Tanıdığım Nazim Hikmət

Beləcə, Nazimin 75 illiyinə türk mətbuatından bir neçə “incini” misal çəkdik. “Bu sətirləri yazıb da bu gün həyatda olanlar, əcaba indi nə düşünürlər?..” deyə soruşmaq istəyir insan. Özüm özümdən bir şey də soruşuram. Nazimlə ölümündən illər sonra belə müdhiş kinlə uğraşanlardan neçə adam qaldı yaddaşlarda? Hamısı unudulub getdi və ya gedəcək. Amma Nazim yaşayır və görünən bu ki, daha çox sevilərək yaşamağa davam edir. Bir çox sənətçilər, dünyagörüşlərinə görə sağlığında sevilməsə də, sayılmasa da, hətta bir çox təhdid və təqiblərə düçar olsa da, əsərləri ilə yaşayır. Ona ağır ittihamlar irəli sürənlər isə tamam unudulur.

Öz həmyerliləri 75 illiyində ona belə ağır ittihamlar səsləndirirkən, əcaba, xaricilər nə düşünürdü? Onlara da bir üz tutaq:

1977-ci il yanvar ayının ilk günləri, Parisdə yaşayan türk rəssamı və Nazimin yaxın dostu Abidin Dino Simone Siqnoret ile İv Montan ikilisini yay evlərindən telefon açaraq şairin 75-ci ildönümü ilə bağlı düşüncələrini soruşub. Bu vacib mövzuda danışmaq üçün Dinonu Parisdəki evinə dəvət edir və hər ikisi əvvəldən yazıb imzaladıqları bu sətirləri ona ona oxuyurlar:

“Sevgili Nazim!

Ölmədiyinə görə daha neçə belə illərə çıxasan! Madam ki, yaşıyırsan, ildönümünü təbrik edirik! Ozanlar ölməz! Səni tanıyanlar üçün də sən ölmədin. Bizim kimi səninlə yalnız bir neçə saat keçirənlər üçün də sən ölmədin, yaşayırsan!

Yaşayırsan, çünki gözəl, igid və xoş insandın.”

Bu sətirləri oxuyarkən Signoretin səsində bir sevgi və həsrət, insani münasibətlərdəki yaxınlığın duyğusal anlardakı böyüklüyü vardı. İv Montan isə həmişəki kimi şən səslə “gözəlmi, yaxşımı?” deyə soruşdu.

Fransanın bu iki ünlü və böyük sənətçisi Nazimlə ilk və son dəfə o zamanki Çexoslovakiyanın paytaxtı Praqada əcnəbi sənətçilərin yığışdığı Alkron mehmanxanasında görüşmüşdülər. 1957, yaxud 58-ci illər imiş. İlk söz alan böyük aktrisa Signoret satış rekordu vuran kitabında Nazimə də geniş yer ayırmışdı. Ondan “Gözəl və yapışıqlı bir adamdı. Ölkəsinin və yerləşdiyi qurşağın böyük inqilabçı ozanıydı…” deyə bəhs etmiş, sonra da “Onu anarkən nədənsə həmişə “Z” gəlir ağlıma demişdi. “Z” elencede – “Zi” – yəni yaşayaır deməkdir. Nazim də bizim üçün “zi”, yəni “ölümsüzdür.”

Və bir xatirəsini də yazır Simone Siğnoret:”Hər kəsin duymasını istədiyi bir də şikayəti vardı Nazimin. Sanıram “İvan İvanoviç” pyesinin başına gələnlərlə əlaqəli idi.

Söz sırası özünə gəlincə İv Montan Nazimin şeirlərini çox sevdiyini, bunlara bəstələnmiş mahnıların da ünlü bəstəkar Filipo Gerhardın əlindən çıxdığını və “Dənizlərin ən gözəli” ilə “Əqrəb kimisən, qardaşım”a (“Dünyanın ən qəribə məxluqu”) bütün çıxışlarında yer verdiyini bildirir.

Əqrəb kimisən, qardaşım

qorxunc bir qaranlıq içindəsən

əqrəb kimi.

Sərçə kimisən, qardaşım

sərçənin təlaşı içindəsən.

Midye kimisən, qardaşım

midye kimi qapalı, rahat.

