Tanıdığım Nazim Hikmət

qonağı

və on dördümdən bəri şairlik edirəm

bəzi insanlar otların bəziləri balıqların çeşidin bilir

həm ayrılıqların

bəzi insan əzbər bilər ulduzların adın

mən həsrətlərin

həbslərdə də yatdım böyük otellərdə də

aclıq çəkdim aclıq tətilləri də içində və dadmadığım

yemək

yox kimidir

otuzumda asılmamı istədilər

qırx səkkizdə sülh medalının mənə verilməsini

verdilər də

otuz altımda yarım ildə keçdim dörd metr qara

betonu

əlli doqquzumda on səkkiz saata uçdum Praqadan

Havanaya

Lenini görmədim növbə tutdum başında 924-də

961-də ziyarət etdiyim movzeleyi kitablarıdır

partiyamdan qoparmağa girişdilər məni

qopmadı

yıxılan bütlərin altında da əzilməıdim

951-də bir dənizdə gənc bir dostumla getdim

üstünə ölümün

52-də çatlaq bir ürəklə dörd ay çiynimin üstdə gözlədim

ölümü

sevdiyim qadınları dəli kimi qısqandım

bu qədərcə də həsəd aparmadım Şarloya belə

aldatdım qadınlarımı

danışmadım arxasınca dostlarımın.

içdim amma düşkünü olmadım

həm alnəımın təriylə qazandım çörəkpulumu

nə xoşbəxtəm

başqasının hesabına utandım yalan söylədim

yalan söylədim başqasını üzməmək üçün

amma elə-belə də yalan söylədim

mindim qatara təyyarəyə avtomobilə

çoxu minə bilmir

operaya getdim

çoxu gedə bilmir adını belə eşitməyib

operanın

çoxunun getdiyi yerlərə də mən getmədim

21-dən bəri

məscidə kilsəyə məbədə sinoqoqa

amma qəhvə falıma baxdırdığım oldu

yazılarım otuz qırx dildə çap olunur

Türkiyəmdə türkcəmdə yasaq

xərçəngə tutulmadım hələ

tutulmam da şərt deyil

baş nazir filan olacağım yox

maraqlısı da deyiləm bu işin

bir də hərbə girmədim

sığınacaqlara da enmədim gecəyarı

yollara da düşmədim eniş edən təyyarələrin altında

amma sevdalandım altmışıma yaxın

sözün qısası yoldaşlar

bu gün Berlində kədərdən gəbərməkdə olsam da

insanca yaşadım deyə bilərəm

və daha nə qədər yaşayaram

başımdan nələr keçər daha

kim bilir

Bu tərcümeyi-hal 1961-ci il sentyabrda Şərqi Berlində yazıldı.”

Çox qəribə bir şəhərdir Nazimin doğum yeri Selanik. Əsasən Osmanlının çıxüş vaxtında bütün yenilikçi və inqilabçı fikirlər bu Qərb qapısından girmişdi ölkəyə. İkinci Əbdülhəmidin təzyiq və senzuralı idarəçiliyi son vermək istəyən gənc türklər burada yetişmiş, dağlara belə çıxmışlar. 31 mart 1908-ci ildə geriliyi dəstəkləyənləri susdurmaq üçün Hərəkat ordusu burada toplanıb, Mustafa Kamalın qərargah rəisliyində İstanbula yürümüşdür.

Uşağın illər sonra araşdırıb şəxsən tapacağı ay və günlə 1881-ci ilin 19 mayında Yoruk türkmənlərindən olan ataları Orta Anadolunun iki qonşu kəndindən illər öncə buralara gəlib yerləşmiş Ali Rza Efendi ilə Zübeydə xanımın tarixə vətən qurtaran inqilabçı olaraq düşəcək bir oğulları dünyaya gəldi bu Selanikdə. Adı Mustafa olsun dedilər. Hamısı da nədənsə uşaq yaşda ölüb gedəcək Fatma, Ahmet və Ömərdən sonra Mustafa – daha sonra taxta-şalban ticarətinə atılacaq – 3 qızıl lirə maaşlı gömrük məmuru Ali Rıza Əfəndinin dördüncü uşağı ydı.Daha sonra doğulacaq Naciyə də gənc yaşda öləcək, amma Makbulə (atadan) uzun yaşayacaq.

