салима хола ҳамон ичида Зулайхо холани койирди: «Ёш болага ҳам шундай дейдими? Ҳали бунақа гапларни эшитмаган-да, бирпасда ўзини олдирибди-қўйибди, шўрлик болагина. Эридан қорахат олган фақат сенми? Сузмангни ўғирлатган бўлсанг ўғирлатибсан-да!» У бу кайфиятини ташига чиқармади, гапни бошқа ёққа буриб юборди:

– Уруш тугамай тинчлик йўқ шекилли, ўртоқжон. Аждарҳодай ҳамма нарсани домига тортяпти: бутун топган-тутганимизни беряпмиз, азаматларимизни беряпмиз. Тезроқ тугай қолсин, деб боримизни аямаяпмиз…

– Қачон тугаркин-а? – деди Ризвон келинойи ҳам оғир тин олиб.

– Ҳа, шунга ҳам шукр, ўртоқжон… – деди Салима хола Ризвон келинойига тасалли берган бўлиб. – Худога шукр, уйимиз – ўлан тўшагимиздамиз. Баҳоли-қудрат ишлаб турибмиз. Ану келган пўлакларга ўхшаб уй-жойимиздан ажраб, тентираб юрганимизда нима қилардик?

– Ҳа-я, ўртоқжон.

– Минг қатла шукрки, эрларимиздан хат келиб турибди, кечикиб бўлса ҳам…

Уларнинг кўнгли анча таскин топган, асаблари хотиржам бўлиб, ҳозирги турмушларига шукрона айтадиган ҳолатда эдилар.

– Куви пишдингизми, ўртоқжон?

– Қаёқда? Шу бугун йиғилиб қолган қатиғимни пишиб оларман, деб келувдим. Кўрмайсизми энди… – деб Ризвон келинойи Камола ётган уйга ишора қилди. Гапи чўзилиб кетмасин дедими, Камола ҳақида лом-мим демади. – Тезроқ қўлим тегиб пишисам, Болтавой солиқчига икки кило ёғ бериб қутулиб қўя қолардим. Югургани-югурган.

– Мен ҳам ҳали берганим йўқ, – Салима хола ўрнидан турди. – Ҳай, бир гап бўлар, уйга чиқай…

– Ҳай-ҳай, ўртоқжон, овқатим пишиб қолди-я!

– Бора қолай, Тўрангиз ҳам келиб қолгандир, – деди Салима хола ўғлидан фахрланганнамо. – Ану Бойғози чўлоқ ҳам йўқлаб кирган эди. Раис сўратган эмиш. Худога шукр, Тўрангизни ҳам катталар сўратадиган бўлиб қолди. Чиқиб билай-чи, нима гап экан?

– Бир пиёла чой ичганингизда бўларди-да, – деди Ризвон келинойи Салима холанинг ҳадеб ўғлини кўтариброқ гапиришидан сал ғаши келиб. – Чиқардингиз-да…

– Чиқа қолай. Овқати ҳам совиб қолгандир болагинамнинг.

У пақирини кўтариб чиқиб кетди. Икки гапининг бирида: «Тўрангиз, ўғилгинам», деб фахрланиб гапириши Ризвон келинойининг кўнглида билинар-билинмас ғашлик уйғотди-ю, бу ғашлик бора-бора шубҳага айланди: «Ё Тўра билан иккаласининг ўртасида бир гап ўтдимикан? Ўлибдими, ҳали гўдак-ку…»

Ризвон келинойи дастурхон ёзиб, ярим коса-ярим косадан ёвғон хўрда олиб келди.

– Қани, туш, қизим, гармдори эзиб, ичиб ол иссиғида.

Камола аста ўрнидан турди, даҳлизга чиқиб, юз-қўлини ювиб кирди-да, дастурхон чеккасига омонатгина ўтирди. У негадир онасига тик қараёлмас эди. Ризвон келинойи қизининг бу ҳолатидан ҳайрон бўлди.

– Ичақолгин, қизим, иссиғида. Нега бурушиб ўтирибсан?

Қизининг бу аҳволда ўтиришини кўриб, унинг бояги шубҳаси ғовлай бошлади: «Йўғ-э, ёш бола-ку ҳали…» дейди бир ўйи. «Сен ўзинг Расулжон билан кўз уриштирганингда неча ёшда эдинг? Жуда нари борганингда ўн олти ё ўн еттида эдинг-да! Шу Камола ёшида! Нега энди сенга мумкин-у, қизингга мумкин эмас? Нега…» дейди иккинчи ўйи.