Və sönmüş bir yanardağ ağzı kimi qorxuncsan, qardaşım.

Bir deyil,

beş deyil,

milyonlarlasın nə yazıq.

Qoyun kimisən, qardaşım

bir çodar uşağı qaldırınca zopasını

sürüyə qatılırsan o dəm

və adətən məğrurcasına gedərsən sallaqxanaya.

Dünyanın ən qəribə məxluqusan yəni,

əslən bu dərya içində olub

dəryanı bəyənməyən balıqdan da qəribə.

Və bu dünyada bu zülm

sənin sayəndə.

Və acıq, yorğunuq, al-qan içindəyik əgər

və hələ də şərabımızı çıxartmaq üçün əziliriksə

qəbahət sənin

– deməyə də dilim var gəlmir, amma –

qəbahətin çoxu sənin, canım qardaşım.

Bunlar da Paris Universiteti Şərq Elmləri İnstitutunun türkologiya bölümü rəhbəri professor Louis Bazinin yenə Nazim Hikmətin 75-ci ildönümündəki görüşləri:

“Mən 1945-48-ci illərdə Türkiyədəykən Nazim həbsxanadaydı. Əsərlərinin çapı yasaqdı və bu əsərləri yalnız makina ilə çoxaldılmış kağızlarda oxuya bilirdik. Azadlığa çıxması üçün Fransada təşkil olunan kampaniyalara mən də qatıldım.Sonra ilk dəfə 1958-ci ildə Parisə gəldikdə Guzin və Abidin Dino ilə birlikdə mənim evimdə oldu. İlk dəfə görəndə heç təəccüblənmədim. Xəyallarımda yaşatdığım insan qarşımda dururdu. Həm əfsanəsinə, həm də həyat hekayəsinə çox bənzəyirdi. Ağıllı və demokrat bir durumu vardı. Danışılan xalq dilinə yaxın “həqiqi dili” sevir; şeirlərində də uydurulmuş termin və deyimlərdən istifadə etmədiyindən tündləşdiriciliyə qaçanlardan daha artıq anlaşılır və mənimsənilirdi.

Yenə də “öz türkcəçi” tərəfdarlarını müdafiə edir, bunda daha başqa qurşaqlarda daha aydın anlaşıla biləcək bir gələcək görürdü… Başda Azərbaycan, Qazaxıstan və Qırğızıstan olmaq üzərə Sovetlər Birliyində, ayrıca Balkanlardakı türkcə danışan toplulukların dillərinin və milli mədəniyyətlərinin davamlılığını vacib bilirdi. Bu topluluqların milli ədəbiyyatları ilə yaxından maraqlanırdı…

Və professor Bazin şairlə bağlı fikirlərini belə tamamlayırdı:

“Sənətlə azadlıq prinsiplərinə çox bağlıydı.Bunu əsərlərində də ortaya qoydu. Bir bölümünü həbsxanada keçirdiyi Türkiyə illərində də, Sovetlərdəki sürgün dönəmində də, hətta həyatının son dönəminə qədər doğmatizmin qısırlaşdırıcı tərəflərinə qarşı olduğunu göstərdi. Şərtlər necə və özü harada olur-olsun, ətrafındakı dünyaya tənqidi gözlə baxmağı davam etdirdi. Daima müzakirə və tənqid tərəfdarı olaraq qaldı. Beynəlxalq pristijini isə bu yolda sərf etməkdən belə çəkinmədi. Sənətkarlara verilən direktivlərin səmimiyyəti aradan qaldıracağına və inandırıcı gücü azaldacağından şübhə duymurdu…”

Və nəhayət, ölümündən bir il sonra Nazim Hikmətlə bağlı önəmli bir film də hazırlamış olan Lui Araqonun şairlə bağlı önəmli fikirlərindən bir neçə sətir. Böyük fransız ozan və yazarı Araqon Nazimin 75 illiyi olan 1977-ci ildə səksən yaşındadır. Bu zaman kəsimində 77 önəmli əsər yazmışdır, gözləri yaxşı görmür və evinin nərdivanlarından xüsusi bir elektrikli kürsü ilə qalxmaqdadır, amma Nazim Hikmətlə bağlı “Cümhuruyyət” qəzetinin müxbirinin xahişinə o dəqiqə “bəli” demişdir:

