Mart xoruzu

5

Külək hamı üçün əsirdi. O gün Uparaşvilinin evində çox da yüksək əhval hökm sürmürdü. Külək sobanın bacasını tuturdu, tüstü evə vururdu, rahat nəfəs almaq olmurdu və hamı öskürürdü. Ailənin başçısı hələ milis idarəsindən qayıtmamışdı, idarənin zirzəmisində, oğlunun vurduğu ovla məşğul idi və kim bilir işi haçan qurtaracaqdı, evi yadına düşəcəkdi. Onsuz da onu evdə gözləyən yox idi, oğlu yatmışdı, arvadı isə sobanın yanında oturub dərin fikrə dalmışdı, onun beynində bu saat təkcə bir fikir fırlanırdı, görəsən bu gün oğlunun başına gələn hadisə necə nəticələnək, hər şey yaxşı qurtaracaq, yoxsa pis, onun da taleyi qardaşının taleyi kimi olacaq, yoxsa həyat dayısından fərqli olaraq oğlunu mükafatlandıracaq.

Qogiyanın anasını bu cür çətin və izaholunmaz hisslər çulğamışdı və ana o qədər dərin fikrə getmişdi ki, heç durub lampanı da yandırmamışdı, bayquş kimi qaranlıqda oturmuşdu. Qaranlıq ona daha yaxşı təsir edirdi, əsil bayquş kimi qaranlıqda daha yaxşı fikirləşə bilirdi.

Günorta oğlu qatırın belində ölü qulduru aparanda o heç də xüsusi hiss keçirtməmişdi, sadəcə hamı kimi maraqlandığı üçün küçəyə çıxmışdı; və hamı kimi onu da bircə şey maraqlandırırdı – öldürülən tanış adam idi, yoxsa yox. Hamı itkin düşmüş əzizinin, atasının, qardaşının, ərinin və ya oğlunun şəklini götürüb küçəyə çıxmışdı və şəkili milislərə göstərirdi ki, öldürülən bu adam deyil? Qatırı izdiham müşayət edirdi, hamı qabağa keçib meyidə baxmaq istəyirdi. Görünür dörd illik müharibə camaatın meyidə qarşı münasibətini dəyişdirə bilməmişdi. Milislər də camaatı görüb özlərini itirmişdilər, atların üstündə narahat oturmuşdular, bilmirdilər özlərini necə aparsınlar – ovdan çoxlu qənimətlə qayıdan ovçu kimi məğrur dayansınlar, yoxsa bu gözlənilməz ölümdən sarsılan adam kimi başlarını aşağı salsınlar. Təkcə Qogiya gülümsəyirdi, üstündə meyidin qanı laxtalanmış qatırın dalınca şəstlə gedirdi və getdikcə sarınmış əlini yuxarı tutmağa çalışırdı ki, hamı yaralandığını görsün, hamı maraqlansın ki, görəsən Qogiyanın başına nə gəlib?

Qogiyanın anası sakit idi, onun ərindən və oğlundan başqa əzizi və ya qohumu yox idi, əriylə oğlu isə burda idilər, salamat idilər və onun qabağında addımlayırdılar, buna görə də həyəcansız-filansız dayanıb onlara baxırdı; amma birdən kimsə ona qışqırdı: “Ay bədbəxt, oğlun adam öldürüb!” – onda o özünü itirdi, elə bil bədəni parçalandı; əvvəlcə bədənini soyuq tər basdı, sonra isə bədəni birdən-birə istiləndi, elə bil səhər yuxudan duranda balışının altından qanlı bıçaq, ya da yumurta boyda brilyant daş tapmışdı; hə, hə, çünki o çoxdan hər şeydən əlini üzmüşdü, heç ağlına da gəlməzdi ki, haçansa bəxti üzünə güləcək, onun da dəyərini anlayıb onu mükafatlandıracaq, axı onun qardaşı çoxdan qəbirdə çürüyürdü, əriylə oğlu isə artıq heç nəyə yaramadıqları ilə barışmışdılar və haçansa nəsə mükafata layiq bir iş görə biləcəklərinə ümid yox idi. O da bu günəcən belə fikirləşirdi, amma indi kimsə çıxıb qışqırır ki: “Oğlun adam öldürüb!” Ana özünü itirdi, bilmədi nə etsin, bilmədi ki, bu hərəkətin dalınca nə gələcək – mükafat yoxsa cəza? Qardaşının ölümündən sonra həyatla vuruşmağa nə gücü qalmışdı, nə də istəyi; o artıq həyatdan heç nə gözləmirdi, nə yaxşı, nə də pis; bu günsə bu boyda insan dənizinin içindən həyat məhz onu seçib barmağıyla göstərmişdi: budur, oğlu adam öldürən ana. Qogiyanın anası əlini yellədib oyundan çıxmağına baxmayaraq yenə özünü həyatın burulğanında tapdı və həyat yenə də onu məcbur etdi ki, silahını götürüb vuruşmağa davam etsin…