У кейинги ўйидан чўчиб тушди. Камола ошини ичиб, ўрнига чиқиб чўзилди ҳамки, онанинг юрагини шу ўй кемирар эди. Онаизорнинг қаеридир жизиллаб кетди. Жаҳли чиқа бошлаганини сезиб ўзини босишга ҳаракат қилди.

– Ечиб ёт анави жандаларингни.

Товуши сал қаттиқроқ чиқиб кетганини Ризвон келинойининг ўзи ҳам сезиб қолди. Камола онасига ялт этиб қаради. Қизини хафа қилиб қўйишдан қўрққан она сал юмшади.

– Энди, қизим, кап-катта бўлиб қолдинг. Бу кийимлар энди сенга ярашмайди. Пастроқ матодан тикилган бўлса ҳам, тунов кунги бобонг олиб келган кўйлакни кийиб ол, – деб ўрнидан туриб сандиқни оча бошлади. Камола ўрнидан итоаткорлик билан туриб фуфайкасини, пахталик шимини еча бошлади. Қалин фуфайка ичида билинмас экан, Ризвон келинойининг кўзига қизининг бўйи чўзилиб, кўкраклари бўртиб қолгандай туюлди. – Мана, эрталаб ювиниб кийиб ол! Чит бўлса ҳам енгилгина.

У кўйлакни ўзининг бўйига бир ўлчаб кўрди-да, девордаги қозиққа илиб қўйди. Сўнг деразаларни баралла очди, қизининг устига юпқагина кўрпа ёпди. Хуллас, у анча вақтгача уй ичида ғимирсилаб юрди. Нима қилиб, нима қўяётганининг тайини йўқ, хаёли жойида эмас, ётай деса ҳали барвақт. Шундай бўлса ҳам, кўчадаги болаларнинг товуши тиниб, баъзи жағи очиқ итларнинг ҳуриши тинган маҳалда чироқни ўчириб ётди. Барибир уйқуси келмасди: Расулжон акасини ўйлади, хаёли беихтиёр ўша ёшлик чоғларига сайр қилиб кетди. Бир вақт негадир унинг кўз олдига Тўра келди. У аввалги ўзининг хаёлидан чўчиди-ю, кейин кўзларини юмди. «Ёмон бола эмас… Сухсурдеккина. Қош-кўзи қоп-қора, бетгачопар эмас…» Онаизорнинг қалбида орзуга ўхшаган аллақандай бир туманли туйғу пайдо бўлди. Бу нарса гоҳ туман ичида хиралашиб, гоҳ беғубор осмондай тиниқлашиб, гоҳ узоқлашиб, гоҳ яқинлашиб кўз ўнгига келди-да, бора-бора тушга уланиб кетди…

Камола онасининг ингранаётганини эшитиб, ёстиқдан бошини кўтарди. «Туш кўряпти шекилли?» деб ёстиққа қайта бош қўйди. У боягидан анча ўзига келиб қолган, ҳарорати ҳам анча пасайган эди. Ўнг томонига ағдарилиб ётди, бўлмади, уйқуси келмади. У чап ёнига ағдарилиб ётмоқчи бўлган эди, ёнбошига нимадир қаттиқ ботди, қўли билан кўрпани сийпади, бундай қараса – қаламтарош! Тўранинг қаламтароши! Бояги сув бўйида тортиб олган… «У бу ерда нима қилиб ётибди? Э, боя фуфайкамни ечаётганимда чўнтагимдан тушган…»

Қаламтарош Камоланинг кафтини чўғдай куйдирар, хаёли тутқич бермас, қаёққа ағдарилиб ётса ҳам, Тўранинг қиёфаси кўз олдига келар, унга бир зум ҳам тинчлик бермас эди. «У ҳозир нима қиляпти экан? Ухлаётгандир…»