Mustafadan 20 il sonra 20 noyabr 1901-ci ildə Qalatasaray sultanisindən məzun xarici əlaqələr məmuru iyirmi beş yaşındakı paşazadə Hikmət bəyin özü kimi paşa qızı, üstəlik paşa nəvəsi gözəllər gözəli arvadı Cəlalə xanım da yenə Salonikdə bir oğlan doğdu – qəfəsli pəncərələrindən sahildəki ünlü Bəyaz qüllənin göründüyü kirayla tutulmuş evlərində.

O ünlü Bəyaz qüllə ki, dibindəki xalq bağçalarından birində məmləkətin bəd gedişinin qarşısını necə alınacağı mövzusunda fikir yürüdən Selanik Askeri Rüştüyyəsi (orta məktəb) ikinci sinif şagirdi Mustafa riyaziyyat müəllimi Üsküplü yüzbaşı Mustafa Əfəndinin – bəlkə də dühasını kəşf edib – “Bu belə olmayacaq!.. Aramızda bir fərq olmalı!..” deyərək adına əlavə edilən adla Mustafa Kamal, sonacan yanından ayırmadığı məktəb yoldaşları Nuri (Sönər), Sali (Bozok), Fuad (Bulca) və Ali Fuada (Cebesoy) nazirlik kreslosu verdikdən sonra özü özünə gülərək: “Yaxşı, biz bu nazirlik kreslosunda oturduq, o tarixdə sən harada olacaqsan?” deyə onlara ilişən Nuriyə yaşının çox olması ilə əlaqəli tam ciddiyyətlə:”Bunu bilməyə nə var? Əlbəttə sizi o kreslolara oturdan kişinin məqamında” deyə cavab vermişdir.

Cəlilə xanıma dönək. Fransızca danışan, piano çalan, rəsm çəkən bu gənc Osmanlı soylusu o qədər gözıl idi ki, düyün günü yeni gəlini görmək üçün evə gələn xanımlar “əcaba gerçəkmi, saxtamı” deyərək əlləri ilə ona toxunurdular.

Özündən 20 il öncə dünyaya gələn tarix yazmış həmyerlisi Mustafa kimi gözəllər-gözəli Celilə xanımın oğlu da geniş alınlı, çalışqan başlı, sarı saçlı və mavi gözlüydü. Selanikin çörəyindən və ya suyundanmıdır, yoxsa dədələrinəmi çəkiblər, bilinməz – çox fərqli cığırlarda da getsələr – o da bir inqilabçı olacaq; o da bir güclü yaşam sürəcək; o da “Unudulmaz türklər” arasındakı yerini alacaqdı.

Uşağın adını Mehmet qoydular, dövrün önəmli və aydın dövlət adamları Midhət və Ziya paşalarla yanaşı “vətən şairi” Namiq Kamala adaşlıq edən vali və mövləvi şairi – ata tərəfdən babası – Mehmet Nazim Paşanın ikinci adı da üstünə əlavə olundu, nəvə kimi. Mehmet Nazim bəlli bir yaşa gəlincə, o zamanın şərtlərinə uyğun olaraq, Mehmeti bir yana buraxaraq – özünə şeir zövqü aşıladığını söyləyərmiş – babasının adıyla atasının adını birləşdirərək Nazim Hikmət olacaqdı.

Bir kiçik əlavə də qeydiyyat zamanı yaşandı. Hər başdan və ailədəki pədərşahlıq ortamından hər ağızdan bir avaz gəldiyi vaxtda rəsmi doğum tarixinin gerçək vaxtda – 20 noyabr 1901-ci il şəklində yazılmasına qarşı çıxdılar:

“Qırx gün üçün niyə bir yaş böyük görünüb əsgərliyə erkən getsin körpə?.. Bunu 1902 yazsaq, olmazmı? 15 yanvar 1902 məsələn… Sonucda onların dediyi qəbul olunur. Zamanı gəlincə, Nazimin özü də bu tarixi mənimsəyəcəkdi.