İndi Qogiya taxtda, silahıyla üzbəüz uzanmışdı, amma anasının düşündüyü kimi yatmırdı, yatmağa çalışırdı. Gün ərzində keçirtdiyi qorxu və həyəcan öz işini görmüşdü, gözünü yummağa bənd idi ki, var gücüylə ona tərəf qaçan qulduru görürdü. O özü yüyənləri tutmağa çalışaraq çaşıb qalmışdı, tüfəng isə elə bil bilərəkdən əlindən sürüşürdü. Amma ola da bilərdi ki, o tüfəngi qaldırıb atmağı çatdırmayaydı… Həm də belə anda, dayısının dediyi kimi, əgər tərəddüd etsən, bircə anlıq da olsa qurbanının gözlərinə baxsan, onda işin bitdi. Dayıya inanmaq olardı, çünki o özü də haçansa bu hissləri keçirtmişdi, – Qogiya biixtiyar bir vaxtlar dayısının uzandığı küncə tərəf baxdı. Elə bil evdə dayısının iyini də hiss etdi və bu iydən burnu doldu, dayısının halına acıdı. “Qapını aç, adam boğulur burda,” – anasına dedi. Otaq tüstüylə dolmuşdu, Qogiyanın gözləri yaşarmışdı, bu sözü anasına deyən kimi də gülümsədi, qapını açıb soyuğu otağa doldur, sonra da qızdır, görüm necə qızdırırsan! Tüstü gözlərini deşirdi, amma istinin xətrinə dözmək lazım idi. Xoşbəxtlikdən anası ona fikir vermədi. Ya hələ hirsi soyumamışdı, ya da heç eşitməmişdi. Tüstü elə ona da təsir etmişdi, o da gözləri yaşarmış halda öskürürdü, amma soyuqdan dişin-dişinə dəyməyindənsə, bu yaxşıdır. Qogiya istədi atasının gəlib-gəlmədiyini soruşsun, amma soruşmadı, çünki doğrudan da atasının indi harda olduğu onu maraqlandırmırdı.

O yenə gözlərini yumdu və yenə ona tərəf qaçan, bir əliylə ürəyini tutan qulduru gördü – onun üzü yerli xəritəyə oxşayırdı. Qogiya isə hələ də silahı tuşlaya bilmirdi, həm yüyənlər mane olurdu, həm də əlləri sözünə baxmırdı. “Gözlərinə baxma, tez atəş aç,” – dayısının səsi gəlirdi. Dayısı bunu bir dəfə yaşamışdı və istəyirdi ki, hamı bu hiss yaşasın, xüsusən də öz yaxınları. “Gözlərinə baxma! Nə edirsən et, amma gözlərinə baxma!” Dayısı yüngül həyəcanla bunu deyirdi və deyəndə əliylə ağzını tuturdu ki, səsini ancaq Qogiya eşidə bilsin, əgər quldur da onu eşitsəydi, onda dayının yaxasından yapışardı ki: sən elədin, sən öyrətməsəydin, onda bu uşaq məni vura bilməzdi.

Quldursa ona tərəf qaçır və uzaqdan qışqırır: “Dayına qulaq asma! O özü axmaqdır, səni də axmaq yerinə qoyur, o özü nə qazanıbsa, sən də onu qazanacaqsan.” Qogiya gözlərini açan kimi bu mənzərə itəcək, amma o artıq buna öyrəşib, eyni zamanda bu qarabasmaya baxmaq onun xoşuna da gəlir. Gözlərini açmaq yerinə, göz qapaqlarını daha da bir-birinə sıxır. Bu hiss birinci dəfə yelləncəkdə yellənən uşağın keçirtdiyi hissə oxşayır, uşaq yellənir və “uçuş”un nə ilə nəticələnəcəyini bilmir. Amma Qogiya o uşaqdan fərqli olaraq nəticəni bilir, indi hər şeyi əslində olduğu kimi görməsə də. Birincisi, o qədər də axmaq deyil ki, tüfəngi tərsinə tutub özünə tuşlasın, ikincisi, əlləri nə qədər titrəsə də, çaxmağı çəkə bilib. Quldursa dayanmadan qaçır, elə bil Qogiyaya bəla üz verib, o da Qogiyanı xilas etmək üçün tələsir. Amma Qogiya ona diqqətlə baxa bilməmişdi, heç indi də onu aydın görmür. Qogiya onun əslində necə göründüyünü bilmir. Amma dayısı öz qurbanının üzünü xatırlayırdı. “Mən cəmisi bir anlıq onun üzünə baxdım, onun surəti yaddaşıma həmişəlik yazıldı, elə bil onu əvvəllər də görmüşdüm, ya da onu uşaqlıqdan tanıyırdım.” Ola bilsin şişirtməklə o özünün qiymətini artırmaq istəyirdi, amma doğrudan da qurbanının üzünü xatırlayırdı. Quldur artıq yaxınlaşıb, bir az da keçsə artıq tüfəngin lüləsindən yapışacaq. Elə olsa Qogiyanın anasını görəsən, onu dolamağa başlayacaq: “Eh, sən də lap atana çəkmisən.” Dayısı üzünü turşudub başını bulayacaq. Atasının milis yoldaşları onunla əylənəcək. Amma artıq gecdir, heç nişan almağa da vaxt yoxdur, Qogiya artıq ikinci dəfə – bu dəfə yuxusunda – çaxmağın ikisini də birdən çəkdi və elə bil ki, hər iki lülədən uçan ölümü öz gözləriylə gördü. Eyni zamanda siyrilmiş əlini sinəsinə sıxdı ki, daha artıq zədələməsin. Quldur birdən-birə dayanıb səndələdi. Ölür. Öldü. O artıq yoxdur. Onun taleyini Qogiya müəyyənləşdirdi. Bəs deyirlər hamı adam öldürə bilmir? Nə üçün o bacarmamalıdır? Çox çətin iş deyil. Hələ ki vaxt çatmamışdı, dayısı onun adam öldürə biləcəyindən əmin deyildi. Amma artıq vaxt çatdı və o bunu bacardı. Beləliklə… Beləliklə, vəziyyət tələb etsə, hamı bacarar. Bu camaatın fikirləşdiyi kimi elə də çətin deyil. Boş şeydir. Sadəcə tətiyi çəkmək lazımdır, qalanını silah özü edəcək.