“Nə yazıq ki, Nazim 75 illiyinin qeyd olunduğunu görmədi. İstanbulda bu məsələylə bağlı təşkil olunacaq toplantıya gələ bilməyəcəyimə görə, sizə hələ heç bir yerdə yayımlanmayan bir mətnin surətini verəcəyəm. Bu, Araqonun şeir yaradıcılığı adını daşıyacaq kitabımın altıncı cildinin mövzusu, yəni Nazim Hikmət bölümüdür…

Mən Nazimi Parisə gəldiyi günlərdən çox qabaqlar tanıdım. Mənim üçün hər zaman böyük dostdu. Yalnız tanımaqla qalmadım. Onun üçün mitinqə də çıxdım. Daha kimsələr tanımazkən, 1930-cu illərdə ondan xəbər tutmuşdum. Yazısını, şeirlərini görmüşdüm o zaman. Bu da mənə bəs edirdi…”

Bir də xatirəsini danışır gülərək:

“Alman işğalından sonrakı günlər idi. 1945 və ya 46-cı illər idi. Yelisey sarayının yaxınlarında “La Pensee” adda bir dərnəyimiz vardı. Fransız uşaqlar orda toplanırdıq. Yenə bir gün Nazim Hikmətin azadlığına həsr edilmiş bir kampaniya üçün toplaşmışdıq. Yanımda da – nədənsə – Türkiyə səfirliyindən bir diplomat oturmuşdu. Mənə “Kimdir bu? Türkiyədə belə adı bilinməyən. Tanınmayan bir şair. Nə üçün onula bu qədər məşqul olursunuz?” soruşunca dayana bilmədim və “Necə tanınsın ki? Hökümətiniz tanınmasın, duyulmasın deyə adamı həbsxanaya basmış…” dedim.”

Bizim “Kommune” dərgisinin 1936-cı il sayında “Taranta-babuya məktublar” mənim təsirimlə yayımlanan zaman Nazimi buralarda tanıyan bir neçə adamdan biri də mən idim. Bundan hardasa otuz il sonra Parisdə görülmüş inanılmaz, anma tədbirlərinin birində çatlayana qədər dolu olan Pleyel salonunda eyni Nazim yad edilir və onun azadlığı üçün müəyyən işlər gördüyüm üçün özümlə qürur duyurdum… Nazim həyatımda heç olmazsa bir dəfə gələcəyi görmək duyğusunu mənə vermişdi…

75-ci ildönümünə təsadüf edən 1977-ci ildə Nazimin Türkiyə içində və xaricində necə fərqli biçimdə yad edildiyinə nümunələr gətirərkən illər öncə şairlə ilgili tabuların necə yıxıldığına imza atan cəsarətli bir hərəkata toxunmaq istəyirəm…

“Yön hərəkatı”, Doğan Avçıoğlu, Cemal Reşit Eyyuboğlu və Mümtaz Soysalın 20 dekabr 1961-ci ildə Ankarada ilk sayı yayımlanan “Yön” dərgisi ilə başlamışdı. Bu ilk saydakı müxtəlif çevrələrdən mühüm imzalar və cəmiyyətin təxminən mühüm kəsimini əhatə edən kəslərlə qələmə alınmış informasiyalarda Atatürk inqilabçılarının, habelə iqtisadi sistem və dövlətçiliyin, demokratiyanı kütlələrə çatdırmağın üzərində dayanılırdı. Dərgi 5 iyun 1963-cü ildə yayımlanan 77-ci sayından sonra Ankara Hərbi vəziyyət Komissarlığındaca qapadıldı, 25 iyul 1964-cü ildə yenidən çıxmağa başladı və 1967-ci ilə qədər 222 sayı yayımlandı. Önəmli bir Kamalçı hərəkatın doğulmasına yol açan dərginin yazı heyətində Doğan Avçıoğlu və Mümtaz Soysaldan başqa İlhan Səlcuq, İlhami Soysal, Niyazi Berkeş, Şevket Süreyya Aydemir, Sadun Aren, Cahit Tanyol, Atilla İlhan, Çetin Altan, İdris Küçükömər kimi önəmli simalar da vardı. Başyazar rəsmən Doğan Avçıoğluydu, amma yazı heyətinin digər üzvləri də bu sifətlə yazılar yazırdılar.