Bunlar olunca paşa babası və anası ilə atası haradan biləcəkdi ki, əsgərliyə bir neçə ay gec getsin deyə, doğum tarixi ilə oynadıqları oğullarının qırx doqquz yaçına gəldiyində Sivasın Zarasında iki il sıravi əsgər kimi çağırılacağını? Üstəlik, mümkünsüz sağlıq durumu həkim kağızları ilə, yorğun bir bədənlə və əsgərlik çağını qaçaq olarqa deyil, ölkənin Sarıqışla, Ankara, İstanbul, Çankırı, Bursa, Üsküdar həbsxanalarında, Silviridə dənizaltı dəstək gəmisi Elviridə, İstanbul Mərkəz komutanlığında, İstanbul Tevkifhanesində keçirərkən… Həm də ömrünün ən məhsuldar, tam 18 ilini… Ayrıca – mübahisəli olsa da – Heybəliada Bahriyə Məktəbində praktikant göyərtə zabitliyini də keçməyinə etibar edilməmişdir…

1881-ci ildə Mustafa Kamal doğulur Selanikdə, iyirmi il sonra da 1901-də Nazim Hikmət! Təsadüfə baxın ki, adları çox fərqli biçimdə olsa da, Türkiyəylə qaynayıb-qovuşan bu iki Selanikli inqilabçı aradan bir iyirmi il daha keçdikdən sonra 1921-ci ilin əvvəllərində Ankarada qarşılaşıb tanış olacaqlar! Qurtuluş savaşının ən qızğın günlərində “İttihad və tərəqqi” binası adıyla tikilmiş Türkiyə Böyük Millət Məclisinində.

Nazim Hikmətin insan və şair olaraq həyatının bəlkə də dönüm nöqtəsini, marşrutunu müəyyən edəcək bu qısa sürəli “qarşılaşma” irəlidə bir daha dönəcəyəm. Amma öncə şairin sözdə milliyyətçi olanların qurcaladıqları şəcərəsinə göz ataq.

Türk akınçılarının 1071-ci ildə Malazgirtdən bəlkə yüzlərlə il öncə gəlməyə başladıqları Anadolu, məmur şəhərləri, bəhərli torpaqları, sağlam insanları, qısası, minlərcə oxşar görüntülərlə o zaman da göz qamaşdırırdı. Türk akınçıları isə at üstündə, əsasən ailəsiz, uşaqsız idilər. İçlərində Orta Asiyadan uluların – gələcəyi görüb – özəl missiya ilə Bizansa yolladığı, Xorasanlı ərənlərdən Karaca Ahmet belə vardı. Bu gözəl ölkəyə yerləşdilər, buradakı qadınlarla evləndilər və çoxaldılar.1071-ci ildən sonra bəlkə çoluq-cocuğuyla gələnlər də olmuşdur. Amma o zamanlar belə evlənmə yaşındakı subay gənclər, yenə çoxluq təşkil edirdi və Anadolunun hər tərəfində minlərcə ildir həyat belə davam edirdi. Zatən haraya gedəcəklərdi ki? Həm bərəkətli bir yurd axtarışıyla uzaq Asiyadan dördnala gələn bu dinamik yenilərin kimsənin işinə, inancına qarışdığı-filan da yoxdu!

Deməyim odur ki, Anadolu insanının bu qədər qarışması, ən azı min il öncə başlamışdır. Anadolu səlcuqları, Anadolu bəylikləri, Osmanlı imperatorluğu deyərkən, o zaman bilinən üç qitəyə yayılmış ölkədə Qafqazlardan Balkanlara, Afrikaya qədər insanların, demək mümkünsə, qarışması yepyeni bir “Anadolu türk tipi” yaratmamışdırmı? Türkiyənin və türk insanının gücü və dirənişi bir az da bu qarışıqlıqdan gəlmirmi?

İndi nə deyəcəyiz Nazim Hikmətin şeiri, sənəti, insanlığını, inqilabçılığını bir yana buraxıb, babasının polyak olduğunu önə çəkərək, onun türklüyünü ağılasığmaz dərəcədə mübahisəli hala gətirmək istəyənlərə? Əcəba, bu köhnə fikirli milliyyətçilər bir özlərinin şəcərələrini araşdırmışlarmı? Neçə göbək o yanacan bəlirləyə biliblərmi atalarını?