Amma yox, tanrı şahiddir ki, Qogiyanın qələbə sevincini korlayan nəsə var. Bəlkə o batumili oğlan, Niko meyidin barmağından üzüyü çıxartmağını görüb? Ola bilər. Amma səbəb tək bu ola bilməz, axı onun meyidlə nə elədiyi Nikonun nəyinə qalıb, meyid onundur, özü bilər, istəyər barmağından üzüyü çıxar-tar, istəyər ayağından şalvarını; amma Nikonun kolluqdan “Qatil!” qışqırmağı onun xətrinə dəyib, bu heç yaxşı olmadı. Əgər Niko Qogiyanın elədiyini başqasının ayağına yazsaydı, bəlkə də Qogiya belə məyus olmazdı. Bir sözlə, Qogiya hələ də bilmirdi ki, bugünkü hadisəyə sevinir, yoxsa yox, öz taleyindən razıdır, yoxsa narazı, amma bunu o heç vaxt bilməyəcək, çünki buna nə ağlı çatır, nə də təcrübəsi. Anası da hələ heç nə deməyib. O özü isə, ağlına və təcrübəsinə uyğun olaraq, etməli olduğu şeyi eləmişdi. İndi keçirtdiyi hisslər də, ac olanda və ya soyuqdan donanda keçirtdiyi hisslər kimi bir hiss idi, yəni çox da şişirtmək lazım deyil. İş orasındadır ki, o hələ tam ayılmayıb.

– Dur ayağa, bəsdir yatdın. İndi yatsan gecə nə edəcəksən? – Anası oturduğu yerdən, sobanın yanındakı skamyadan onu səsləyir.

– Gecədir də, hava da qaralıb. – Qogiya bunu deyib gülümsəyir, dikəlib taxtda oturur. Sağlam əliylə taxtın qırağından tutur, zədələnmiş əlini isə, kasıb ailənin qızı yeganə kuklasını sinəsinə necə sıxırsa, eləcə sinəsinə sıxır.

Durub oturan kimi aclıq hiss edir, qarnı quruldayır.

– Ərin hardadır? Nə üçün indiyəcən gəlməyib? – Sualı elə verir ki, elə bil stol hazırdır, yemək üçün ailə başçısını gözləyirlər.

– Nə düşmüsən üstümə? Mən hardan bilim hardadır? Bütün günü ki onunla olmusan!

Anası özündən çıxır, amma yerindən durmur.

Ocağın üstündəki qazan çoxdan qaynara düşüb, deyəsən Qogiyanın anası daş qaynadır, – o adətən belə deyir: “Nahara sizin üçün daş bişirirəm.” O da mərhum qardaşı kimi həyatdan küsüb, dünyadan da küsüb, kiminsə onları vicdansızlıqla aldatdığına əmindir: özünü bəxtinə heç nəyə yaramayan ər düşüb, baxmayaraq ki, vaxtikən dəliqanlı cavanlar ondan ötrü bir-birinin üstünə xəncər çəkirdilər, o bu əfəlin yatağına qismət oldu, qardaşınınsa halal zəhmətinin qarşılığını əlindən almaq üçün dar ağacına göndərdilər.

– Bu gün ağzıma bir tikə dəyməyib. Düz səhərdən axşamacan. – Qogiya mızıldanır.

Anası cavab vermir. Onlar otaqda bir yerdədirlər, amma təkdirlər, hərəsi öz düşüncələrinə dalıb.

– Heç olmasa dur lampanı yandır, qaranlıqda çox oturacağıq? – Qogiya hirslənir.

Anası ayağa durub yavaş-yavaş, həvəssizcə stola yaxınlaşır, nəyisə qurdalayır, siçan kimi səs salır, bir az keçəndən sonra otaq yavaş-yavaş işıqlanmağa başlayır. İşıq taxtın üstündəki tüfəngi aydınladır. Stolun üstündə tiyəsi qaralmış, taxta dəstəli bıçaq vardı, onunla lampanın fitilini təmizləyirdilər.

– Nə vaxta qədər belə keçinəcəyik? – birdən ana belə deyir. – Dayında hər şeyin nə ilə bitdiyini xatırlayırsanmı? – həyəcanla, tələsik, tez-tez danışır. – Çörəyi sobanın üstündə qızdır, mənsə kirayəçinin yanına qalxım, qoy bizim üçün ərizə yazsın… – bunu artıq qapının ağzında deyir.

– Ərizə? Nə ərizə? – Qogiya anlamır.

– Bəlkə, doğrudan da, bizə nə isə düşür… Özününkündən imtina etmək nəyə lazımdır! – oğlunun anlamazlığından dilxor olmuş ana qışqırır. Həqiqətən – gecə yarısı kirayənişinlə başqa daha nə işi ola bilər?

– Mən nə bilim? – Qogiya çiyinlərini çəkir.

– Mənsə bilirəm! – deyə ana onun sözünü kəsir və paltarını, başındakı yaylığını düzəldərək, acıqla gedir.

