Son mənzili Xəzər oldu

– Buyur, əlini qoy Quranın üstə, de ki, əgər mən sizin evdən bir şey götürmüşəmsə, qoy bu Quran mənə qənim olsun.

Ələsgər xeyli susandan sonra təmkinlə dedi:

– Ağa, mən murdaram, əlimi Qurana vura bilmərəm. İcazə ver, hamama gedib pak olum, sonra gəlim əl basım.

Seyid Sadıq onun bu gözlənilməz cavabı ilə razılaşmalı oldu:

– Yaxşı get, ancaq tez qayıt, yubanma. Günün batmağına az qalıb. Deyirlər, gün dalınca Qurana əl basmaq yaxşı deyil.

Ələsgər çıxıb getdi. Seyid Sadıq səbirsizliklə onun qayıtmasını gözləyir, heç kəslə danışmırdı. Hamama gedən iki saat sonra qayıtdı. İçəri girən kimi birbaşa qocanın yanında balaca məcməyiyə qoyulmuş Qurana yaxınlaşdı, bir dizi üstə çöküb sağ əlini onun üstünə, sol əlini sinəsinə qoydu, təntənə ilə dedi:

– Əgər bizlər bu evdən bir şey götürübsə, qoy bu Quran ona qənim olsun – sonra kişinin üzünə baxdı – indi razı qaldınmı, ağa? İcazə ver hüzurundan müxərrəs olum gedim, işim çoxdur.

O hamıya baş əyib otaqdan çıxdı.

Kəblə Ələkbər and içənin özünü cəm halında göstərməsinə bir az təəccüblənsə də, buna bir o qədər əhəmiyyət vermədi, bunu onun lovğalığına, həmişə özünü artist kimi aparmasına yozdu.

Bu hadisədən sonra birdaha onu və oğlunu görən olmadı. Hərdən Mehinbanu sonbeşiyi Zəhranın yeganə yadigarını – Ələbbası xatırlardı. Sonralar onu nə qədər axtarıb soraqlaşdılarsa, gördüm deyən olmadı.

Bir neçə ildən sonra Ələsgərin Qurana əl basarkən dediyi müəmmalı sözlərdən söhbət gedəndə təsadüfən məlum oldu ki, demə o, and içməmişdən qabaq hamam bəhanəsilə evdən çıxanda Gülsənəmin yanına gedib ondan bir-iki döşək sırıyan biz istəyibmiş. Yəqin, həmin bizləri köynəyinin altından sinəsinə sancıb ki, and içəndə əlini bu bizlərin üstünə qoysun və arxayınçılıqla desin: “Əyər bizlər bu evdən bir şey götürüblərsə, qoy bu Quran ona qənim olsun”.

Beləliklə də, Seyid Sadığın qızıllarının heç olmasa, yarısını geri almaq ümidi boşa çıxdı. Bəlkə də, onunla başqa cür söhbət etsəydilər, yaxud hədə-qorxu gəlsəydilər, kişi demişkən, pulun, heç olmasa, yarısını geri almaq mümkün olardı. Ancaq Seyid Sadığın Qurana çox böyük inamı vardı. O heç cür təsəvvürünə gətirmirdi ki, Qurana yalandan əl basmaq, yaxud başqa bir kələk işlətmək olar.

Seyid Sadıq indi nahaq yerə Ələsgərdən şübhələndiyinə görə də əzab çəkirdi. Ona elə gəlirdi ki, şübhələndiyi adam çəkinmədən Qurana əl basırsa, deməli, onun heç bir günahı yoxdur. O yatağında çox çətinliklə o tərəf – bu tərəfə çevrilərək, axşamdan öz-özünə təəccüblə deyirdi: “Axı ondan başqa pulları kim apara bilər, heç kimin o yerdən xəbəri yoxdu?..”

Xəstə kişi getdikcə zəifləyirdi.

Bir gün səhər Mirpaşanı göndərdi ki, Ələkbəri dükanından çağırsın. Ona deməli vacib sözü vardı. Hiss edirdi ki, artıq ömrünün son anlarını yaşayır. Nə qədər ağlı başındaydı, kürəkəni ilə bəzi məsələləri həll etməli idi.

Günortaya yaxın Mirpaşa Ələkbərlə gəlib xəstənin yanında əyləşdilər. Seyid Sadıq nəvəsinə:

– Məni qaldır, oturmaq istəyirəm, – dedi, – yerini rahatlayandan sonra – indi get, bala işinə, nənənə de, hələlik bizi narahat eləməsinlər…

Mirpaşa gedəndən sonra Seyid Sadıq zəif səslə sözə başladı:

– Oğul, ömrüm daha sona yetir… Allah mənə on iki övlad verdi, hamısını da bir-bir əlimdən aldı. Elə bil mənim ömrümü ona görə uzun eləyib ki, bütün uşaqlarımın müsibətini görüm, əzab çəkim… Nə isə, sözüm ondadır ki, indi ən yaxın adamım, mənə doğma övlad əvəzi olan bircə sənsən. Sən mənə kürəkən yox, oğul olmusan. Allah sənə uzun ömür versin, işini avand eləsin, balalarını xoşbəxt eləsin… o dərindən nəfəsini dərdi – sənə ərkim çatır, ona görə də bu axır günlərimdə iki arzumu, iki xahişimi sənə demək istəyirəm… vəsiyyət eləmək istəyirəm… – Seyid Sadıq ömrü boyu özünə dəyən zərbələri, nəhayət ən axırıncı zərbəni xatırlayıb acı-acı gülümsədi: mən görmüşəm ki, – dedi, – atalar, babalar ölümqabağı vəsiyyət eləyəndə pulunun, mal-dövlətinin oğul-uşaq arasında necə bölüşdürülməsi barədə sərəncam verər. Amma mənimki gətirmədi, bütün ömrüm boyu yığdığım, bircə gün içində tarmar oldu… Ona görə vəsiyyətim də tərsinədir, sizə, şəxsən sənə mal-dövlət əvəzinə əziyyət verməkdir…

Ələkbər qocanın sözlərindən mütəssir oldu, gözü yaşardı.