“Yön”ün yayımlanmağa başladığı 27 may 1960-cı ildə çevriliş sonrasının nisbətən aydın ortamında Nazim Hikmətin adı və əsərləri üzərindəki yasaq da götürülürdü. Şairin şeirlərinə görə ittiham edilmədiyi vaxt yetişirdi.

Bu baxımdan 30 oktyabr 1964-cü il tarixli “Yön”də “Bir demoqoqluğu yıxacağız” başlıqlı yazıda xüsusi açıqlamaları oxuyanlar gözlərinə inanmadılar. Dərgi o zamanlarçün ağıla belə gətirilməyəcək bir şeylərdən bəhs edərək, ölümünün üstündən hələ bir il yarım keçən Nazim Hikməti gündəmə gətirərək belə yazırdı:

“”Yön” şairin şəxsində şeiri məhkum edən doqmatik mentalitetin ağır basqısına rəğmən, Nazim Hikmət məmləkətçi şeirlərini yayımlamaqla, aydınlarımızı bu utancverici durumdan qurtardığı və bununla türk mədəniyyətinə böyük xidmət etdiyi inancındadır…”

Bu sonucu izləyən və otuz ilə yaxın bir müddətdən sonra Türkiyədə rəsmən yayımlanan ilk Nazim şeiri, şairin 1960-cı ilin avqustunda mənə Moskvada şəxsən yazdırdığı “Yenə məmləkətim üzərinə söylənmişdir” parçası idi:

Məmləkətim, məmləkətim, məmləkətim

Nə papağım qaldı sənin ora işi

Nə yollarını yormuş ayaqqabım

Son köynəyim də kürəyimdə paralandı

çoxdan

Şilə bezindəndi.

Sən indi yalnız saçımın ağında

İnfarktında ürəyimin

Alnımın yazısındasan məmləkətim

Məmləkətim

Məmləkətim.

Praqa. 8 aprel 1958

Şeir böyük diqqət çəkdi. Bunu yenə Nazimin mənə Moskvada şəxsən yazdırdığı şeiri başqaları da izləyə bildi:

Qarşı yalı məmləkətim

Səslənirəm Varnadan

Məni istəyirmisən?

Mehmet, Mehmet?

Qara dəniz axar durmadan

Dəli həsrət, dəli həsrət

Oğlum məni istəyirmisən?

Mehmet, Mehmet?

…

Bu Varna dəli etdi məni

Divanə etdi

pomidor, yaşıl bibər, qalxan tavası,

radioda: “Ha uşaklar…”, “Qaradəniz havası”,

rakı qədəhdə aslan südü, cirə

uy cirə qoxusu

sirdaşca, qardaşca danışılan dilim…

Ah bə, dəyişik bə, bə dəyişik halım

Bu Varna dəli etdi məni

divanə etdi…

Və şairin mənə “Cancığazım, altına bu sözləri eynilə yaz:”Bu şeir Varnada, dəniz kənarında bir kafedə oturarkən yazıldı. Açıqlıqda, Qara dənizdə bir gəmi dumanını fırladaraq İstanbula gedirdi” deyərək yazdırdığı “Liman” şeiri:

Çox yorğunam, məni gözləmə kapitan

Şeir dəftərini başqası yazsın

Qübbəli, çinarlı mavi bir liman

Məni o limana çıxaramazsan.

Kafe odasında dörd adamdıq. Nazim mənim sağımda oturmuşdu. Stulunu hiss olunmadan mənimkinə yaxınlaşdırmışdı.Qısa qollu köynəyinin içindən uzanmış sol qolunu çiynimə atmış, sol ayağını da stulumun kənarına dayamışdı. Əlindəki fayldan çıxardığı şeirləri bir-bir oxuyaraq yazdırdığı zaman, iç çəkişməsindən axıb gələn isti nəfəsini üzümdə hiss edirdim. Qarşımda məsləkdaşım mərhum Ömər Sami Coşar, onun yanında isə Əkbər Babayev. “Odamıza” nə girən vardı, nə çıkan. Babayev qarsona “çağrılmayınca girməməsini” demişdi. Saat da gecəyarısını bir xeyli keçmişdi. Bəlkə də kafenin ümumi bölümləri bağlanmışdı.