Bəli, Nazimin ana tərəfdən böyük babası Polşadan (o zamankı adıyla Lehistandan) gəlmişdir. Ailə adı da Warzonski deyil, Borzenski və ya Borjenskidir. Tam olaraq Kont Konstantin Borjenski! Kimiləri bir az üzüləcək, amma köklü Borjenskilər – nə yazıq ki – polyak qanı daşımırdı. Qaqauzdular. Bu ortodoksluğu mənimsəmiş, bu gün belə duru bir türkcədə danışan və türk adları daşıyan qaqauzlardan. Deyilənə görə, səlcuq sultanı Keykavusun ordusunda vəzifə tutduqları üçün “keykavus” deyilmişdir bunlara. “Keykavus” zamanla “Gavağuza” çevrilmişdir.Qaqauz sözünün “göy oğuz”dan gəldiyini söyləyənlər də var.

Beləcə, bu Kont Konstantin Berjenski Polşada yaşadığı illərdə bir türkologiya biliyinə mənsub idi. Sonralar isə “Türk dili qrammatikası”nı yazması boşuna deyildi. Türkoloq Borjenski, eyni zamanda hərbi mühəndis və topoqraf idi. Polşa xalqının rus çarlarına qarşı müstəqillik savaşına qatılıb məğlub duruma düşdüyü üçün, Lehistanın böyük qəhrəmanı, yurtsevər şair Adam Mitskeviç (1798-1855) kimi dostları ilə birlikdə leh xalqının daima özünə yaxın bilib güvəndiyi türklərin ölkəsinə qaçdı. Din, ad və milliyyətini dəyişdirərək paşalığa yüksəldi. 1871-ci il Qaradağ savaşında da Osmanlı sərkərdəsi Mustafa Cəlaləddin Paşa olaraq şəhid oldu.

Nazim həmin babası üçün 1954-cü ildə bu sətirləri yazmışdı:

Lehistandan gəlmiş babalarımızdan biri

sözlərində qaranlığı yenən,

saçları al qana boyalı.

Yuxusuz gecələri Borjenskinin

mənimkinə bənzər olmalı.

Eynən mənim kimi o da

çox uzaqlarda qalan bir ağacın altında

unutmuş ola bilər yuxusunu.

Onu da mənim kimi dəli etmişdir, dəli

hər nəfəsdə alıb da məmləkət qoxusunu

məmləkəti bir daha görməmək ehtimalı.

Bir başqa Osmanlı soylusu olan Ömər Paşanın qızı Saffet xanımla evləndirilən Mustafa Cəlaləddin paşanın bu evlilikdən doğulan oğlu da paşalığa layiq görülən İstanbul Erenköydə açdığı liyeylə tanınan türk dilçisi Ənvər paşadır. Onun məşhur rəssam Sara xanımla evliliyindən Nazimin anası Cəlilə dünyaya gəlmişdir. Türkcəyə özünəməxsusluğunu qazandırma savaşının ilk öndərlərindən olan Ənvər paşa Hindistan, Çin və Yaponiyada önəmli vəzifələrdə olmuş , Tesalya savaşında “Golos komutanlığı”yla adını yüksəltmişdir.

Ənvər paşanın, qızı Cəlilədən başqa həm də rəssam, mühəndis və şair bir oğlu da vardı ki, könüllü olaraq qatıldığı Balkan savaşından sonra Çanaqqalada şəhid olan bu dayısının ölümüylə Nazim Hikmətin çox sarsılmı şvə 1915-də daha on üç yaşındaykən uşaqcasına, amma düşündürücü sətirlər yazmışdı:

İntiqamın almaq üçün

İnləyəcək səmalar

İntiqamın almaq üçün

Kükrəyəcək dənizlər

İntiqamın alınacaq

Şəhid dayım inləmə

…

İntiqamın alın deyə bağırır

Xaç asılmış məscidlər

İntiqamın alın deyə bağırır

Süngülənmiş məsumlar

İntiqamın alın deyə bağırır

Kimsəsiz qalmış yetimlər

…

Sən ey ulu nəslin övladı

Bu fəryada susacaqsan eləmi?