– Ağa, bu nə sözdür? Sənin hər bir xahişini yerinə yetirmək mənə xoşdur.

– Çox sağ ol oğul! İndi qulaq as: birinci vəsiyyətim budur ki, evini satıb bura köçüb gələsən. Uşaqlar neçə ildir, bu evdə bir yerdə böyüyüblər, qoy yenə də bir yerdə olsunlar. Allah qoysa toy elərsiz, Rübabə ilə birlikdə yuxarıdakı otaqlarda oturarsız. Uşaqlar da burda nənənləriylə qalarlar. Seyid Hüseynlə Mirpaşanı mətbəxin yanındakı evə köçürərsiz… Yayda da istəyərsiz mənim Ləəşdəki bağıma, istəyərsiz, sənin Şüvəlandakı bağına köçərsən. İki bağa baxmaq səninçün çətin olar. Ona görə məsləhət görürəm bağlardan birini satasan. Sənin Şüvəlandakı bağın böyükdür, otağı da çoxdur – beş otaq hamınıza çatar.

Ələkbər tez cavab verdi:

– Baş üstə, ağa, bunlar asan işlərdir. İkinci xahişini de!

– İkinci xahişim bir az ağırdır. Deməyinə deyirəm, ancaq mümkün olsa əməl elə, mümkün olmasa eybi yoxdur – o bir qədər susdu, balışının altından yaylıq çıxarıb üzünü, gözlərini sildi – istəyirəm mənim və dörd övladımın sümüklərini aparıb Kərbəlada basdırasan. İndi mümkün olmasa da, bir neçə ildən sonra…

– Apararam, ağa. Neçə vaxtdır Şərəbanı mənimlə Kərbəlaya getmək istəyir. O da ərini aparmaq istəyir. Allah qoysa, elə bir yerdə gedərik.

– Sağ ol oğul! – qoca yavaş-yavaş özünü sürüşdürüb yerinə uzandı, bir müddət gözlərini yumdu.

Kəblə Ələkbər səbirlə oturub xəstənin gözlərini açmasını gözlədi. Nəhayət, o dilləndi:

– Seyid Hüseynlə Mirpaşanın üstündə də gözün olsun. Onlar ağıllı uşaqlardır, səni incitməzlər. Seyid Hüseyn qulluğa girmək istəyir. Bir münasib yer tap onu işə düzəlt. Yenə nə qədər olsa da köməyi dəyər… Qızılları itirdiyimə görə də gərək məni bağışlayasan. Lap çətinə düşəndə qoy Mehinbanu bər-bəzək şeylərini satsın. Qoca vaxtında nəyinə gərəkdir onun üzük, sırğa, mirvari?…

Ələkbər etirazını bildirdi:

– Bu nə sözdür, ağa, nöşün satsın? Heç elə şeyi fikrinə gətirmə. Yəni mənim uşaqlarımı, qayınanamı dolandırmağa gücüm çatmaz? Daha başqa nə arzun varsa, de, ağa!

– Çalış, uşaqlar Xırdaxanımla barışsınlar. Doğma anadır onlara. Biz ölüb gedəndən sonra ana onlara lazım olacaq. Elə uşaqlar da Xırdaxanıma lazım olacaqlar.

– Baş üstə, ağa, çalışaram. Sən heç nədən narahat olma, inşallah hər şey yaxşı olar…

– Çox sağ ol, oğlum. İndi daha dur get işinə, mən də bir az dincəlim, – deyib Seyid Sadıq üzünü divara tərəf çevirdi.

Ələkbər sakitcə otaqdan çıxdı.

… Bir ay sonra Seyid Sadıq əynində ağ uzun gecə köynəyi, başında araqçın, dəhlizdə öz yerində sakit uzanmışdı. Axşama yaxın arıq, damarları çıxmış ağ əllləri ilə balışını götürüb Seyid Hüseyndən xahiş etdi ki, onu döşəklə bir yerdə üzünü qibləyə tərəf çevirsin. Seyid Hüseynlə Mirpaşa ehtiyatla döşəyi fırladıb otağın ortasında çəpəki qoydular. Qoca balışını düzəldib illərlə gündə beş dəfə namaz qılarkən üzünü tutduğu qibləyə tərəf uzandı. Yorulub uzun müddət gözünü yumdu. Haçandan-haçana zəif səslə dua oxudu, kəlmeyi-şəhadətini dedi, salavat çevirdi. Əlini bir dəfə üzünə çəkdi, ikinci dəfə çəkmək istəyəndə əli havada qalıd, dərindən nəfəs alıb canını tapşırdı.

Yanında oturmuş Mehinbanu sakitcəsinə ağlayaraq onun gözlərini örtdü…

Gecə ikən bütün məhəlləyə xəbər yayıldı, hamı axışıb gəldi…

Doxsan yaşlı qoca Seyidin tabutunun dalinca bütün İçərişəhərin, Bayırşəhərin və ətraf kəndlərin kişiləri gedirdi…

Seyid Sadığın qırxı çıxandan sonra 1904-cü ilin axırlarında bir balaca məclis düzəldib Rübabə ilə Kəblə Ələkbərin kəbinini kəsdilər. Bu, Seyid Sadığın son arzusu idi. Arvadına tapşırmışdı ki, onun ilini gözləməsinlər…

Ələkbər qaynatasına verdiyi sözə əməl etdi: evini satıb Mehinbanugilə köçdü.