Ömər Sami o məşhur yarızarafat gülüşüylə: “Yahu, ustad, – dedi, – məmləkətdən çıxalı bir həftə oldu, olmadı, bizdə belə dayanılmaz bir vətən həsrəti başlatdın. Səninlə qapalı qapılar arxasında bunca dostluq edib başımız nələr çəkdiyi yetmirmiş kimi, bir də ağzından şeirlər dinlədiyimizi duyarlarsa, bəlkə bizlərə də bir qulp taxıb cəzalandırarlar, o zaman istər-istəməz Varnaya da birlikdə gedib bir şeirlər də Orxanla mən tökərik vətən həsrətilə!..”

Öncə bir qəhqəhə çəkdi Nazim, sonra birdən ciddiləşərək:

“Bax, Coşar, cancğazım, – deyə başladı. – Vətən həsrəti zarafata gəlməz.”

Və məni o zaman çox çaşdıran bir rumeli ağzıyla :

“Hələ sən yaz, Orxan!” – deyərək oxusunu davam etdirdi “Vapor” şeiriylə:

Ürək deyil bu çarıqmış vəhşi camış gönündən,

Təpər ha, babam təpər

paralanmaz

təpər daşlı yollarda.

Bir vapor keçər Varna önündən,

uy Qara dənizin gümüş telləri,

Bir vapor keçər boğaza doğru,

Nazim üsulluca oxşar vaporu

yanar elləri.

Anlaşılan o ki, vətən həsrəti Nazimi günün iyirmi dörd saatı yandırıb-yaxırdı və yaxınlara , məsələn qonşu Varnaya-filana gəldikdə yamanca dərdi tərpənir, dayanılmaz hal alırdı. Amma biz, “Yön” dərgisinin 1964-cü il payızında başlatdığı Nazim Hikmət hərəkatından söz edərkən haralara gəlib çıxdıq?Bəli, “Yön” hər həftə bir, yaxud bir neçə dənə burum-burum vətən həsrəti qoxuyan şeirlərlə bir həyəcan fırtınası qoparmışdı, amma mühakimə edənlər boş dayanırmı? “Mətbuat prokurorluğu” çox keçmədən Ankara Toplu Məhkəməsində dərginin sorumlusu Doğan Avcıoğluna qarşı mühakimə başlatdı. Avcıoğlunun günahı “xaricdə yayımlanmış nazirlər kabineti qərarıyla qadağan edilmiş bir əsərdən bölümlər çap etməkdi. İşə baxın ki, qərarın “Rəsmi qəzete”də yayımlanması – necə olmuşsa – unudulduğu üçün dava düşdü və “Yön” oxucuları Nazimi öldükdən sonra da olsa, şeirləri ilə də olsa “Tanımaqda” davam etdilər. Təbii, türk ictimaiyyəti də…

60-cı illərdə prokurorlar yuxarıdakı iddia ilə istəklərinə çatmadılar. 1965-in sonlarında İstanbul Cümhuriyyət Prokurorluğu Bürosu Naci Sadullahın (Daniş) 13-17 iyul 1965-ci ildə “Kirpi” dərgisində yayımlanan “Dostum Nazim Hikmət adlı yazıya görə ekspert hesabatına əsaslanaraq və Cəza Qanununun 142-ci maddəsindən ictimai mühakimə açılmasına qərar vermiş və məhkəmə yazılarından aydın olmas da “kommunizmi təriflədiyinə” görə dərginin yazı müdirini 1 il 6 ay ağır həbs cəzasına məhkum etmişdi.Nə isə ki, Ali Məhkəmənin Birinci Cəza Dairəsi, İstanbul İkinci Ağır Cəza Məhkəməsinin bu hökmünü ləğv etmiş, məhkəmə də Ali Məhkəmənin qərarına uyğun mühakimə olunanlara bəraət vermişdi.

Bu arada, “Yön”də Nazimin “Qurtuluş savaşı dastanı” yayımlanarkən verilən 61 hissəni “Eyləm” dərgisində yayımlayan Şerif Hulusi (Kurbanoğlu) və yazının yazı işləri müdiri haqqında “bu hissələrdə” günah ünsürü tapıldığı üçün prof. Dr. Sülhi Dönməzlərin ekspert hesabatına əsaslanaraq, ayrıca Mehmet Fuat (Bengü)haqqında da Nazimin “tərkibində kommunist təbliğatı olduğu” irəli sürülən şeirlərini yayımladığı üçün cəza və kitab toplatma mühakimələri açılmış, bunları hamısı da o qədər əlləşmələrdən sonra bəraətlə yekunlaşmışdı.