Qogiya onu dərhal unudur. Sağlam qolunu, şaqqıldayacaq dərəcədə yuxarı atır (digər, zədələnən qolunu isə göz bəbəyi kimi qoruyur) və əsnəyir. ”Bir, iki, üç”, – deyə, sayır, hərbçisayağı, cəld və qərarlı şəkildə sıçrayaraq, döşənəcəkdən qalxır, küncdə qaralan vedrəyə doğru istiqamətlənir, çöməltmə oturur və uzun müddət, inadla suya baxır – elə bil, onun dumanlı, çirkli səthindən keçməklə, vedrənin dibində nəyisə gözdən keçirmək istəyir. Sonra sağlam əlinin barmaqlarını qərarsız halda, ehtiyatla suya salır və dərhal, yenə hərbçitək ayağa qalxır. Yaş barmaqlarını gözlərinə, sonra qulaqları ardına çəkir – budur, artıq hazırdır, indi ona yeməkdən başqa heç nə lazım deyil. Amma əgər heç nə yoxdursa, nə yeməli? Əvvəlcə çörəyi əldə etməli, sonra dadmalıdır. Divar şkafındakı uzunsov boyat çörəyi, sanki iyrənərək, iki barmağı ilə götürür, elə həmin vedrədə isladır və qızmar sobanın üstünə qoymazdan əvvəl bir neçə dəfə çırpır. Sobaya sıçrayan su damlaları fışıltı ilə “partlayır” və tünd, qaynar dəmirdə ağ ləkələr qoyur.

Bu arada Qogiyanın anası da qayıdır. Hirslənmiş halda, quduzluqdan əsərək, qapını taybatay açır və lap kandardan qışqırır:

– Bu da sizə müəllimimiz! Deyir, belə ərizələr yazmağı bacarmıram. Əgər adam öldürmüsünüzsə, pul diləmək deyil, peşiman olmalısınız. Daha gözüm onu görməsin!

– Unutma, o, mənzilə görə sənə pul ödəyir, – deyə Qogiya qımışır.

– Aman Allah! Nə danışırsınız! O olmasaydı, neylərdim! Pulu hansı banka ödədiyini bilmirəm. Sonra da, hansı bank bu qədərini qəbul edər! Gecələr uzunu oturub sayıram, hesablayıb qurtara bilmirəm, – dodaqlarını sallayıb, qaşqabağını tökərək, donquldanır. – Mənə dörd aylıq verəcəyi var. Dörd ay üçün mənə borclusan! – başını arxaya ataraq, tavana sarı qışqırır.

– Amma axı ondan limon oğurlayırsan – bəs bu nə hərəkətdir? Bunu niyə hesaba almırsan? – deyə Qogiya qəmiş qoyur.

– Tfu! – anasının sifəti daha da əyilir. – Heç bir pula görə limonu ağzıma almaram. Nə əti var, nə şirinliyi – eləcə tumturş sudur. Ölü meyvəsidir!

– Ordaydınsa, heç olmasa, bir-ikisini götürəydin də! – Qogiyanın ağzı su ilə dolur.

– Götürmədiyimi sənə kim dedi? Budur, iltifatlı kirayəçin verdi, – anası belə deyir və önlüyünün şişmiş cibini eşələyir, limonu götürməyə çalışır, lakin üstdən dürtdüyü qadın lifçiyi ona mane olur. O da əvvəlcə çəhrayı atlas büstqalteri, sonra isə limonu çıxarır.

– Verdi, yoxsa oğurladın? – Qogiya sınayıcı nəzərlə gözlərini qıyır.

– Oğurladım, – anası dərhal etiraf edir. – Bir dəqiqəliyinə çevriləndə ağacdan qopardım. Al, tut! – limonu Qogiyaya tullayır, lifçiyi isə sıxılmış halda ovcunda tutub.

– Ana, bəs bu nədir? – Qogiya atılan meyvəni sağlam əlilə cəldliklə tutaraq, təəccüblə soruşur. – Orda öz üstündən çıxartdın?

– Qoy görək! – anası gülümsəyir. – Susanna qoyub, nəyləsə dəyişmək istəyir.

– Nə danışırsan, ana, bu şey Susannanın bir döşünə də getməz, – Qogiya dişlərini ağardaraq, qeyd edir və limondan dişləm alır. – Yaxşıdır! Lap adamın orta yerinə kimi təsir edir! – üz-gözünü bürüşdürüb güclə deyir.