…

İntiqamın alın deyə

Şəhid dayım inləmə

Rahat otur

Mənə baxıb məni elə titrətmə

İntiqamın alınacaq sən ey

Şəhidlərin övladı

İntiqamın alınacaq sən ey

Oğuzların əhfadı

…

Dayım! Dayım! o idi böyük qəhrəman

Mənim ulu türk köksümü

O idi qabardan

Mənə böyük qəhrəmanlıq əsərləri göstərən

Mənə ali fədakarlıq dərsləri verən

Vətən üçün fədayi-can etməyin

Üsulunu öyrədən

Millət üçün ölmənin

Böyüklüyünü təlqin edən

Osmanlılığın ön planda olduğu bir dönəmdə türklükdən, vətəndən, millətdən, şəhidlikdən, oğuzlardan dəm vuran uşaq Nazim , bir də Qalatasarayda öyrəndiyi fransıcayla səslənir dayısına:

A MON ONCLE

Tu nes pas mort

Tu nes pas mort

Tu vis encore

Tu vivra toujours

Dans le soeur de ta patrie.

Türkcəsi: Sən ölmədin/Sən ölmədin/Hələ yaşayırsan/Həmişə yaşayacaqsan/Qəlbində vətəninin.

Borjenskilərin çoxdan bilinən qaqauzluğu, Nazimin əcdadıyla uğraşanların ən azından bu silahı yerə qoymasına səbəb ola bilər! Əgər insanların dəyərini ölçmədə qan, ulus və inanc elementləri öncəliklə diqqətə alınıb silah kimi istifadə olunacaqsa, narahat olmasınlar, şairin köklərində Maqdeburglu Karl de Troislar örnəyi düppədüz avropalı da yox deyil. Ancaq bu durumda Osmanlıya və türklüyə damğasını vurmuş memar Sinan, Sokullu Mehmet paşa, İbrahim Müteferrika, Kılıç Ali paşa kimi bu gün də sayğıyla andığımız saysız türk böyüyünü nə edəcəyik? Bir də – nə hikmətsə – həm də heç birinin anası türk kökənli olmayan Osmanlı padşahlarınımı?

Nəysə!..

Nazim Hikmətin ana tərəfdən böyük babası “Maqdeburqlu Karl de Trois”, həyatı romanlaşdırılacaq qədər maraqlı bir kişidir. Necə ki, Almaniya Federatif Respublikasının ilk prezidenti və mənim də Berlindəki tək akredite olunmuş türk qəzetçisi olaraq çalışdığım 1950-ci illərdə bir neçə dəfə dəvbətlisi olduğum professor Theodor Heuss (1884-1963) bu adamın bioqrafiyasını yazmışdır. Maqdeburqlu Karl Huguenot camaatına mənsubdur.

Yaxşı, bu nəıyin nəmənəsiymiş ki, adlarına 1836-da Mayerbeerin musiqisi ilə beş pərdəlik opera yazılan – türkcə oxunuşuyla – “Hugeno”lar?

16-cı yüzillikdə protestant islahat hərəkatına öncüllük edən Saksoniyalı alman ilahiyyatçısı Martin Lüterdən (1483-1546) təsirləndiyi bilinən fransız ilahiyyatçısı və hüquqçusu Jean Kalvin (1509-1564) öz ölkəsində Lüteri izləyər, amma katoliklər kalvinizm deyə adlandırdıqları bu hərəkata qarşı çıxarlar. Kalvinistləri cəmiyyətdən tədric edər, sərt cəzalandırardılar. Hətta yandırırdılar. Hələ Jean Kalvin sağkən 1562-ci ildə başlayıb, 1598-ə qədər – ara verə-verə – sürən din savaşlarının önəmli zirvə nöqtələrindən biri də Parisdən bütün Fransaya yayılan Saint-Vorfolomey qətliamıdır. Geniş yayılmış bu qətliam zamanında dövlətin açıqca dəstəklədiyi Fransa katolikləri hamısı da öz yurddaşları olan o tarixdə İsveçrəyə köçmüş Jean Kalvin xaric, qugenot öncüllərinin yanında olan minlərlə protestant həmvətənlərini acımadan soyqırıma məruz qoydular. Mənaları “konfederal” anlamındakı “eidegenosse”dən gələn “qugenot”lara rəva görünənlərdən söz açmağı sevməz fransız qaynaqları. Yean Kalvin ilə yaxın olan din adamlarının davamçıları kütlə halında əvvəlcə İsveçrəyə, sonra isə protestantlığın yayıldığı Almaniya və Hollandiya kimi ölkələrə qaçaraq canlarını qurtardılar və oralarda öz kilsələrini qurdular. Getdikləri hər yerdə ticari və ictimai həyata qatlaşan kalvinistlər protestantlara qarşı üz qarası olmuş fransız soyqırımçılığı 1879-un Böyük Fransa inqilabına qədər davam etdi. Hələ də xristian aləmində yeniliklərə açıq olan qugenotlardan gələn kalvinist protestantlar yaşamaqdadır və minlərcə kilsələri də vardır.