Йўқ, Тўра ҳам уйғоқ эди. У раис, Бойғози чўлоқлар билан пан Дворжекларникидан чиқиб, Сергейларникига кирди. Улар Сергейни бир амаллаб подага чиқиш учун кўндирганларидан сўнг, хайрлашиб, уй-уйларига тарқалишди. У йўл-йўлакай «Оқ теракми, кўк терак» ўйнаш учун кўчага чиққан болаларнинг олдига борди. Улар чувиллашиб Тўрани ўраб олишди. Бу пайт Тўранинг қулоғига гап кирмас, болаларнинг орасидан кимнидир излар, бироқ у излаётган одам булар орасида йўқ эди. У ҳафсаласи пир бўлиб, уйларига қараб аста кета бошлади. Болалар қий-чув қилишиб орқасидан эргашишди, уни ўйинга қисташиб, ялинишиб, анча жойгача келишди. Тўра бўлса, гўё ҳеч нарса сезмагандай, бепарво кетаверди. Болалар уни ўйинга кўндириша олмагач, умидсизлик билан орқада қолишди…

У ҳовлиларига кирди-ю, ўртадаги супага солинган кўрпасига чўзилди. Салима хола ўғлининг тепасига келиб, унга бирпас индамай қараб турди-да, кейин:

– Овқатингни иситиб берайми, ўғлим? – деди.

Тўра тайинли бир жавоб айтмади. Салима хола ўғлининг бугунги кайфиятига тушунолмади. Унга бирор гап айтишга ё ундан бирор гап сўрагани журъат қилолмай, бошида бироз индамай турди. Тўра у ёнидан-бу ёнига ағдарилди. У ўғлига халақит бергиси келмай, оёқ учида аста юриб уйига кириб кетди.

Тўра ёлғиз ўзи супада ётар, хаёллари пала-партиш, тутқич бермасди. Кўз ўнгига гоҳ Ғиёс ака келади, гоҳ раис; гоҳ Зулайҳо хола истеҳзо билан қаҳ-қаҳ уради, гоҳ Франтишек кўз ёшларини оқизиб мунгли термилади. Бир маҳал унинг кўз олдига – чароғон хонада кекса бувисининг пинжига кириб кетган, қош-кўзи қоп-қора, қисқа юбкасини тортқилаб, оппоқ болдирларини, сонларини беркитишга уринаётган пан Дворжекнинг қизи Кристина келди. У ҳам аста-секин туманга айланиб, ўрнида бугун сув бўйида кўргани – Камоланинг қиёфаси пайдо бўлди. Тиниқ ва чароғон!..

Тўра уҳ тортиб, чап томонига ағдарилди. Ичидан ҳовур чиқиб кетгандай бўлди. Чалқанча ётди. Ҳаммасини унутишга ҳаракат қилиб, хаёлини жамлаб юлдуз санай бошлади. «Ў-ҳў! Юлдузлар бугун бунча чароғон! Ҳар куни шундай чароғонмиди улар? Бир, икки, уч, тўрт…» Бир маҳал юлдузлар орасидан чароғон бир тасвир – Камоланинг сув бўйидаги ҳолати кўриниб, у ҳисобдан адашиб кетди. Қайта санай бошлади: «Қизиқ, бу нима ўзи?» Тўра сира ҳам бундай аҳволга тушмаган эди-ку?

«Бир, икки, уч…»

Олтинчи боб

Камола ўзини кечагидан бугун енгилроқ ҳис қилди. Кеча у подага ўзини ёмон ҳис қилгани учун чиқмаган эди. Бугун эса…

Кичкина қишлоқнинг шуниси ёмон-да. Яхши гап ҳам, ёмон гап ҳам бир зумда тарқалади-кетади. Хотинларнинг қулоғига бир гап бориб етмасин. Етдими, бас, у қишлоққа телеграф хабаридан ҳам тезроқ ёйилди деяверинг!

Кеча кечқурун Ризвон келинойи ишдан қайтиб келди-ю, аламига чидаёлмай Камолани роса койиди. Оғзига кучи етмаган Зулайҳони чиқиб бир боплай, деганди. Тўранинг онаси: «Қўйинг, ўртоқжон, жаҳл устида айтган бўлса айтгандир. У ҳаммас, бу ҳаммас, эрининг алами…» деб уни зўрға раъйидан қайтарди. Кейин у инсофга келиб: «Бўлди, қизим, энди катта бўлиб қолдинг, пода боқишни йиғиштир, ану устингдаги жандаларингни ҳам ташла!.. Бошқа иш қуриб қолгани йўқ!» – деди. Хайрият, гап шу билан тамом бўлди. Ризвон келинойи бошқа ҳеч нима демади. Эрталаб туриб, ишга отланиб, чиқиб кетди…

Камола онаси ишга кетгандан сўнг нима қилишини билмай, бир ўзи уйда каловланиб юрди. Бундай қараса, сигирларни подага олиб чиқадиган маҳал бўлиб қолибди. Кеча сигирларини подага ойиси олиб чиқиб қўшган эди. Бугун-чи? Ўзи олиб чиқадими? Қандай қилиб? Одамларнинг кўзига қандай қарайди? У шу андиша билан нима қилишини билмай анча маҳалгача юрди. Олиб чиқмаса сигири подадан қолиб кетса, олиб чиқай деса уялса!