* * *

1905-ci ilin əvvəlində Bakıda vəziyyət ağırdı. Vəba təhlükəsi tamamilə aradan qalxmamışdı, üstəlik qarın yatalağı epidemiyası başlamışdı. Qış çox soyuq keçirdi. Yanvarın əvvəllərində güclü tufan qopdu. Külək, neçə gün ara vermədən yağan qarı sovurur, uğultudan qulaq tutulurdu. Küçəyə çıxmaq mümkün deyildi. İdarələr, məktəblər bağlanmış, nəqliyyat dayanmışdı.

Tufan on-on beş gün davam etdi. Fabrik, zavod və mədənlərin çoxunda iş dayandı, fəhlələr tətilə çıxdılar.

Peterburqda baş vermiş 9 yanvar Qanlı bazar günü hadisəsinin sorağı Bakıya da çatmışdı. Son illər, 1902-ci ildən bəri keçirilən nümayişlər və tətillərin sayı get-gedə artırdı. Sosial-demokratların təşəbbüsü ilə keçirilən bu tətillərin nəticəsində mədənlərdə tez-tez yanğınlar baş verirdi. Bu dövrdə qırx milyon pud neft zay oldu. Qazılmaqda olan quyuların çoxu sıradan çıxdı. Neftin, ərzaq məhsullarının və başqa şeylərin qiyməti artdı.

… Seyid Hüseyngil neçə gündür, evdə oturub darıxırdılar. Məktəblər bağlandığı üçün dərsə getmir, elə-belə gəzməyə isə nə nənə, nə də Kəblə Ələkbər icazə vermirdi.

Bu gün tufan yatmış, külək dayanmışdı. Onlar isti kürsünün ətrafına yığışıb bayırda yağan iri, quşbaşı qara tamaşa edirdilər. Mirpaşa nənəsinin və bacısının gözündən yayınıb tez-tez həyətə çıxır, qarın altında o yana-bu yana qaçıb üst-başını, ayaqarını isladır, əl-ayağı donanda otağa qayıdıb özünü kürsü yorğanının altına verirdi. Axırda Mehinbanu narazılıqla ona baxıb acıqlandı:

– Ay Mirpaşa, qar-zad görməmisən bəyəm? Elə bil lap balaca uşaqsan, bir yerdə dinc otursana! Dəqiqədə bir çıxıb həm özünü isladırsan, həm də evi soyudursan…

– Eh, nənə, bayırda qiyamət hava var. Evdə, kürsünün dibində oturmaqdan yorulmaduz, çıxın bayıra, bir doyunca qar havası alın.

Maxviret yerindən qalxdı:

– Düz deyir Mirpaşa, vallah, hə, kim gedir həyətə? Səriyyə dur!

Nənəsi ona çəpəki baxdı:

– Otur yerində, axşamdır, soyuq olar.

Mirpaşa Maxviretə göz vurdu. Elə bil demək istəyirdi: “Hamı mənim kimi olmaz ey, istəyirəm qara girirəm, istəyirəm evə gəlirəm. Amma səni nənə qoymur…”

Maxviret pərt olub yerində oturdu:

– Yaxşı, nənə, deyirsən gecdir, onda sabah çıxarıq.

Ertəsi gün səhər tezdən Maxviret yerindən qalxıb tələsik geyindi, pəncərədən boylanıb həyətə baxdı: qar hələ də yağırdı. Hər yeri – qapının ağzını, pilləkənləri həyəti qar basmışdı.

Doqquz-on yaşlı qıvraq, sağlam qız həyətə çıxıb qarın içi ilə anbara tərəf getdi, güclə qapısını aralayıb oradan kürək götürdü, evin qabağını kürüməyə başladı. Bir azdan səsə Mirpaşa da oyanıb bayıra çıxdı, Maxviretin hıqqana-hıqqana qar kürüməsini görüb gülümsədi:

– Deyəsən, gecə gözünə yuxu getməyib, hə? Gör necə yağır ey, adama ləzzət verir. Bu saat mən də gəlirəm köməyə.

Mirpaşa və onun dalınca gələn Əli (Kəblə Ələsgər Rübabə ilə evlənib Seyid Sadığın evində məskən saldıqdan sonra Gülnisə ilə Əlini də bu evə gətirmişdi. Onlar böyük mətbəxi yerə ayıran tağın üstündən pərdə asıb hərəsi bir tərəfində yatırdı.) həvəslə qarı təmizləməyə başladılar.

Tezliklə Maxviretin əlləri dondu:

– Daha siz təmizliyirsiz, – dedi, – mən gedim samovara od salım. İndi atam yuxudan durar, qoy çay hazır olsun.

Mirpaşa ilə Əli balaca qızın bu sözlərinə mehribanlıqla gülümsədilər. Maxviret elə ciddi deyirdi ki, guya evdə hər gün səhərlər samovara od salmaq onun işidir. Əli istədi desin:

“Gülnisə çoxdan durub, samovarın da qaynamasına az qalıb” ancaq demədi, qızın soyuqdan içəri girmək istədiyini dərhal duydu və üstünü vurmadı.

Maxviret həyətdə açdıqları dar cığırla mətbəxə gedib Gülnisəyə kömək etdi: rəng çaynikini yaxalayıb qarın üstünə tökdü, içinə çay atıb dəmlədi. Bir az isti ocağın qabağında qızışıb yenə bayıra çıxdı. Seyid Hüseyn də geyinib həyətə çıxmışdı… Bir yerdə qar kürüyürdülər. Gülüşə-gülüşə həyətin qarını bir tərəfə yığır, sonra yumbalayıb küçəyə çıxırdılar, evin dalına tərəf itələyirdilər.