Beləcə, bu qugenot icmasına mənsub Karl 1820-cı illərdə doğulub on iki yaşınacan yetimxanda qaldıqdan sonra Hamburqdan İstanbula gedən bir gəmiyə minir. (Başqa qaynaqlara görə, bu bir məktəb gəmisi, Karl da dəniz məktəbi şagirdidir.) Gəmi süvarisilə (və ya komandiriylə) bir mübahisə zamanı (başqa qaynaqlara görə macərə həvəsilə) tam Qız qülləsi ətrafında özünü boğazın sərin sularına atır. Təsadüfənmi, ya üzə bildiyindənmi, Osmanlı Xarici İşlər naziri Əli Paşanın iqamətgahının qabağına çıxır. (Və ya Qız qülləsinin gözətçisi, ya da dənizçilər kiçik bir qayıqla ordan təsadüfən keçərkən qurtarılır.) Yerə-göyə sığmayan Karl, islamiyyəti qəbul edib Mehmet Ali adını alacaq, Osmanlı Hərbi Məktəbini bitirib Rusiyaya qarşı səfərlərdə böyük ad qazanaraq paşalığa, daha sonra da müşürlüyə (marşallığa) qədər yüksələcəkdir. 1878-ci il Berlin Konqresində padşah nümayəndəsi olaraq xarici dil bilməsi və yüksək ədəbiyyat biliyi ilə hər kəsin heyranlığını qazanan Müşir Mehmet Ali Paşa eyni il, bir üsyanı yatırtmaq üçün göndərildiyi Albaniyada millətçi bir kütlənin əlində şəhid edildiyi zaman hələ qırx dörd yaşındaydı. Sevilən bir əsgər olan, orduda bir sıra yeniliklərə imza atan və ölümündən illər sonra Almaniya prezidenti olmuş adam tərəfindən haqqında kitab yazılan Mehmet Ali Paşanın qızı Leyla xanım Nazimin böyük analarındandır.

Nazimin soyundakı ünlü kişilər bunula da bitmir! Misir ordusunun üsyanını yatırtmaq üçün göndərilmiş Dağıstanlı Hafiz Paşa ana tərəfdən böyük babasıdır.

Haraket ordusunu Selanikdən İstanbula gətirən Hüseyn Hüsnü Paşanı, anası Cəlilə xanımın bibisi oğlu olan general Ali Fuat Cebesoyun babası İsmayıl Fazil Paşanı, ittihadçılardan İzmir valisi Rahmi bəyi, şair, dilçi alim vali Samih Rıfat bəyi də bu arada saya bilərik. Türkiyə İşçi Partiyası rəhbəri və Qalatasaraylı milli atlet Mehmet Ali Albay anasının bibisi nəvəsi, şair-vəkil Oktay Rıfat isə bibisi oğludur…

Qalatasarayın hazırlıq sinfinə birlikdə getdikləri 1913-cü ildən 1921-ci ilin ilk günü başlayan Ankara yolçuluqlarına , Rusiya macəralarına və 1951-də ölkəni tərk edişinə qədər həmişə yanında və yaxınında olan “Bu dünyadan Nazim keçdi” əsəriylə şairin keçmişi haqda, hesab edirəm ki, ən sağlam bilgiləri verən qəzetçi dostu Vala Nurəddin (Va-Nu) adı şəkilən kitabın bir yerində yazır ki:

“…ailə durumuna görə Nazim damarlarında dörddə üç nisbətində türk qanı daşıdı deyəcəyəm. Amma mavi gözlərində yanan bir sitəmlə mənə baxdığını görən kimi oluram:

– Yarış atıyammı ki, məni qan ölçüsünə vurursan!?”