– Artıq-əskik danışma! – deyə anası coşur. – Nə dil uzatmısan? Susannanın döşlərindən sənə nə var? Əgər belə igidsənsə, həqiqətən, adam öldürdüyünü bizə sübut elə. Boşboğazlıq etmək də, ”fi-u-u, fi-u-u” – deyə fitləmək də asandır. Əgər adam öldürmüş olsaydın, buna görə sənə heç nə verməzdilərmi? Ya da, heç olmasa, nəsə deməzdilərmi? Nə gözlərini mənə bərəldirsən, məgər həqiqəti demirəm? Bax, kimsə qurd basdı, pulla təltif etdilər, hələ qəzetdə çap da etdilər. Eh, qismətimizi təyin edəni, bizi paysız qoyanı alışıb-yansın! Görünür, bəxtimizə, bütün nəslimizə belə yazılıb… Bizə bu cür qarğınıb. Ancaq, heç olmasa, sən özünü güdaza vermə. Onlara gözləmək istəmədiyini de. Gözləmənin dayını nəyə gətirib çıxardığını de. Elə sabah, isti-isti, lazım olan yerə get və bildir. Hətta mən də getməli olsam – gedəcək və mənim olana nail olacağam, heç kəsə güzəştə getməyəcəyəm. Orda kirayənişimiz nə isə qırıldadır, adəticə, özündən çıxır, – guya, ümumiyyətlə, belə qanun yoxdur və həmin qulduru sənin oğlun öldürməyib, o, aradan götürülüb, yaxud, guya qanunun gücü və adı ilə milis orqanları tərəfindən zərərsizləşdirilib. Eşidirsən? Camaat, eşidirsiz?! Deyir, sizə heç nə düşmür. Qoy onunçün sabah açılmasın – qanun naminə! Qanunun qüvvəsilə! Yox, yox, biz də nəsə anlayırıq, niyə bizi çaşdırırsınız? Əgər müəllim, hələ, üstəlik, pedaqoqsunuzsa, deməli, başqaları heç nəyə dəyməz? Biz də öküz qarnında əyləşməmişik. Avamları öz içinizdə arayın! – o yenə başını arxaya atıb, kirayəçinin eşidə biləcəyi qədər, tavana sarı qışqırır. – Sizin və ərimin təlxəklik etdiyiniz kifayətdir! Kiməsə qotur canavar üçün – mükafat, bizsə adam öldürmüşük və buna görə bizə – heç nə? Bizə verməyib, sadəcə, özləri ciblərinə bassınlar? Xeyr, baş tutmaz! Bir parçasını da uda bilməzsiniz! Xeyr, yoox, mənə düşəni heç kəsə güzəştə getmərəm. Artıq mənimsədiklərinizlə də boğulasınız! Sən atanı dinləmə, oğul, – birdən o, saxta olmayan gərginliklə, səmimi hiddətlə Qogiyaya tərəf dönür. – O həmişə kütbeyin, ağzıayrıq olub, buna görə də, öz milisində heç nəyə nail olmadan, qocalıb. Hətta serjantlığa da, ona acıma ilə, yaşından sıxılaraq, yüksəltdilər. Onu elə milisə də mızılığı gətirmişdi – tənbəlliyi tutmayan hər kəsin onun təpəsinə qapaz vurmamasından ötrü orda gizləndi. Əgər milis furajkası geyinərsə, sərxoşun da ondan ehtiyatlanacağı, itin də hürməyəcəyi qərarına gəldi. Amma yox, – sərxoşdan da qorxur, itdən də. Heç olmasa, bircə dəfə, kiminsə yaddaşında cinayətkarı tutan igid kimi qalıbmı? Bu azmış kimi, tam beş il ərzində qatili evində gizlətdi – nə olsun, bilmirdi, öz evində nə baş verdiyini bilmirdisə, daha nə milisdir? – Vaxtaşırı olmaqla, gərginlikdə, sanki yeni, daha zəhərli, ən ağrılı yerlərə vuran sözlər üçün məkan təmizləyərək, əsən əlilə dodaqlarını silir. – Bir dəfə… İndiyə qədər, xatırlayan kimi, məni gülmək tutur! – Bununla belə, üzündə gülüşün izi də yoxdur, sifəti acıqdan əyilib. – Bir dəfə Vakiradan olan hansısa başdanxarab qadını həbs etmişdi: arvad meydanın ortasında dayanmış və icraiyyə komitəsi sədrini hər cür ağzına gələnlə söyürdü. Dəli – dəlidir. Əgər hətta bunu da ona qadağan etsəniz, daha neyləsin? Vəssalam, atanın bütün milis qəhrəmanlıqları bununla da bitdi. Həmin sarsaq qadını buraxmaq lazım gəldi, milis özü məcbur etdi, yəni, gətirdiyin bu qadını tanıyırıq, axı bura dəlixana deyil. Ho-ho-ho, – saxta gülüşlə gülür. – Həmin qadın isə elə orda, düz milisin qarşısında…

– Dayan, bir dəqiqə sus, sənin boşboğazlığın üzündən mənim çörəyim yandı! – birdən Qogiya qışqırır, tüstülənən çörəyi bir əlilə yöndəmsizcəsinə qapır və masanın üstünə tullayır – elə bil, tutulmuş balığı çaydan sahilə vızıldadır. Qaynar çörəyin iyi otağa yayılır. Alt qabığı bəzi yerlərində kömürləşib. Qogiya çörəyi yarı bölür, bölünmə yeri üzərindən buxar qalxır və onun içində, yalnız bir anlığa, Qogiyanın gözünə, ona tərəf qaçan quldurun xəyalı görünür. – İstəyirsən? – deyə anasından soruşur.

Qadın əlilə inkar jesti edir və davam edir:

– …Elə orda, milisin qabağında tumanını qaldırdı və yanbızını ona göstərdi, yəni, məni belə həbs edərsən! Bu tarixçəni şəhərdə elə də tez unutmadılar – bütün bu vaxt ərzində küçəyə nəzər salmağa da utanırdım. Adamlara qeybət imkanı ver – bu üzünə də çevirəcəklər, o biri üzünə də. Təki səni necəsə aşağılasınlar, təki daha ağrılı sancsınlar – bunun xatirinə ruhlarını şeytana da satarlar. Atana arvadlıq etməklə nələr çəkmədim! – acınma ümidilə oğluna şikayət edir. Oğlu isə limon və qaynar çörəyə qonaq olur.Limon və çörək parçasını bir əlində tutub və gah bundan, gah da ondan dişləyir. – Hər tərəfdən mənə, axı bu necə olub, deyə qışqırırdılar, – anası davam edir. – Yəni, bu ağıldan kəm qadının sənin ərinin qarşısında paltarını necə çırmadığını danış. Bax, belə, deyə cavab verirdim. – O əyilir və hər iki əlilə sağrısını şappıldadır. – Bu belə olub, deyə cavab verir və görüntü üçün gülürdüm, düşməni və istəməyəni sevindirməməkdən ötrü özümü mənə gülməli olduğu kimi göstərirdim. Amma bu halda hirs məni necə boğurdu, ürəyim partlamağa hazır idi! Qoy hər cür istəməyənimin, mənə qarğış edənin ürəyi partlasın! Qadın ərilə fəxr etməlidir…