Bir azdan Əli başqa işlərinin dalınca getdi. Seyid Hüseyn də üşüyüb otağa qayıtdı. Mirpaşa və Maxviret evin arxasındakı böyük qar topasının içini oyub çıxardır, evcik düzəltmək istəyirdi. Bir xeyli əlləşəndən sonra ev hazır oldu. İçinə girib oturdular.

Artıq evdəkilər yavaş-yavaş oyanırdılar. Kəblə Ələkbər çiynində çuxa yuxarıdan endi, uşaqlar yatan otağa gəldi. Maxviretin yerini boş görəndə narahatlıqla soruşdu:

– Səriyyə, bacın səhər-səhər bu soyuqda hara gedib?

Çiyninə qalın yun şal salmış Rübabə içəri girdi:

– Heç yana getməz – dedi, – görəsən, harda gizlənib. Bu saat mən taparam onu.

O həyətə çıxıb nökərdən soruşdu:

– Adə, Maxvireti görməmisən?

– Görmüşəm, xanım, səhərdən bizimlə qar kürüyürdü. Küçədə olar, Mirpaşa da yoxdur. Bu saat çıxıb baxaram.

Bir azdan Ələkbərlə Rübabə də küçəyə çıxdılar. Evin dalından gülüşmə səsi eşidib böyük qar topasına tərəf getdilər. Onların qarın içində büzüşüb oturduqlarını görəndə Rübabə qıza acıqlandı:

– A, canıyanmış, azarlarsan! Heç olmasa qalın donlarından birini geyəydin?!

Maxviretin üzü, əlləri şaxtadan qızarmışdı. Hörükləri qara batmışdı. O gülə-gülə qarın içindən çıxıb:

– Qorxma, Bircəbacı, azarlamaram. Soyuq mənə kar eləmir – dedi, – üstünün qarını çırpdı. – Hə, tapa bilmirdiz bizi!

Qış səhərinin təmiz, saf havasından hamının üzü qızarmışdı, hamının kefi kökdü. Onlara baxanda Kəblə Ələkbərin də uşaqlığı yadına düşdü. O, yerdən bir ovuc qar götürüb, əlində yumaladı, qabaqda gedən Rübabə ilə Maxviretə atdı. Qar topu Rübabənin yun şalına dəydi. O geri dönüb ərini barmağı ilə hədələdi, ancaq qardaşından və Maxviretdən utandığından başqa bir söz demədi.

Artıq mətbəxin taxtı üstündə süfrə salınmış, samovar ortaya gəlmişdi. Mehinbanu çay stəkanını hazır eləyib nəvələrinin və kürəkəninin süfrə başında toplaşmasını gözləyirdi. Uşaqlar gülüşə-gülüşə gəlib oturdular. Nənə Maxviretə acıqlandı:

– Bu nə oyundur çıxardırsan? Səhərin gözü açılmamış isti yorğan-döşəkdən durub qarın altına çıxmaq olar?

Seyid Hüseyn Maxviretin yupyumru, qıvraq bədəninə baxıb dedi:

– Qorxma nənə, ona heç nə olmaz, görmürsən, maşallah o, “bütöv balqabaqdır?” – Maxviret bir yaş, yaş yarımlıq olan vaxtlarında çox kök idi. Yerdə yumru bədəni ilə ayaq altında o tərəf-bu tərəfə iməkləyən vaxtında bir dəfə Seyid Hüseyn onu balqabağa oxşatmışdı. O zamandan bu ad onun üstündə qalmışdı.

Nənə gülümsədi:

– Nə qədər balqabaq olsa da, belə soyuqda nazik paltarla küçəyə çıxmaq olmaz.

Mirpaşa çayını içib məktəbə, Seyid Hüseyn isə işə getdi.

Keçən il onlar hər ikisi üçüncü rus-tatar məktəbini bitirmişdilər. İndi Seyid Hüseyn ayda 14 manat müqabilində “Kaspi” mətbəəsində (indiki Sabir bağının yerində) naborçu şagirdi işləyirdi. Mirpaşa Nikolayevski küçəsindəki oğlanlar seminariyasının ikiillik hazırlıq kursunda oxuyurdu.

… Saat dördə yaxın Mirpaşa əllərini bir-birinə sürtərək, kürsü olan otağa gəldi:

– Mənə yaman soyuqdur, – dedi, – deyəsən, bizim otağımız yaxşı qızmır, gəldim burda sizinlə kürsüdə oturum.

Mehinbanu nəvəsini yanına çağırdı:

– Gəl otur, qızış, bala, – sonra Maxviretə dedi, – mənim qalın şalımı götür sal qardaşının çiyninə.

Şalı kürəyinə örtəndən sonra da Mirpaşa qızınmadı.

– Səhərin soyuğudur ey, canını alıb, – deyə Rübabə kürsü yorğanını onun üstünə çəkdi, – elə bilirsən qarın içində oturmaq asandır? Bu saaat sənə zoğal mürəbbəsi ilə isti çay verərik qızışarsan.

Ancaq çayın da köməyi olmadı, o əməlli-başlı titrəyirdi. Rübabə əlini qardaşının alnına qoydu:

– Paşa, deyəsən, qızdırman var, – dedi.

Kürsünün yanında ona yer saldılar. Üstünə iki yorğan örtdülər. Qızdırmasını ölçəndə Rüababə qorxdu, qırxa az qalmışdı.