Qısacası, bizi bu günə gətirən yolların daşları necə və kimlərin əməyi ilə döşənmişdir!Bu arada, Orhan Seyfi Orhon və bənzərləri kimi mühafizəkar yazarlar suyun önünü kəsmək üçün bütün güclərini ortaya qoyarkən, “türk aydınlanmasının” öndə gələn isimlərindən İlhan Selçuk 18 dekabr 1964-cü ildə “Cümhuriyyət”dəki “Pəncərə”sində belə səslənirdi:

“Biz bir qəribə ölkəyik. Xarici ölkələrə yalnız fəhlə, doktor, mühəndis deyil, şair də ixrac edən bir ölkə! Çünki şairlərimizə belə nəfəs almaq imkanı vermirik. Həmən söyləyim ki, bütün bunları Nazim Hikmətin kommunist olduğunu bilə-bilə yazıram. Bir şairin kommunist olması, onu öz ölkəsinin ədəbiyyatından silməyə yetərli səbəb olsaydı, dünya ədəbiyyatı tarixinin şəbəkəsini tutmaq çətin olardı.Qonşumuz Yunanıstanın şair və yazarlarına rəva görmədiyini biz Nazim Hikmətə edirik. Amma fransız xalqı “Salle Pleyel”də Nazimi türk şairi deyə alqışlayır…”

Belə sona çatır İlhanın yazısı:

“Danışıldığına görə, Nazim Hikmət qaçmasaymış, öldürüləcəkmiş. Yenə də:

– Qaçmasaydı da öldürülsəydi!.. – deyə təmənnalar sovuranlar var. Belə düşünənlərə bir məşhur şairimiz:

– Dostum, sən heç öldünmü? – deyə soruşmuşdur.

Bilirəm ki, qaçıb Amerikaya yerləşmənin vətənsevərlik, qaçıb Rusiyaya yerləşmənin vətən xainliyi sayıldığı bir qəribə mühitdə yaşayırıq. Buna rəğmən, Nazim Hikmətin əff edilərək həbsdən çıxdıqdan sonra ölüm təhdidi altında yaşadığını irəli sürənlərin iddialarına aydınlıq gətirmək lazımdır. Əgər doğruysa, bir şairi on iki il zindana atmaq, çıxandan sonra da:

– Səni öldürəcəyəm… – deyə başının üstünü almaq və canını qurtarmaq üçün qaçanda “vətən xaini” deyə ad taxmaq nə deməkdir?

Hər halda, Nazim Hikmət məsələsinin gerçək tərəfi ilə üzə çıxarılmasının zamanı gəlmişdir.”

İlhan Səlcuqun 1964-ün sonlarındakı bu son dərəcə ölçülü-biçili çıxışı belə o günlərdə böyük bir mədəni cəsarət örnəyi olaraq qeyd edilmişdir.

İlhan Səlcukun geniş əks-səda doğuran yazısını əyri, düz başqa yazılar izlədi. Bunlardan birini də türk mediasının ictimai mövzuları işləyən başyazısı və lətifələri ilə tanınmış nəhənglərindən Falih Rıfkı Atay (1894-1971) qələmə almışdı. Qurucusu olduğu “Akşam” qəzetində (1918) milli mücadiləni dəstəklədiyi üçün bir Ocmanlı “divani-harbinde” günahlandırılan Falif Rıfkı azadlığa çıxınca Ankaraya getmiş, ilk məclislərdə Bolu və Ankara “məbus”luğunun yanında “Hakmiyyəti-milliyyə” qəzetini baş redaktoru olmuş, ölümünə qədər daim Atatürkün yaxın çevrəsində olmuşdur.O baxımdan onun Nazim Hikmət məsələsinə necə yanaşdığının xüsusi önəmi vardır.