– Siz bir atama baxın! – Qogiya gülür və çeynənmiş limon qabığını tüpürüb atır.

– Sinəmi hansı alovun yandırdığını bilmirsən! – oğlunun diqqətinə sevinmiş ana davam edir. Qadın üçün ölüvayın, keyin arvadı olmaqdan daha pis cəza yoxdur. Yox, mən qadın kimi doğulmamalıydım! – hirslə qolaylanıb, həqiqətən özünə ağrı vermək istəyirmiş kimi, yumruğunu sinəsinə döyür. – Səhərdən axşama kimi meydanda dayanıb durmaq, buyruq qulları və dəlləklərlə laqqırtı vurmaq asandır. Sənin işinsə ailənin, tavan başına uçmasın deyə, evin qayğısıdır.

– Atamın dərdi azdır, – Qogiya atəşə yağ axıdır. Artıq limonun və çörəyin yarısının axırına çıxıb, ac bətnini bir qədər sakitləşdirib və söhbətə böyük həvəslə qüvvət verir, yəni tez-tez anasını qarmağa ilişdirməyə, cırnatmağa, cuşa gətirməyə, ağlına gələn hər şeyin dilindən qopması üçün danışdırmağa çalışır. Ancaq ana onun kələklərindən heç də qorxmur, tilova düşməyindən özü də razıdır, tələ yemini həvəslə udur və onunla ehtiyatla davranılmazsa, mütləq balıqçını tilovları ilə bərabər girdaba sürükləyər. Bununla belə, indi oğlunun dedikləri ona diqqətəlayiq görünmür və elə həmin ehtiras və gərginliklə davam edir:

– Qonşuların acığına, qazanda, daş da olsa, qaynamalıdır. Ancaq özünə çox şeyimi rəva görə bilirsən? Hər necə çevirsən də, toyuğun bütün varidatı yumurtadır. Sizdən, indikilərdən soruşularsa, hər şeydə ana günahkardır, bütün dünyanı biz məhv etmişik. Amma axı mənə özüm üçün heç nə lazım deyil! Götürün, istifadə edin, hər şey sizdən ötrüdür… Atan bunu həmişə təkrar edir – ən böyük var-dövlət vicdanlılıqdır, nə allahda, nə də insanda bundan böyük varidat yoxdur.Lakin əgər insan kasıbdırsa, onun vicdanlılığının qiyməti də böyük deyil. Kimin onunla işi var, o kimə lazımdır – lap vicdanlıdan da vicdanlı ol! Camaat! Ay camaat! – ucadan, elə bil, bütün şəhərə qışqırır. – Mənim üçün bir cırıq manat sizin bütün boş vicdanlılığınızdan qiymətlidir! Sadəlövh ərimsə bütün özgə vicdanlılığı qoruyur, yolunu azmasına yol verməməkdən ötrü, hər yoldan ötənin ardınca qaçır. İnişil… Yaxşı xatırladım, – ağzını ovcu ilə qapayaraq, irişir. – İnişil həmin yolsuzu tutdu… Adı nədir… Bu gün səni qatil, yaxud buna oxşar adla adlandıran… Sən demə, yoldaşlara fokus göstərirmiş – öz matrosları arasında daha nə öyrənə bilərdi, – mənim beyinsiz ərim isə onlara ilişdi, guya onlar pulla kart oynayırlar, özgə cür ola bilməz. Belə lap pulla oynayırlar, kimə nə dəxli? Axı özgə pulunu xərcləmirlər! Bax, Uşanqi Çuçulaşvili kartda arvadını uduzdu, ancaq adam kimi qaldı, heç kəsin pis sözünə dözmür, əldə etməyi də, sərf etməyi də bacarır. Hələ, yaxşı, atan vaxtında anladı, bu uşaqlardan kənarlaşdı. Yoxsa ona deyərdilər – nə uşaqların üstünə düşmüsən, yalnız uşaqlara qarşı mərdsən. Desəydilər, haqlı olardılar və indi adamlar buna görə bizə gülərdi, yəni, Georgi Uparaşvili vicdanlılıq uğrunda belə mübarizə aparır, uşaqları, buna layiq olduqlarına görə, vaxtından xeyli qabaq tutur…

– Ana, bəs atam adam öldürməli olmayıb? – deyə birdən Qogiya soruşur.