Axşam Kəblə Ələkbər evə gələndə bu hadisədən çox narahat oldu. Oğlanın yanında oturub ona çay içirdir, tərini silir, canfəşanlıqla qulluq edirdi. Səbirsizliklə səhərin açılmasını gözləyirdi ki, həkim gətirsin. O bilirdi ki, şəhərdə qarın yatalağı var. Bu xəstəlikdən şübhələnsə də “yəqin soyuqdəymədir” deyib özünə təskinlik verirdi. Səhər açıldı, amma Mirpaşanın qızdırması düşmədi. Kəblə Ələkbərin gətirdiyi həkim xəstəliyin “tif”ə oxşadığını xəbər verəndə kişinin qanı lap qaraldı.

Bir həftədən sonra Rübabə, bir neçə gün sonra isə Seyid Hüseyn xəstələndilər. Kəblə Ələkbər özünü itirmişdi. Xəstələr üçün hər gün həkim gətirir, tapılmayan bahalı dərmanlar alır, onların tez sağalması üçün əlindən gələni edirdi. Arvadı aşağıda, oğlanlar yuxarı otaqda yatırdılar. Xəstələrə Nisəxanım, Səriyyə, Maxviret, Gülnisə qulluq edirdi.

Mirpaşanın xəstəliyi nisbətən yüngül keçirdi. Seyid Hüseynlə Rübabənin vəziyyəti ağırdı. İkisi də qızdırmadan sayıqlayır, heç nə yemirdi. Həkim Kəblə Ələkbəri nə qədər sakit etsə də, o çox narahat idi. Həyəcan keçirir, əsəbiləşirdi. Mehinbanu hər dəfə namaz üstə uşaqlar üçün dua edir, hər gün bir cür nəzir deyirdi. Bir dəfə Maxviret onları lap qorxutdu:

– Ay nənə, Seyid Hüseyn o qədər tərləyib ki, döşəyi də tamam yaşdır, heç bilmirik neyniyək?

Kəblə Ələkbər təşvişini, həyəcanını gizlədərək qızı sakit etdi:

– Eybi yoxdur, qızım. Bu xəstəliyin xasiyyəti belədir. Siz onun köynəyini, döşəkağını tez-tez dəyişdirin. Həkim deyir ki, tezliklə sağalacaqlar, cavandırlar, bədənləri möhkəmdir, heç nə olmaz.

Üç-dörd həftə sonra xəstələrin vəziyyəti yaxşılaşmağa başladı. Nəhayət, əvvəlcə Mirpaşa, sonra Rübabə və axırda Seyid Hüseyn yataqdan qalxdılar. Mehinbanu dediyi bütün nəzirləri payladı. Qohum-əqrəbanı yığıb allahaşı bişirdi.

İyunun ortalarında Kəblə Ələkbərgil bağa köçdülər. Ələkbər Seyid Sadığın vəsiyyətinə əməl edib Ləəşdəki bağı satdı. Ailə bu il birinci dəfə Kəblə Ələkbərin Şüvəlandakı böyük bağına köçmüşdü.

Seyid Hüseynlə Mirpaşa burada özlərini qonaq kimi hiss edir, doğma ata-babalarından qalmış Ləəş bağı üçün darıxır, onun satılmasına təəccüblənirdilər. Ancaq başqa çarə yoxdu, ailəyə ikitirəlik salmaq olmazdı. Onlar yavaş-yavaş Şüvəlanla tanış olur, buranın şəraitinə uyğunlaşmağa çalışırdılar.

Bu yay Kəblə Ələkbərin böyük qızı Nisəxanımı ərə verdilər.

“Tif”dən sağalmasından səkkiz ay keçməsinə baxmayaraq, Seyid Hüseyn bağdan qayıtdıqdan sonra özünü yaxşı hiss etmirdi. Kefi durulmur, heç kimlə danışmır, heç kimə qaynayıb-qarışmırdı. Əvvəllər də o, Mirpaşa kimi hamıyla deyib-gülən, çox danışan deyildi, adamlarla az ünsiyyətdə olurdu. Ancaq indi əhvalı əvvəlkinə nisbətən bir az dəyişilmişdi. Arıqlamışdı, iştahası pisdi. Kəblə Ələkbər onun vəziyyətindən narahat olub, bu barədə həkimlə məsləhətləşmişdi. Həkim onu əmin etmişdi ki, təhlükəli bir şey yoxdur, ancaq yaxşı olar ki, bir neçə müddətə Bakıdan çıxsın.

Bir gün Kəblə Ələkbər Seyid Hüseyngilin otağına gəldi. (Yayda uşaqların bağda olmasından istifadə edən Kəblə Ələkbər evi yaxşı təmir etdirmişdi. Hər iki mərtəbənin açıq balkonlarını şüşəbəndlə bağlatdırmış, mətbəxin yanındakı, əvvəllər nökər və qulluqçunun qaldığı köhnə evin damını düzəltdirib, yaxşıca təmir etdirmişdi. İndi Seyid Hüseynlə Mirpaşa bu evdə olurdular.) Stul çəkib qabağında yazı-pozu olan Seyid Hüseynlə üzbəüz oturdu. Diqqətlə ona baxıb soruşdu:

– Oğlum, niyə kefin yoxdur? Həkim deyir ki, maşallah, sap-sağlamsan. Bəs niyə həmişə belə fikirli gəzirsən? Bəlkə sənə bir şey lazımdır?

Seyid Hüseyn minnətdarlığını bildirdi:

– Çox sağ ol, Kəbleyi, heç nə lazım deyil. Mən yaxşıyam, kefim də pis deyil. Nə olub ki mənə? Siz narahat olmayın.

– Narahat deyiləm, ancaq görürəm birtəhərsən, – deyib Kəblə Ələkbər bir qədər susdu, sonra soruşdu, – gəlsənə səni bir yerə gəzməyə, səyahətə göndərək, hə?