Yaşamı boyunca qələmini inqilabın və Atatürkçü çevrənin xidmətinə vermiş Falih Rıfkı Atay, “Zeytinlidağı”, “Çankaya”, “Atatürkün mənə anlatdıqları”, Mustafa Kamalın atəşkəs dəftəri”, “Yeni Rusiya” kimi çox sayda əsərləri ilə də ədəbiyyat tariximizdə mühüm yerini almışdır.

Nazim Hikmətdən və şeirlərindən bəhs etmək 27 may 1960-cı il çevrilişinin üzərindən beş il keçmiş olmasına baxmayaraq, hələ də bir cəsarət sayılarkən, sahibi və baş redaktoru olduğu “Dünya” qəzetindəki 2 may 1965 tarixli “Bazar söhbətləri”ndə bunları yazırdı:

“Kadıköy gəmiçiliyinin arxa bölümündəyəm. Uzaqdan qulağıma bir səs gəldi:”Nazim Hikmətin kitabı! Nazim Hikmətin kitabı!..” Gözlədim. On lirə verib bir dənə də mən aldım. Kitabın adı beləydi:”Qurtuluş savaşı dastanı”. Fəqət satılan kitab deyil(əslində), Nazim Hikmət! Solun bayrağı!.. Və bir yarı yasaq…”Dastan”ın içində igidlərilə və qaçaqlarıyla, quldur və qəhramanlarıyla 1900-20-ci illərin Anadolu xalqı, “Qocatəpə”dəki sol əlin beş barmağı çənəsində, sağ əli cibində dərin düşünən Mustafa Kamalı həmin çox yayılmış fotodan xatırlayarsınız. “Dastan”ın sonlarında ona da rast gəlirik:

Sarışın bir qurda bənzəyirdi,

Və mavi gözləri çaxmaq-çaxmaqdı.

…

Buraxsalar

…

Qocatəpədən Afyon ovasına adlayacaqdı…

Bu Atatürk dövründə illərcə həbsxana görmüşün Mustafa Kamalı idi. Atatürk dövrü səfir olmuş dostum Yahya Kamaldan (bugünə) səkkiz misra (belə) qalmadığını düşünürəm. İkisinin xatirəsi nədənsə durmadan bir-birinə qarışır.Hamısı ölüb getmişdir. Sirr yox artıq! Sirlərində də bir çirkinlik yox.

Nazim Hikmətin atası Hikmət bəyi mən daxili işlər naziri Tələt Bəyin (sonralar sərəzəm Tələt Paşa) “Qızıl qələm”ində ikən mətbuat müdiri olaraq tanımışdım. Nazim Hikmətin anası isə Yahya Kamalın böyük eşqi idi. Bir gün mənə:

– Bilməzsən, nə xoş xanımdır. Səninlə Cəlilə xanımın yanına gedək, – dedi.

İlk dəfə Nazim Hikməti orada bəyaz dənizçi-tələbə formasında gördüm. Üzü, könlü açıq, havalı, özünü istədən dəliqanlı idi. Evlərinə tez-tez getməsinin bəhanəsi də Nazimə şeir dərsi verməkdi.

Əski dönəmin böyük şairi ilə yeni dönəmin ilk böyük şairi, biri gənclik eşqi ilə, biri eşq və şövq coşqunluğu içində, indi ikisinə də keçmişin dumanları arasında toxunacaqmış kimi yaxınlaşıram.”

Fatih Rıfkı Atay daha sonra sözü Nazim Hikmətin 1938-ci ildəki məhkumluğuna və onu izləyən olaylara gətirərək belə davam edir:

“Anasının əmisi oğlu general Ali Fuat Cebesoy da əffi üçün çalışdı. İnönü Cebesoyun və bizim söylədiklərimizi yaxşı qarşılamışdır. (İnönüyə qalırsa)Nazim Hikmət əfv ediləcək və Ankaraya gəlib adı dəyişib “Ulus” olan “Hakimiyyəti-milliyyə” (qəzetinin)heyətində çalışacaqdı.Fəqət, Fevzi Çakmak əngəlini aşmaq mümkün olmadı. İnönü bir günlük qəzetdə Yahya Kamalın divan biçimli qəzəlini göstərib:

– Bunları oxuduqca Nazimin həbsdə olmasına canım yanır! – demişdi.

Mən Nazimin günahkar olmadığına inandığım üçün daha sonra hazırlanan əfv ərizəsinə imzamı qoymuşdum.Bu üzdən heç bir tənqidə də uğramadım.