У шу андиша билан бироз иккиланди, сўнг ойна олдига бориб у ёқбу ёғини тузатган бўлди. У устига янги чит кўйлагини кийганидан бери ўзини ойнага солмаган эди, ўзини таниёлмай қолди: у фуфайкаю пахталик шим, кирза этик кийиб юрган Камолага сира ҳам ўхшамас эди. Пода кетидан юравериб, офтоб ялаган буғдойранг юзлари бироз тўлишгандай, ўнг ёноғидаги қоп-қора холи билан қуюқ қошлари илгарилари ҳам шундай кўзга ташланармиди, буни ўзи ҳам билмас эди. Устидаги чит кўйлаги ҳам кийганида бироз эриш туюлгандай бўлувди, энди қараса, ярашибди. Жанда ичида юриб сезмаган экан, кўкраклари ҳам анча бўртиб қолибди. Кечагина қатиқлаб ювиб, иккита қилиб орқасига ташлаб қўйган сочи илгари қалпоқ тагида юрганига сира-сира ишонгиси келмасди, бироз иккиланиб турди-да, сигирни подага ўзи олиб чиқишга қарор қилди. «Нима, одамлар мени еб қўярмиди?» У қалбида жиндек ҳаяжон билан «ола»сини дарвозадан ҳайдаб чиқди. Қасдига олгандай «ола» ҳам дарвозанинг олдига чиқди-ю, чўзиб «мў-ў» деди-да, йўл четидаги сарғайиб кетган ажриқларни чимдий бошлади. Камола дарвоза ташқарисига чиқишга мажбур бўлди. У «ола»ни сал нарироққа ҳайдаб сигирларга қўшмоқчи эди, дафъатан олдидан Тўра чиқиб қолди. Камола нима қилишини билмай, унга қараб жилмайди. Тўра ҳам бироз ўзини йўқотиб қўйди, сўнг ўзига келиб «ола»ни олдига солди-ю, индамай ҳайдаб кетди…

«Бир ўзига қийин бўладиган бўлди… Қандай эплайди? Ғиёс ака йўқ, мен… Қийин бўладиган бўлди. Зерикади…» У шундай хаёл билан ҳовлига кирди-да, Тўрадан кўнглини узолмай, дарвозанинг тирқишидан мўралади. «Ана, Тўра подани ҳайдади. Фақат менинг «ола»мни кутиб турган экан-да! Бечора… Ие? Анув сигирларни қайтариб югуриб юрган ким бўлди. Сергей-ку! Яхши бўпти. Яхши бўпти қўшиб олгани. Ҳарҳолда, эш бўлади-ку…»

Камола пода кўздан ғойиб бўлгунча дарвоза тирқишидан қараб турди-да, нимага эканини ўзи ҳам билмай, бир хўрсиниб қўйди, кейин ичкарига йўл олди. Уйни супурди-сидирди, эрталабки сутни ойиси тайинлагандай, ўчоққа олов ёқиб пишириб, катта, сирлик кўк кашкулга қуйди, бироз совигач, томизғи солиб, устини ўраб-чирмади.