Seyid Hüseyn maraqla yeznəsinə baxdı:

– Səyahətə? – deyə təəccüblə soruşdu, – məsələn hara?

– Hara istəsən, bu sənin özündən asılıdır. Fikirləşməyə sənə iki gün vaxt verirəm. Nə qərara gəldin, mənə xəbər elə, – deyib Ələkbər otaqdan çıxdı.

Seyid Hüseyn stolun arxasında oturub Kəbleyinin ona dedikləri barədə fikirləşir, götür-qoy edirdi: “Görəsən, hansı vilayətə, hansı ölkəyə getsəm, mənimçün yaxşı olar?”

Ertəsi gün axşam yeməyindən sora Seyid Hüseyn öz qərarını yeznəsinə bildirmək üçün yuxarı – bacısıgilə çıxdı. Kəblə Ələkbər pəncərənin qabağındakı taxtın üstündə mütəkkəyə dirsəklənib qəzet oxuyurdu. Qaynını görəndə qəzetləri pəncərəyə qoyub yanında ona yer göstərdi.

– Hə, nə var, nə yox? – soruşdu.

– Kəbleyi, mən dünənki təklifiniz barədə fikirləşdim. Qərara gəldim ki, İranın Məşhəd şəhərinə gedim. Necə deyərlər, bu mənimçün həm ziyarət olar, həm ticarət. Məşhəddə İran səltənətinin qədim asari-ətiqələri, tarixi abidələri çoxdur. Mən həm bu abidələrə, həm də Məşhədə ziyarətə gələn başqa islam şəhərlərinin müsəlmanları ilə, ümumiyyətlə, İran xalqının yaşayış tərzi ilə tanış olaram. Amma, Kəbleyi, qorxuram bu səyahət çox baha başa gəlsin.

– Xərcin fikrini çəkmə, neçəyə başa gəlir, gəlsin. Əvvala, sənin özünün bir xeyli pulun var. Bu iki ildə işləyib qazandıqlarını yığıb saxlamışam. Çatmayanını da mən qoyaram, – deyə Kəblə Ələkbər əlini onun çiyninə qoydu, – indi ki, qərara gəlmisən, onda uzatmaq lazım deyil. Ancaq yaxşı olardı ki, sənə bir yol yoldaşı da tapardıq.

– Deyəsən, məhəlləmizdən mənim bir tanışım da getmək istəyir. Mən onunla görüşüb dəqiq öyrənərəm. Əlbəttə, yoldaş olsa, yaxşıdır.

– Deməli, qərara gəldik. Onda yubanmayaq, bacına deyək, səninçün yol tədarükü görsün. İnşallah, gedərsən, gəzərsən, təzə adamlarla tanış olarsan, görmədiyin yerləri görərsən, kefin durular. Nə vaxt vətənin, evin üçün darıxdın, qayıdıb gələrsən.

Seyid Hüseyn gülümsədi:

– Mən razı, Kəbleyi – dedi.

– Lap yaxşı. Ancaq oğlum, səndən bir xahişim var. Əslində bu babanın tövsiyəsi, xahişidir. Gərək səfərə çıxmamışdan qabaq ananla barışasan. Yoxsa ziyarətin qəbul olunmaz. Axı nə vaxtacan doğma ananızla küsülü qalacaqsız? Bu heç yaxşı iş deyil. Nə olubsa, keçib-gedib. Adam anasıyla belə kin saxlamaz…

Seyid Hüseyn qızardı:

– Yaxşı, Kəbleyi, barışaram, – dedi, – qoy siz deyən olsun.

– Ay sağ ol!

* * *

Mirkazımın vəfatından bir-iki il sonra əmisi Xırdaxanımı dövlətli tacir, buzovnalı Hacı Gülməmmədə ərə vermişdi. Hacı on övladlı dul kişi idi. Uşaqlarının çoxusu artıq evli idi. Onun Buzovnada böyük bağı, ikimərtəbəli geniş evi (indi həmin binada 206 nömrəli Buzovna səkkizlik orta məktəbi yerləşir) şəhərdə də bir neçə yerdə evi vardı.

Xırdaxanımın Hacıdan da iki-üç uşağı olmuş, ancaq körpə vaxtlarında ölmüşdülər. Təkcə axırıncı qızı qalmışdı. Ögey uşaqları onu hörmətlə “Minabacı” çağırırdılar. Hacının kiçik uşaqları onu sayıb, hər işdə onunla məsləhətləşsələr də, Xırdaxanım daim öz doğma uşaqlarını atıb getməsinin peşmançılığını çəkirdi. O, tez-tez əvvəlki evinə, uşaqlarının yanına gələrdi. Ancaq orada onu çox soyuq qarşılayırdılar. Seyid Sadıq nə qədər xeyirxah, insanpərvər olsa da, balaca nəvəsi Seyid Rəhmanın baxımsızlıq üzündən həlak olmasını keçmiş gəlininə bağışlaya bilmirdi. Seyid Hüseyngil də babalarının analarına qarşı bu soyuq münasibətini görür, bəlkə ona görə onlar da barışmaq istəmirdilər. Xırdaxanım gələndə çox vaxt gizlənib özlərini analarına göstərmirdilər. Ana səbirlə oturub gözləyir, uşaqlarını görməmiş çıxıb gedirdi.

… Seyid Hüseyn qapıdan çıxıb İçərişəhərin dar, dolanbac küçələri ilə birinci dəfə olaraq anasının evinə tərəf getdi.