– Öldürmək? Bir saatdır, səninlə nə barədə danışıram? – anası əllərini yanlara açır.– Nəyi təkrar edirəm? Onun izilə getməyin hesabdan deyil, – eləcə həyəcanla davam edir. – Axı həm də bir qədər mənimkisən! Yalnız bir az yox, məhz hər şeydən əvvəl. Hər cür körpə anaya aiddir. Yalnız ana onun kiminki, kimdən olmasını bilir. Adamların sənin barəndə: atasına çəkib demələrinə imkan vermə. Görürsən – adam öldürmüsən, ancaq sənə inanmırlar. Yəni, bu hansısa zərərsizləşdirmədir, deyə müəllimin özündən qondarır. Bir az əvvəl onu, necə lazımdır, qırxmışdın, o da bunu sənə bağışlaya bilmir. Bunu sənə öz düşüncəsilə ödəmək istəyir. Belə də olur, adam böyük bilgi üzündən də ağıldan gedir. Ancaq iş görmək hələ hamısı deyil, bu azdır. İşi sənin uğursuz dayın da gördü. Hələ bunun, həqiqətən, sənin işin olmasına hamının inanması da lazımdır. Nə hədsiz vicdanlı, nə də qədərsiz utancaq olmaq lazım deyil; adamlar şübhələnmədən deməlidirlər: bu, beləsinə qadirdir, onun əlindən gəlib. Hər dəfə adam öldürəndə şahidlərmi axtarmaq lazımdır? Axı həmişə tapa bilmirsən. Həm də nə vaxta kimi gözləyib, dözmək gərəkdir? Qurdlar bizi canlı-canlı yeyənə kimimi? Diri-diri iylənənə qədərmi? Nə qədər müddət, kimin gəldi, əlinə baxmaq olar – görəsən, nimdaşlarını şəfqət səbəbindən bizə tullamayacaqlar? Məgər Susannanın belə iri döşləri var, ay səni, yaramaz! – sifətində təbəssüm sayrıyır. – Özləri utanır, mən də onların nimdaşlarını satmalıyam, – yenidən qızışaraq, davam edir. – Qoltuqları saralmış alt paltarlarını, ya da güvə dəymiş köynəklərini qənd parçasına, ya da bir çimdik duza dəyişməliyəm… – Quduzluqdan səsi qırılır, gözləri məkrli, aldadıcı, təhlükəli yaşlarla dolur (yəqin, tüstüyə görə). Hələ bu yaşlara görə başqa kimlərisə cavab verməyə məcbur edəcək, onları başqasının günahı kimi ortaya qoyacaq. Ola bilsin, hətta bütün dünyanı cavaba səsləyəcək, öz saxta, sözə baxmayan göz yaşlarına görə bütün dünyaya cəza vermək istəyəcək. Yenə çəhrayı atlas lifçiyi önlüyünün cibindən çıxarır – onun yarımkürələri içəri çöküb və buna görə, necəsə, xoş görünmür. Qadın lifi ehtiyatsızlıqla ovcunda sıxır və elə bil, qeyri-ixtiyari şəkildə, özünə hesabat vermədən, onunla gözlərini silir.

– Ana, neynirsən, axı heyfdir, yaxşısı budur, onu geyin, – Qogiya ona belə deyir.

Amma birdən ana oğlunun sözlərindən dolayı şənlənir, oyun əhval-ruhiyyəsinə gəlir – ehtiyatla, sanki, nəyəsə bulaşmış kimi, lifçiyin uclarından tutur və elə bil, oğlu ilə oynayaraq, şıltaqlıqla döşünə uyuşdurur.

– Hi-hi-hi, şəhər qadınlarında daha nələr tapmazsan – şıltaq görünüşlə gülür və lifçiklə sıxılmış döşünü hər tərəfə fırladır.

– Əhsən, ana, səni buna görə sevirəm! – Qogiya heyranlıqla səslənir, sarınmış qolunu, elə bil, ona teatr gəlinciyi geydirilmiş kimi, fırladır, havada oynadır.

– Görüm səni ildırım vursun! – anası, nəyə görəsə, yenə özündən çıxır, çəhrayı lifçiyi ovcunda sıxır və qızışmış halda davam edir: – Mənə heç nə gərək deyil… Yalnız ölməyə asudə vaxt yoxdur. – Qogiyaya müraciət edir, ancaq onun tərəfinə baxmır. – Nə əldə etsən, özünə sərf et, yalnız əldə et, həyatın səni sıxmasına imkan vermə. Axı mən dəli deyiləm, elə fikirləşmə, mən də yaxşını pisdən ayırmağı bacarıram. Bax, bu xəsis Qulo Almaniyadan bir çamadan patefon iynəsi gətirib, satır, varlanır. Adamlar müharibədə də hər şeydən pul əldə edən olaraq qalırlar, özlərini müharibədə də unurmurlar, hər kəs belə fikirləşir: əgər kimsə bir manat əldə edibsə, mən ikisini ələ gətirməliyəm. Bax, belə lazımdır. Hər tərəfdən daşıyır, toplayırlar, biz isə hətta bizə düşəni də itiririk. Kim necə bacarırsa, elə də yaşamalıdır. Peşə səni yedizdirirsə, yaxşı peşədir. Allah verir, insan faydalanır. Biriləri toplayır, digərləri oğurlayır. Atan isə boş meydançada gəzinir, Hitlerin, hər necəsə, dirilib, şəhərə soxulmasından qorxur. Əlbəttə, Hitleri tutub, igid çıxıb, görüm onu ildırım vursun…

– Ana, sənin üçün bu qədər mənfur idisə, niyə atama ərə getdin? Axı ruhuna günah götürmüsən, mənə acımamısan! Bəs mən nədə günahkaram? – deyə Qogiya onun sözünü kəsir.