Унинг бошқа ишга қўли бормади. Каттагина ҳовли, бўм-бўш уйда бир ўзи – юраги сиқила бошлади. Кенг далада юриб ўрганиб қолган эмасми, уй унга зерикарли, айниқса ёлғиз одам учун диққинафасдек туюлиб кетди. Ҳа-да, катта уй, ҳаммаёқ сукунат, нақ ютиб юборай дейди. Ҳовлига чиқди. Зерикмаслик учун нимадир қилиши керак эди: қудуқдан сув тортиб, ҳовлига юпқа қилиб сепди, кейин чиннидек қилиб супурди. Ўзининг ҳам баҳри очилгандек бўлди. Кечадан бери дадасига бир хат ёзишни кўнглига тугиб юрган эди. Қоғоз-қалам олиб деразанинг тагига келиб ўтирди. Қани энди, бирорта тузукроқ гап топилса? Қалам чайнаб анча ўтирди. Нима деб ёзсин? Бундоқ дадасига хабар қилгудек қишлоқда бирорта янги гап содир бўлмапти. Ўрнидан туриб ҳовлига чиқди. Идора томондан одамларнинг бақириб-чақириб гапирганлари қулоғига чалинди. Бориб дарвозанинг тирқишидан қараган эди, идора олдида турган бричка арава, унинг атрофида турган бир-иккита хотин-халаж, эркакларга кўзи тушиб қолди. Ғиёс ака ҳам Шарифа хола ҳам, раис билан Раҳбар опа ҳам шу ерда. «Нима қилиб туришибди улар? Э, эсим қурсин, ахир улар бугун ҳарбийга жўнашмоқчи-ку.»

Камола бир-бир босиб, идора олдига борганини билмай қолди. Арава устига хашак ташланибди. Устида уч-тўртта тугунча. Одамлар арава атрофида гангир-гунгур гаплашиб туришибди. Аслида намланиб юрадиган кўзини ўқтин-ўқтин артиб Ғиёс ака турибди. Унинг бу одатини билмаган одам йиғлаяпти, деб ўйлаши турган гап. Ёнида Шарифа хола. Йиғидан кўзлари шишиб кетибди. Зулайҳо холанинг аҳволи ҳам уникидан кам эмас. Лаблари пир-пир учиб, тез-тез нафас олиб, оз бўлмаса ўкириб йиғлаб юборай деяпти. Ахир Ғиёс ака унинг қайнағаси-да! Эридан айрилгани етмагандай… Энди бу ҳам бормиди?

Камола ҳам кўзига ғилт-ғилт ёш олиб, уларга тикилиб турган эди, елкасига кимнингдир меҳрибон қўли келиб теккандай бўлди. Ўгирилиб қараб, ўзини ўқитувчиси Раҳбар опанинг пинжида кўрди. Шу баҳона бўлдими, унинг кўзларидан ёш тирқираб кетди, ўзини босолмади. Раҳбар опа уни бағрига босиб, юпатган бўлди-ю, ўзининг кўз ёшларини қандай яширишини билмай қолди.

Қаёқдандир Афанасенко бобо билан Дворжек чол етиб келди. Арава олдига яқинлашиб нима дейишларини билмай, индамай туриб қолишди. Дворжек чолнинг қадди букилган, нимагадир ҳаяжонда, қўлидаги эски шляпасини тинмай айлантирар, қандайдир бир сўзни тинмай такрорлар, теварак-атрофдагилар унинг нима деяётганини тушунишмас, ўзлари билан ўзлари овора эдилар. Афанасенко бобо ҳам бричканинг шотисига суяниб хаёл сурар, тиш ёриб бир нима демас эди. Эҳтимол, у ҳозир душман қўлида қолган Украинасини ўйлар, эҳтимол, ўзи бошидан кечирган машъум кунларини мана бу ҳарбийга кетаётган азаматларга раво кўрмаётгандир. Эҳтимол…

Улар Нусрат ферма, Абдусамат тракторчи, Карим жувозкашнинг ўғли Розиқларни кутиб туришган экан. Мана, улар ҳам тўрва-халталарини орқалаб келиб қолишди. Уларнинг кетларида ҳам бир-иккитадан хотин-халаж. Уларнинг ҳам кўзлари қизариб кетган. Ахир, осонми? Уларни ўйнагани жўнатишяптими? Фронтга жўнатишяпти-я! Айниқса, қорахат потирлаб келиб турганда… кўз ёши қилмай жўнатиш жуда оғир!

Розиқнинг кўзи Камолага тушди-ю, дафъатан таниёлмай ағрайиб қолди. «Ёпирай, шу ўзимизнинг Камолами?» Ҳа, ҳақиқатан ҳам Камола йиғлаганда жуда чиройли бўлиб кетаркан. Ҳозир у фақатгина Розиқнинг эмас, Абдусамат тракторчининг ҳам, Нусрат ферманинг ҳам хаёлини ўғирлаган эди. Ғиёс ака эзгу орзусини яна хаёлидан ўтказди. «Аттанг, Мансур ўғлим бўлганда Камолани келин қилган бўлардим!» Шарифа хола ҳам шунга яқинроқ хаёлда эди. Розиғи тушмагур эса ҳали ҳам кўзини ундан олмас, ололмас эди. Аввал куни аскарликка кетаётганидан қандай ғурурланган бўлса, ҳозир Камоладан узоқлашиб кетаётганидан афсусга тушган эди. «Нега шу вақтгача эътибор бермаган эканман-а? Зулайҳо холанинг гапида жон бор экан, етилиб қолибди!…»

Унинг хаёлини Бойғози чўлоқнинг қичқириғи бузиб юборди:

– Қани, жўлдастар, кенгсеге марш! Оқсоқол шақириб жатир.