Məqsəd, əlbəttə ki, Nazimin neçədə neçə türk qanı daşıdığını müəyyən etmək deyil. Amma bu macəraçı, yenilikçi, istedadlı və inqilabçı soyunun, onun xəmirini necə yoğrulduğunu inkar etmək olarmı? Nazimin dünya çapında bir Nazim olmasında bunca silsiləli və hərəkətli bir ömür yaşamasında onun adilikdən çıxıb rəngli bir salnaməyə sahib olmasında atalarının rolu olduğu söylənməzmi? Təbii, bir də yaşadığı 1900-cü illər! Nələr görmüşdür, bu duyğulu və şair ruhlu uşaq hər şeyi yaxşı-pis anlamağa, rüzgarda yarpaq misalı sallanmağa başladığı günlərdən etibarən: yanğınlar, bitib-tükənmək bilməyən savaşlar, bu savaşlarda sevdiklərinin ölümü, işsiz qalan bir ata, çox uzaqlarda gedib yanına sığındığı bir şair baba, onun bütün əngəlləmələrinə baxmayaraq dağılan ailə, özünü gələcəyinə borclu bildiyi bir bacı və pulsuzluqdan təhsil haqqını ödəmədiyi üçün məşhur və hörmət qoyulan bir məktəb…

Deyildiyi kimi, işğal illəri, hər tərəfdə düşmən bayraq və əsgərləri,satılmış bir hökümət padşahı görməzdən gəlməyə çalışaraq bir əsgəri məktəbdə zabit olmağı hədəfləmənin anlamsızlığı və sonucları! Sonra şeirləri ağızlarda dolaşan romantik və vətənsevər gənc adamın həyəcanla izlədiyi Ankaradakı sarsıdıcı gəlişmələr… Gecə yuxularına girən bir Mustafa Kamal Paşa və düşmana qarşı savaşmaq üçün onun açdığı bir an öncə getmə qrzusu… Bir yandan da ürəyi atlandığı İstanbul qızları. “Sabiha”lara, “Azize”lərə və başqalarına:

Gözləri qara qadın o qədər gözəlsən ki

Çox sevdiyin başına and olsun

Tünd ətrli bir çiçək kimi gözlərin qapanarkən

Bir dəqiqə köksünün üstündə olsun yerim

Ömrümü bir udumda əllərindən işərəm

Gözləri qara qadın o qədər gözəlsən ki…

…

Bir ilahi kimi içdən duyulur

Sevən könüllərə aşina səsin

Başında nur haləsi, gözlərində nur

Sevda məbədində bir “əzizə”sən.

…

Yuxuya daldıran şərabını iç

Önündə könlümlə gəlirkən şeirə

Bu yanan alnıma bir kərə toxun

Əzizə, gözləri nurlu Əzizə…

Nə xoş ki, bu romantik dəliqanlının duyğusal şair ruhu zaman-zaman içindəki savaşçı obrazını gizləyə bilmədi. Torpağı işğal altında olan atəşkəsli İstanbulda şeir yarışmasına qatılan hecaçı şairlərdən birinin

Mənim könlüm bir kəpənək,

Dolaşır həm çiçək-çiçək

– deyə başlayan gövrək misaralara cavab verireyni dərgidə və ortalığı bir-birinə qatır:

Mənim könlüm bir qartaldır

Harda gözəl görünsəm mən:

Haydı dedim haydı saldır!..

Belə bir an qan tökməkdən

Dimdiyinin rəngi aldır.

