Son mənzili Xəzər oldu

* * *

Əlipaşa sürgünə gedəndən sonra Seyid Hüseyn 1905-ci ildən bəri işlədiyi “Kaspi” mətbəəsindən çıxdı. Bir müddət işsiz qaldı, ancaq bekar durmadı. “Kəlniyyət” jurnalını nəşr edir, eyni zamanda çox vacib və əhəmiyyətli saydığı mühüm bir işlə – kimsəsiz uşaqların təhsili ilə məşğul olurdu.

… 1912-ci ildə Haşım bəy Vəzirovun nəşr etdirdiyi “Sədayi Vətən” axşam qəzetinin Bakıda üç-dörd minə yaxın oxucusu vardı. Bu qəzetlərin dəniz kənarında, müsəlman məhəllələrində, dükan-bazarda satmaq üçün yüzə qədər səkkiz-on yaşlı uşaq Vrankelski küçəsindəki (indiki Qarayev) “Səda” mətbəəsi qarşısında toplaşıb qəzetin çapını gözləyərkən, küçədə min bir hoqqadan çıxır, qəzet hazır olan kimi basabas salıb hay-küylə onları qapır, satmağa dağılışırdılar.

“Səda”da müsəhhih vəzifəsində işləyən, “Naşiri-maarif” cəmiyyəti ibtidai məktəbinin sabiq müəllimi Cəfər Bünyadzadəni və bu avara və səfil uşaqların teleyi çoxdan narahat edirdi. O, bu uşaqlar üçün məktəb açılması, gündüzlər oxuyub axşam qəzet satmaları, ümumiyyətlə, Bakının küçələrini dolaşan səfil uşaqları bir yerə cəm edib onlara təlim-tərbiyə verilməsi barədə böyük bir məqalə yazıb “Sədayi-Vətən”də çap etdirdi. Məsələ son dərəcə əhəmiyyətli olsa da, bu xüsusda heç kim təşəbbüs göstərmədi.

Uşaqların aqibəti Seyid Hüseyni də maraqlandırırdı. Cəfər Bünyadzadənin qəzetdə çıxışından sonra o, qeyri-rəsmi bir cəmiyyət təşkil etməyi bir neçə yaxın dostuna təklif etdi. Dostları, onun bu fikri ilə razılaşıb həvəslə çalışmağa başladılar. Bu qeyri-rəsmi cəmiyyətin üzvləri səkkiz nəfərdən ibarətdi: Cəfər Bünyadzadə, onun qardaşı Dadaş Bünyadzadə, Səməd Mənsur Kazımzadə, Əsədulla Məmmədov, Abbasmirzə Şərifzadə, Ağadadaş Həsənov, Hacı İbrahim Qasimov və Seyid Hüseyn.

Cəmiyyət səfil uşaqlarla görüşüb söhbət etməyə, onlarla dil tapmağa başladı. Ehtiyac üzündən öz ata-anasından, qohumlarından xoş söz eşitməyən, qayğı görməyən bu uşaqlar cavanların mehribanlığını, onlara xoş rəftarını görəndə məkəbdə oxumaq təklifini həvəslə qarşıladılar. Ən çox Cəfər Bünyadzadənin təbliğatı onlara yaxşı təsir bağışlayırdı.

Cəmiyyətin üzvləri öz dost-tanışları ilə birgə bir qədər pul toplaya bildilər. Birinci dəfə iclas çağırıb kitab, qələm, kağız almaq məsələsini müzakirəyə qoydular. Abbasmirzə Şərifzadənin dəftər-kitab mağazası vardı. Kağız və qələmi o ianə etdi.

İkinci vacib məsələ məktəb üçün bina tapmaq idi. Bu da düzəldi: vaxtilə “Nəşri-maarif” in Təzəpir məscidi mədrəsələrində bir sinif otağı vardı, sonralar o bağlanmışdı. İndi məscid rəislərindən icazə alıb bu otağı açacaqları məktəb üçün götürdülər. İyun ayında uşaqları bura toplayıb, müntəzəm dərs keçməyə başladılar.