У идора олдида турганларни ичкарига, раис буванинг олдига чорлар эди. Аскарликка жўнайдиган йигитларнинг ҳаммаси бирин-кетин идорага кириб кетишди. Тўпланиб турганлар бири олиб-бири қўйишарди:

– Кўзидан сувини оқизиб Ғиёс акани ҳам олгандан кейин…

– Ҳа, шуни айтинг, овсин!

– Энди ким қолди кетмаган. Хотин-халаж қолди!

– Бу ергина ютгур Гитлер қуримасдан тинчлик йўқ шекилли?..

– Манавилари ортиқча… – деб Зулайҳо хола Дворжек чол билан Афанасенко бобога қараб қўйди.

– Вой овсин, ғалати гапларни гапирасиз-а, – деди Шарифа хола қизишиб. – Бу шўрликлар ўйнагани кептими? Уяси бузилгани учун тентирашиб юришибди-ку. Буларга ҳам осон тутиб бўлмайди!..

Боядан бери хотинларнинг гапига индамай қулоқ солиб турган Раҳбар опа гапга аралашди:

– Ўқимаган бўлса ҳам, Шарифа янгам тўғри айтди. Булар ўйнагани келишган эмас. Ҳозир буларнинг ерларида фашистлар туришибди. Бошпана қидиришиб келишган. Жойимизда тинч-омон меҳнат қилиб турибмиз, нолисак уят бўлади, Зулайҳо опа.

– Нега нолимай. Мен буларни деб эримни бердим, – деб лабини бурди Зулайҳо хола. – Нега нолимас эканман. Тағин гапирасиз-а…

– Фақат буларнинг тинчлиги учун эмас, ҳаммамизнинг тинчлигимизни деб…

Зулайҳо хола жавоб қайтариш ўрнига йиғлаб юборди. Ичкаридан раис ва ҳарбийга жўнайдиганлар чиқиб қолишди.

– Тушундинг-а, Бойғози, – деди раис ичкаридаги гапни қайта такрорлаб. – Буларни олиб бориб военкоматга топширасан-у, раисполкомнинг ҳовлисига кириб, бизга ажратилган одамларни олиб келасан.

– Маъқул, оқсоқол.

– Майнабозчилик қилма, улар уруш азобини чекиб келганлар, кўнгли нозик одамлар…

– Ест, оқсоқол.

– Бўпти бўлмаса, қани аравага мининглар! – деди раис. – Кечга қолманглар!

Аскарликка жўнайдиган йигитлар Ғиёс ака бошлиқ ёпирилиб аравага чиқа бошлаганларида ўзи зўрға турган аёллар бирдан чувиллашиб йиғи кўтаришди.

– Бас қилинглар! – жеркиб ташлади раис. – Нимага йиғлайсанлар? Бориши билан поездга ўтириб кетармиди. Булар комиссияга кетишяпти. Ҳали нима дейди, нима қўяди – Худо билади…

Аёллар бирдан жимиб қолишди. Ўзини тўхтатолмаганлар оғизларини рўмоллари билан ўраб, кўнгиллари эзилиб, ичдан йиғлар, лекин қайноқ кўз ёшлари уларни ошкор қилиб турар эди.

– Қани, чув де, Бойғози!

– Ест, оқсоқол, – деди Бойғози. У ҳали ҳам ҳазилнинг пайида эди. – Нў-ў, пашол!

Арава ўрнидан жилди. Одамлар арава кетидан анча жойгача боришди. Қайтаётганида раиснинг кўзи Камолага тушиб қолди. Раис уни бу кийимда кўриб ўрганмаганиданми, аввалига ҳайрон бўлди-ю, кейин тортиниброқ сўради:

– Ие, Абдикамолмисан? – деди у энгашиброқ. – Сал тобинг йўқроқ, деб эшитувдим. Қалай, энди тузукмисан?