Sarınmış qol eləcə yana açılmış vəziyyətdə, havada qalır və əgər ona nə olduğu bilinməsə, ilk baxışdan Qogiyanın əlində, həqiqətən, gəlincik tutduğunu düşünmək olar, o biri, sağlam əlilə qaralmış tiyəli və ağac saplı bıçağı əlləşdirir – fırfıra kini döndərir. Anası cavab verməzdən əvvəl, sınayıcı nəzərlə onun gözlərinə baxır və mənalı şəkildə gülümsəyərək, başındakı yaylığı düzəldir, sıxılmış lifçik ovuca sığmır, – cavabı fikirləşməkdən ötrü vaxt itirir, elə bil, əvvəl heç vaxt bütün bunlar barədə heç fikirləşməyib və bu cür, dərhal, gəlişinə, heç nə cavab verə bilməz və bununla bərabər, əlbəttə, oğlunun ondan hansı cavabı gözlədiyini başa düşməyə çalışır, onun tərəfindədirmi, yoxsa ona tələ qurur, ağzından söz qaçırması üçün onu danışmağa, ilişmək mümkün olan nə isə boşboğazlıq etməyə məcbur edir. Nəhayətdə, bu onun oğludur, xain təbiəti hamıdan çox ona məlumdur; ona qətiyyən, zərrə qədər də arxalanmaq olmaz.

– Niyə getdim? Talesizliyimə səbəbkar olan məni qadın yaratdığına görə, – bu dəfə qardaşının qurbanını deyil, allahı nəzərdə tutur. – Oğul, axı qadın itdən də pisdir, qiymətini bilmir, adamı araşdırmağı bacarmır, təki ərə getsin, təki, qız olaraq, qalmasın, təki başqa qadın deməsin: onun nə dərdi var, hansı əmması var, niyə heç kəs arvadlığa qəbul etmir? Buna görə də lap ilanla da, cüzamlı ilə də bərabər yatağa uzanar. Bununla belə… – ən başlıcası barədə danışmazdan əvvəl hiyləgərliklə gülümsəyir, oğlunun gözündə qiymətini qaldırır. – Burda bəzi başqa şeylər də var idi. Atam atana pul vermişdi, ümid edirəm, söhbətin nədən getdiyini başa düşürsən. Öz aralarında kişi kimi razılaşmışdılar. Qoy ölüm onlara araçı olsun! – Qogiya özünü bir qədər itirib, hər nə isə, əyləncə alınmır. – Mən də müqavimət göstərmədim. Qəlbimin bağlı olduğu şəxs artıq həyatda yox idi, torpaqda çürüyürdü. Onu Alaverdidəki dalaşmada öldürmüşdülər. Bax o, insan, kişi idi, özü ilə fəxr edə bilərdi – qürur duyurdu da! Knyaza bənzəyirdi. Əl qalınlıqlı sıx qaşları çatma idi. Sənə baxanda – qaranlıq olurdu, sanki günəş batırdı. Ayaqlarım dərhal gücdən düşdü. Öldürdülər, çırağımı söndürdülər. Bundan sonra mənim üçün artıq hamısı bir idi, ya sənin atana, ya da daha pisinə…

– Bəs mən kimdənəm, ana? Ondan, yoxsa atamdan? Hə, ana? Əlini ürəyinin üstünə qoyub, söylə, -sanki Qogiya zarafat edir, amma artıq halı zarafatlıq deyil. Səsi qırılır və artıq gözləri bicliklə işıldamır. Sağlam əlindəki bıçağın sapını sıxır. Sən demə, ailələrində hələ nə qədər şeyi aydınlaşdırmaq, müəyyən etmək, dəqiqləşdirmək lazımmış. Həqiqətən, bütün bunlar nə deməkdir? Nə alınır? Hansısa “knyaz”ın qeyri-qanuni oğlu ola bilməsi alına bilər. Nahaq yerə deyilməyib: bəzi bəlalar xeyirsiz deyil. – Qogiya, heç olmasa, kim, nə, nədən ibarət olduğunu öyrənər. – Ana, soruşuram, mən kimdənəm, ondan, yoxsa atamdan? – sanki, dərhal bütün diğər sözləri unudaraq, xırıltı ilə eyni şeyi təkrar edir.

– Nə ondan, nə də o birisindən – anası müəyyən karıxma ilə cavab verir və bir dəqiqə sonra təkrar edir: – Nə ondan, nə də digərindən.

– Bəs məni kimdən qazanmısan?! – Qogiyanın tutulmuş boğazı xırıldayır.

İndi hər kəs ona baxaraq, deyər: əgər bu dəqiqədə nəyəsə susayıbsa, bu, anasını öldürməkdir. Öldürər, əli əsməz, nə demək olar, axı birinci dəfə deyil. Bıçağın sapını, əlinin damarları şişəcək qədər, qüvvə ilə sıxır. Ana karıxıb. Oxşayır, ağ elədi. Törəməsində hiddətlənməyə iradə çatacağını, bu cür heyrətlənəcəyini və ən əsası, qeyri-qanuni doğulmuş olmasından inciyəcəyini, bunun ona belə təhqirli görünəcəyini fikirləşməmişdi.

– Soruşuram, hansı gəzəyənin oğluyam, niyə səndən söz almaq olmur? Səni atın quyruğuna bağlamaq gərəkdir. – deyə Qogiya xırıldayır.

– Özünə güzgüdə baxaydın, nəyə də oxşayırsan! – anası hırıldayır və elə bil, onu qədərincə hiddətləndirməmiş kimi, çəhrayı lifçiyi qarşısında yellədir.