Göylərində tək yaşayır,

Könüllərin dərmanıdır

Könüllərlə uğraşmada

Hər fırtına bir ahıdır…

Açılınca qanadları

Kölgəsiylə örtülər yer

Bütün başlar əyilirlər…

Heç bir ovçu vurmmadı

Vura bilməz zənn edirəm…

“Dersaadet”in gözəl qızları qarşısında insafsız bir qartal olan bu yaraşıqlı gənc, bir tərəfdən də mistikdir. Uşaq vaxtı yazdığı “Mövlana” şeiri yayımlananda mövləvi təriqətinə məxsus babası Mehmet Nazim Paşa tərəfindən yazıldığı zən ediləcək qədər:

Sararkən alnımı yoxluğun tacı

Könüldən silindi nəşəylə acı

Qəlbə məhəbbətdə bildim əlacı

Mən də müridinəm ustad Mövlana.

Əbədi sədd çəkən zülməti dəldim

Eşqi içdən duydum ərşə yüksəldim

Qəlbdən təmizləndim hüzura gəldim

Mən də müridinəm usta Mövlana.

BAHRİYƏLİ ZABİTLİYƏ NAMİZƏD

Həyatım dəniz

Biz dəryada gəzəriz…

Nazim Hikmət

Gələcəkdə biri çıxıb Nazimin uşaqlıq və ilk gənclik çağlarından nəsə yazmaq istəsə və ya bu mövzunu bir filmə çevirsə, şairin yaşamaq zorunda qalıb da aldığı tarvmalara necə davam gətirdiyinə və üstəlik minlərcə misralıq dastanlar, yüzlərcə şeir və onlarca səhnə əsəri, senarilər, Orxan Səlim, Ahmet Cavat, İbrahim Sabri kimi taxma adlardan başqa, öz imzasıyla da bir roman (“Romantika / Yaşamaq gözəl şeydir, qardaşım”) və öykülər yaza bilmiş olmasına sanıram ki, hər kəs şaşıracaqdır.

Nazim daha üç yaşındaykən, atası xarici işlər məmuruHikmət bəy qanundankənar fəaliyyətlərə qarışdığı iddiası ilə həbs olunub zorla istefaya göndərilir, işsiz qalır və Nazimin ailəsi Hələbdə vali işləyən babası Mehmet Nazim Paşanın yanına sığınır. Kiçik qardaşı Ali İbrahim iqlim dəyişikliyinə dözməyib ölür. Atası əlində-ovcunda olan pul-parasını burada anlamadığı bir işə yatırıb iflas edir. İstər-istəməz geri döndükləri İstanbulda isə Nazimə ömrü boyu dəstək olacaq bacısı Samiyə doğulur. Amma macəraçı atası Hikmət bəy Fransada hansısa işlə məşqul olmaqdan da vaz keçmir.Arada Mətbuat müdürlüyündə və Hamburq konsulluğunda ittihatçı dostlar tərəfindən vəzifəyə təyin olunsa da…

Nazimin qeyri-sabitliyi ilə diqqət çəkən təhsilinə gəlincə isə…Öncə bir il qədər fransızca təhsil verən bir məktəb, sonra Göztəpədəki “taş məktəb” (“Nümunə məktəbi”), Qalatasarayın hazırlıq sinfi. Burada Vala Nurəddinlə bərabərdilər və mənə Moskvada anlatdığına görə, xəfif gombul görünüşü ilə həmən Patates (kartof) ayamasını verirlər, amma çox sevir sinif komandasında “mühacim” (hücumçu) oynamağı və Qalatasarayı Nazim! Nə yazıq ki, yeni bir travma qapını kəsib. Məktəb xərcləri maliyyə sıxıntısı çəkən ailəyə zor gəlir və uşağı sevdiyi, alışdığı məktəbindən və dostlarından qoparıb daha ucuz olan Nişantaşı Sultaniyəsinə yazdırırlar ertəsi il. Mehmet Nazim Paşa Hələb və Konyadan sonra Osmanlının buradakı valisi olacağını ağlına gətirməzdi – 1912-ci ildə Salonikə atırlar onu.Məktəb tətili zamanı babasının yanına qaçır nazim – doğulduğu şəhəri yenidən görmək üçün. Və Balkan savaşlarında şəhərin Yunanıstana verilməsindən (1913) möhkəm sarsılaraq ilk misralarını o tarixdə yazmağa başlayır “uşaq şair”.