Yol boyu onunla necə görüşəcəyini, ona nə deyəcəyini ürəyində götür-qoy edirdi. Neçə ildi görüşmürdülər. Xırdaxanım onlara gələndə Mirpaşa tələsik dama dırmaşar, Seyid Hüseyn anbara girib qapını içəridən bağlar, Rübabə mətbəxdən bayıra çıxmazdı. Ana keçmiş qayınatasının yanında oturar, onunla dərdləşər, uşaqlarının belə rəftarından şikayət edərdi. Təkcə Mehinbanunun ona yazığı gələrdi. Keçmiş gəlin çıxıb gedəndən sonra uşaqları çağırıb danlayırdı:

– Sizin heç insafınız yoxdur, – deyərdi, – nə olar bəyəm, çıxıb onunla bir-iki kəlmə söz danışanda? Sizi yeməyəcək ki, kim bilir, bəlkə, gəlin ağlına gətirir ki, yəqin mən qoymuram sizi onunla görüşməyə… Bax, budur deyirəm sizə, bu dəfə gələndə yenə gizlənsəz, tapıb gətirəcəyəm, hərənizə də bir yaxşı şillə vuracağam. İndi özünüz bilin…

Seyid nənəsinin onları haqlı danlanması, əvvəldən düz hərəkət etmədiklərini indi başa düşürdü. Əgər onunla hərdənbir görüşsəydi, indi belə utanmaz, çəkinməzdi…

O, atalığının mülkünün təxminən Qız qalası yanında olduğunu bilirdi. Evin yerini dəqiq öyrənmək üçün küçədə şumaqədər oynayan uşaqlara yaxınlaşdı:

– Bilmirsiz, burada Hacı Gülməmmədin evi hansıdır? – soruşdu.

Qara, arıq bir oğlan dəstədən ayrıldı:

– Budur, bu evdir, – deyib bir divarı Qız qalasının divarına bitişmiş iki mərtəbəli evi göstərdi, – orda kimi istəyirsən? Ağa özü ikinci mərtəbədə yaşayır. Həyətdən də getmək olar, ancaq o sağ tərəfdəki qapıdan birbaşa onların mənzilinə yol var.

Seyid Hüseyn razılıq edib evin sağ tərəfinə döndü. Hündür, naxışlı, möhkəm taxta qapıya yaxınlaşdı. Yavaşca itələdi, bağlı idi. Bir qədər tərəddüd edib əlini qapının zənginə uzatdı. Nökər qapını açdı:

– Kimi istəyirsən, cavan oğlan?

– Xırdaxanım evdədir?

– Evdədir, buyur içəri.

Seyid Hüseyn nökərin dalınca pilləkənləri qalxdı. Geniş, işıqlı şüşəbəndə keçdilər. Pəncərələrindən tül pərdələr asılmış, xalılarla döşənmiş bu balkon adamın ürəyini açırdı. Nökər üstünə saçaqlı xara süfrə salınmış balaca girdə stolun yanındakı yumşaq kürsünü göstərib:

– Otur, – dedi, – bu saat çağıraram.

Seyid Hüseyn həyəcanla kürsüdə əyləşdi. Boylanıb şüşəbəndin pəncərəsindən aşağı, həyətə baxdı. Həyət tərtəmizdi. Ortadakı, ağzına qədər dumduru su ilə dolu hovuzda cavan bir gəlin paltar suya çəkirdi. Sonra o içəri otaqlara açılan dörd qapıya nəzər saldı. İndi bu qapılardan biri açılacaq, anası gələcəkdi.

Anasını o, axırıncı dəfə on üç il bundan qabaq, yeddi yaşında ikən yaxından görmüşdü. Fikrindən keçdi ki, yəqin anası artıq qocalmağa başlayıb – onun hesabına görə qırx-qırx bir yaşı olmalıydı. Yolda gələrkən fikrində əzbərlədiyi ilk deyəcəyi sözləri yenə də ürəyində təkrar etdi. Ona elə gəlirdi ki, nədənsə anası mütləq qarşısındakı iki qapıdan birindən çıxacaqdır. Ona görə də başını aşağı dikib oturmuşdu ki, o yaxınlaşana qədər özünü bir az ələ ala bilsin.

Birdən yan tərəfdən xışıltı eşidildi. O, cəld dönüb baxdı. Xırdaxanım qapı ağzında dayanıb təəccüblə ona baxırdı. Seyid Hüseyn yerindən qalxdı. O heç ağlına gətirməmişdi ki, anası onu tanımaya bilər. Özünü təqdim etmək üçün münasib söz tapa bilmirdi. Xırdaxanım xeyli baxandan sonra, nəhayət, oğlunu tanıyıb tünd-göy rəngli xara tumanı xışıldadaraq ona yaxınlaşdı:

– Sən gələn yollara anan qurban, bala, – deyə oğlunu qucaqlayıb ağladı, üzündən, alnından öpdü.

Seyid Hüseyn dinməz dayanıb durmuşdu. Nəhayət, illərdən bəri dilinə gətirmədiyi doğma bir sözü çətinlikə, utana-utana dedi:

– Bəsdir, memə, niyə ağlayırsan? Otur, sakit ol!

Xırdaxanım gözünün yaşını silərək, onun yanında oturdu. Diqqətlə sir-sifətinə, boy-buxununa, geyiminə baxdı, gülümsədi:

– Necəsiz, ay bala, Mirpaşa, Rübabə necədirlər?

– Yaxşıdırlar, hamımız yaxşıyıq, – dedi və o da öz növbəsində soruşdu: – Bəs sən necəsən, memə?

– Mən də yaxşıyam, oğlum. Çox sağ ol ki, axırı gəlib çıxdın. Nə əcəb qardaşın səninlə gəlmədi?