Bir toplantımızda Nazim Hikmətin öz səsilə valda səsləndirilən “Salxım söyüd”ü dinlərkən Atatürkü xatırlayıram!

Axırdı su

göstərib aynasında

söyüd ağaclarını.

Salxım söyüdlər yuyurdu suda saçlarını!

Yanan yalın qılıncları çarparaq söyüdlərə

çapırdı qızıl atlılar günəşin batdığı yerə!

Birdən-birə quş kimi

vurulmuş kimi

qanadlarından,

yaralı bir atlı yuvarlandı atından!

Bağırmadı,

gedənləri geri çağırmadı

baxdı yalnız dolu gözlərlə

uzaqlaşan atlıların parıldayan nallarına!

Ah nə yazıq!

Nə yazıq ki ona

dörd nala gedən atların köpüklü boynuna bir daha

Yatmayacaq,

bəyaz orduların ardında qılıc oynatmayacaq!

Nal səsləri sönür pərdə-pərdə.

Atlılar qeyb olurlar günəşin batdığı yerdə.

Atlılar atlılar qızıl atlılar,

atları rüzgar qanatlılar!

Atları rüzgar kanat…

Atları rüzgar.

Atları…

At…

Rüzgar qanatlı atlılar kimi keçdi həyat!

Axar suyun səsi dindi.

Kölgələr kölgələndi

rənglər silindi.

Siyah örtülər endi

mavi gözlərinə

sallandı salxım söyüdlər

sarı saçların üzərinə!

Ağlama salxım söyüd

Ağlama ağlama!

Qara suyun aynasında əl bağlama!

əl bağlama!

ağlama!

Və davam edirdi Fatih Rıkfı Atay “Dünya” qəzetindəki “Bazar söhbətləri”nə:

“Yahya Kamal Osmanlı imperializminin dastançısı idi.Yeni Türkiyəni, doğuşundan bu tərəfə heç bir zaman mənimsəməmişdi. Nə türkçü, nə türkcəçi, nə də cümhuriyyətçi idi. (Onun) böyük şair olduğuna inananlar türkçülüyümü, türkcəçiliyimi, cümhuriyyətçiliyimi buraxacaqdılar?Yaxud fikirlərini və inanclarını qəbul edib şeirlərinimi oxuyacaqdılar?

Nazim Hikmətin qurşağın ən böyük şairi olması kommunistliyin ən doğru ekonomi məzhəbi olduğunumu göstərir?Yaxud o kommunist olduğu üçün şeiri şeiriyyətinimi itirir?

Qaldı ki, Nazim Qərb və Amerika dünyası üçün müasir sol hücumların yüzdə biri qədər (belə) böhtançı olmamışdır. Bundan başqa, son “Dastan”ının da göstərdiyi üzrə bu günkü maskalı və üstəlik şeirsiz və hünərsiz qaba sol inkarçılığı kimi də etməmiş; vətənini, ondan uzaqda ölməyi ikiqat ölüm sayacaq qədər sevmiş və aramışdır.

Xeyir, nə Yahya Kamalı geriçilikdə, nə də Nazim Hikməti kommunistliyə görə sancmağı buraxmaq lazım.

Nazimin Türkiyədən son qaçışı, əslində əsgərliyinə görə soruşdurma başlanmasından yana idi. Əsgərliyə bir borcu yoxdu. Şərqə göndərilərək, Səbahəddin Əli kimi öldürüləcəyindən qorxdu. İllərlə həbslərdə çəkdiklərindən sonra yeni bir işgəncəyə uğramaq ona hər şeyi gözə almağı məcbur etdi.”

BİR İNQİLABÇININ DOĞUŞU

“…həm alnımın təriylə qazandım

çörək pulumu – nə xoşbəxtəm…”

Nazim Hikmət

Tərcümeyi-halını necə də sığdıra bilib altmış bir ili bu bir neçə səhifəlik misralar:

1902-də douldum

doğulduğum şəhərə dönmədim bir daha

geriyə dönməyi sevməm

üç yaşımda Hələbdə paşa nəvəsi oldum

On doqquzumda Moskvada kommunist universiteti

tələbəsi

qırx doqquzumda yenə Moskvada partiya MK-sı