– Шукур, – деди секин Камола уялиб.

– Қачон ишга чиқасан?

– …

Камоланинг ўрнига Раҳбар опа жавоб берди:

– Бу Абдикамол эмас энди, раис бобоси, – деди у Камоланинг елкасидан қучиб. – Камола… Камолахон деган ширин қиз бу! Энди бу ширин қизга пода боқиш ярашмайди, раис бобоси, бошқа иш қилади. Ўзига ярашадиганроқ…

Раис ҳам сал уялди чамаси, ичида ўзининг одатини ўзи қоралади. Қаранг энди, ноппа-нозаниндек қизни ҳам Абдикамол деб ўтирса! Шу яхшими? Кечирим сўраш, умуман, раиснинг одатида бўлмагани учун индамай қўя қолди. Нима иш қилишини ҳам сўрамади. У идорага яқинлашиб қолганида, олдидан Дворжек чол тўсиб чиқди. Афтидан, раисга бир нима демоқчи бўлди шекилли:

– Пан пришедател… – деди у қўрқиброқ. Кейин бармоқларини ўйнатиб. «Штекло, где штекло?» – деди. Раис ҳеч нимага тушунмади. Қасдига олиб Раҳбар опа билан Камола кетиб қолишган эди. Ўзи эса тил билмайди. Бойғози чўлоқнинг қадри ўтди ҳозир. У нима деб жавоб беришини билмади чоғи, имо-ишора билан:

– Кечқурун… бечирим… – деди.

Пан Дворжек тепакал боши билан таъзим қила-қила уйига қараб кетди…

Раҳбар опа Камоланинг елкасига қўлини ташлаб, ўйланиб келарди: «Бу уруш хотин-қизларнинг назокатини ҳам барбод қилди! Барбод қилмаган бўлса, мана бунга ўхшаган сухсурдек бўй етган қизлар рўдапо уст-бошда юриб, «Абдикамол» деган исм орттирармиди? Уруш ҳамманинг асабини бузмаган бўлса, арзимаган нарса деб, Зулайҳо холага ўхшаган мўмин мусулмон аёл бошқаларни ҳақорат қилармиди? Қачон ниҳоясига етаркин бу лаънати уруш?! Бу шўрликларда нима айб? Айни ўқийдиган, айни ўйнаб куладиган чоғи-ку! Бунинг ўрнига каттакон кирза этик кийиб, мол кетидан чанг ютиб юрса…»

Раҳбар опа ич-ичидан уҳ тортди.

– Ҳали нима учун раис бобонинг гапига жавоб қилмадинг, қизим?

Камола Раҳбар опанинг юзига ялт этиб қаради.

– Қайси гапларига?

Камола ерга қаради.

– Ишга қачон чиқасан, деганларига-да.

– Энди подага чиқмайман…

– Нега?

– …

Раҳбар опа орада нима бўлиб ўтганини биларди, шунинг учун ишга чиқмаслигини ўзича тахмин қилди.

– Биламан, қизим…

Камола ҳайрон бўлиб Раҳбар опанинг юзига тикилди.

– Нимани?!

– Нима сабабдан подага чиқмаслигингни-да!

Камола қизариб кетди.

– Сен, уялма, қизим. Оғзига кучи етмаганлар нима дейишса дейишаверсин, – деди Раҳбар опа унга далда бериб. – Тўғри қиласан. Пода боқиш сенинг ишинг эмас. Лекин ишламасанг зерикиб қоласан. Бирор нарса билан овунишинг керак. Хўп десанг, мен сени мактабга жойлаштириб қўяман. Ўзинг ўқиган жойинг…

Камола юзлари ёришиб «қандай иш» дегандай, Раҳбар опанинг юзига қаради.

– Қанақа иш, демоқчисан-да, а? Масалан, болаларга етакчилик… Бешинчи синфга биркитиб қўяман. Укаларингга қараб турасан…

– Қайдам.

– Ойинг билан ўзинг маслаҳатлашасанми ё ўзим айтайми?

– Ўзим…

– Бўпти. Бўлмаса хабар қиласан-а? Хайр.

– Хайр.

Камола муаллимасини очиқ чеҳра билан кузатиб қўйиб, уйга кирди-ю, ўзини тамоман соғайиб кетгандай ҳис қилди…