Seyid Hüseyn anasının qəlbini sındırmamaq üçün yalan danışmağa məcbur oldu:

– Mirpaşa evdə deyildi. Mən gəldim ki, səninlə görüşüm. Sabah, Allah qoysa, Xorasana yola düşürəm. Kəblə Ələkbər məni səyahətə göndərir. Dedim, səfərqabağı gəlib səninlə görüşüm.

– Lap əcəb eləmisən. Ziyarətin qəbul olsun, sağ-salamat gedib gələsən.

Bu vaxt qarşıdakı qapıdan dörd-beş yaşlı, qara qıvrım saçlı bir qız uşağı çıxdı, anasının yanındakı yad adamı görüb, qapı ağzında dayandı. Xırdaxanım uşağı çağırdı:

– Gəl yaxına, qızım, bax, bu oğlan sənin qardaşındır, gəl tanış ol, – dedi.

Qız utanıb, yerindən tərpənmirdi. Seyid Hüseyn bir balaca gülümsəyib, əli ilə onu yanına çağırdı. O bilirdi ki, anasının Tükəzban adlı bir qızı var, ancaq hələ indiyə kimi üzünü görməmişdi. Tükəzban yaxına gəlib anasının ətəyinə qısıldı. Seyid Hüseyn uşağı dindirmək, onunla dil tapıb söhbət etmək, qucağına götürmək istəyirdi, ancaq utandığından dinib-danışmırdı. Xırdaxanım bunu hiss etdi, qızı qaldırıb Seyid Hüseynin qucağında oturtdu:

– Bir qardaşını maç elə! – dedi.

Tükəzban gülümsəyib qollarını Seyid Hüseynin boynuna doladı, bərk-bərk üzündən öpdü. Bacısı onun xoşuna gəldi, hər ikisi bir az açılışandan sonra söhbət eləməyə başladılar.

Cavan qulluqçu qız stolun üstünə ağ süfrə salıb çay, mürəbbə, meyvə gətirdi. Seyid Hüseyn bir stəkan çay içib ayağa qalxdı.

– Mən gedim daha, hələ görüləcək işlərim çoxdur, – dedi, – istəsən, sabah günorta Tükəzbanı da götürüb bizə gəl, memə, məni ötürməyə…

– Gələrəm, nöşün gəlmirəm, əlbəttə, gələrəm, oğlum. İndi görürəm tələsirsən, səni saxlamaq istəmirəm.

Ana oğlunu küçə qapısına qədər ötürdü. Yenə onu qucaqlayıb öpdü, gözləri yaşardı. Seyid Hüseyn təzə dost olduğu balaca bacısını öpüb qapıdan çıxdı.

… Ertəsi gün axşam saat yeddiyə yaxın körpüyə, Seyid Hüseyni yola salmağa xeyli adam gəlmişdi: Kəblə Ələkbər, Mirpaşa, Seyid Hüseynin və Mirpaşanın dostları, başqa qohum-əqrəba…

Krasnovodskiyə gedən gəminin yola düşməsinə hələ bir saatdan çox qalmışdı. Əli Seyid Hüseynin şeylərini aparıb yerini kayutda rahatladı. Ötürməyə gələnlər yola düşənlərin başına toplaşıb hərə bir məsləhət verirdi. İyirmi yaşı olsa da, Seyid Hüseyn indiyə kimi belə uzaq səfərə, özü də tək getməmişdi. Kəblə Ələkbər deyirdi:

– Hər rastına çıxan tanımadığın adamla yaxınlıq eləmə. Elə yoldaşınla birgə gəz, dolan. Məktub yazıb səni qəbul etmələrini həmin adamlardan xahiş etmişəm. O adamları mən yaxşı tanıyıram… Pulundan, şeylərindən muğayat ol. İşdir şayəd, Allah eləməmiş, pulunu oğurlayıb eləsələr, tez evə teleqram vur, korluq çəkmə. Daha nə deyim sənə, maşallah, yekə oğlansan, özün hər şeyi bilirsən. Yeməyinə, istirahətinə fikir ver…

Seyid Hüseynin başına toplaşanlar hörmətlə kənara çəkilib kök, yaşlı bir kişiyə yol verdilər. Təzə gələn Seyid Hüseynin atalığı Hacı Gülməmməd idi. O yaxınlaşıb əvvəlcə Kəblə Ələkbərlə, sonra Seyid Hüseyn və Mirpaşa ilə əl verib görüşdü:

– Axır ki, sizinlə tanış olmağıma çox şadam, – dedi, sonra Seyid Hüseynə üzünü tutdu, – ziyarətin qəbul olsun, sağ-salamat gedib qayıdasan, – əlini cibinə salıb bir zərf çıxartdı, – bunu da al, yolda xırda-xuruşa xərclərsən.

Seyid Hüseyn duruxdu, pulu almaq istəmədi:

– Sağ olun, ağa, pulum var, – dedi, – sonra Kəblə Ələkbərin onu yavaşca dümsükləməsindən başa düşdü ki, rədd etməməlidir, zərfi alıb atalığına razılıq etdi.

Dünən Seyid Hüseyn üçün qapını açan nökər əlində iri bir səbət hacının yanında dayanmışdı. Ağasının söhbəti qurtardığını görüb soruşdu:

– Bunu hara aparım qoyum, ağa?

Hacı gözü ilə Kəblə Ələkbərgilin nökərini axtardı, onu görməyəndə dedi:

– Oğlum, bu səbətdəkiləri anan səninçün yola hazırlayıb. Bilirəm, səni evdən azuqəsiz yola salmazlar, ancaq doğma ananın bişirdiyi xörəyin dadı başqadır.

Seyid Hüseyn səbəti alıb təşəkkür etdi. Mirpaşa cəld onu götürüb gəmiyə apardı.