Seyid Hüseyn bütün gününü cəmiyyətdə keçirir, öhdəsinə götürdüyü işləri həvəslə yerinə yetirirdi. Axşamlar Nikolayevski küçəsindəki mənzilinə gəlib çoxdan bəri nəzərində tutduğu bəzi məsələlər barədə məqalələr yazırdı. Məsələn, İçərişəhərdə – lap evlərinin yanında yerləşən Şirvanşahlar sarayının vəziyyəti onu çox düşündürürdü. Qiymətli bir tarixi abidə kimi o, həmişə Xan sarayının təəssübünü çəkmiş, onun korlanmasına, uçulub dağılmasına laqeyd baxa bilməmişdi. Uzun illərdi ki, buranı əsgər kazarmasına çevirmişdilər. Sonralar əsgərlər üçün xüsusi bina ayrıldı və onlar köçüb getdilər. Saray – o möhtəşəm bina daha bərbad hala düşdü. Məhəllə uşaqları içinə doluşub həyətində, damında oynayır, qapı-pəncərəsini sındırıb xarab edirdilər. O, sarayın beləcə tələf olub getməsinə dözə bilmirdi. Odur ki, yazdığı məqalədə təklif edirdi: ya buranı bərpa edib bir muzeyə çevirsinlər, ya da heç olmasa qapı-pəncərəsini möhkəm bağlasınlar ki, tamam uçub dağılmasın.

Başqa bir məqaləsində maarif cəmiyyətinin, xüsusən “Nəşri-maarif”in maddi cəhətdən korluq çəkməsinə heyfslənirdi. Düşünürdü ki, şəhərin bəzi dövlətliləri iki gecədə qumarda uduzduqları, kafelərdə, barlarda kefə xərclədikləri pulları cəmiyyətə versələr, küçə-bazarda ayaqyalın, başıaçıq qalan müsəlman balaları təhsil alıb ağıllanar, gələcəkdə həm cəmiyyətə xeyir verər, həm də özləri avam qalmazdılar.

Seyid Hüseyn Azərbaycan xalqının yaxın gələcəkdə tərəqqisini ancaq yeni üsulla məktəblərin açılmasında və uşaqların mükəmməl ibtidai savad almasında görürdü.

Bir gün o, “İqbal” qəzetində “Bakı xəbərləri” rubrikası altında verilmiş belə bir yazıya rast gəldi: “… Keçənlərdə vəfat etmiş Bakı milyonerlərindən Şəmsi Əsədullayevin bəqayinami üçün oğlu Mirzə Əsədullayev həzrətləri, Xilə kəndində bir məscid inşa etmək istəyir”.

Seyid Hüseyn yaxşı bilirdi ki, Xilə kəndi məscidsiz deyil, köhnə məscidləri olduğu halda bu yaxınlarda birini də milyoner Murtuza Muxtarov tikdirmişdi. Deməli, xiləlilərin yeni məscidə o qədər də ehtiyacları yoxdu. O dərhal “Məscidmi, məktəbmi?” adlı bir məqalə yazdı. Burda deyirdi: “Əgər möhtərəm Mirzə Əsədullayev həzrətləri mərhum pədəri Şəmsi Əsədullayevin nəqayinami üçün bir bina təsis etmək istəyirsə, istər xiləlilərin, istərsə də, sair cəmaətimizin ona ehtiyacı olduğu bir binayi-xeyir təsis etsə, daha münasib, daha gözəl olmazmı? Bu gün cəmaətimiz məktəbdən daha çox istifadə edə bilər. Buna görə də məscidə sərf olunan pul məktəb və maarifə sərf olunsa daha yaxşı olar. Ümid edirik ki, möhtərəm Mirzə Əsədullayev mərhum Şəmsi Əsədullayevin bəqayinami üçün hazırda məsciddən daha vacib olan bina təsisinə qərar verərlər”.

Səkkiz gəncin ona-buna əl açıb ianə toplamaqla təşkil etdikləri məktəb, əslində bir balaca sinif otaqlarından ibarətdir. Ona görə də Seyid Hüseyn hər münasib imkandan istifadə edib əsl məktəb açmaq arzusunda idi.

Onlar birotaqlı məktəbdə xeyli iş görmüşdülər. Əvvəlcə qırx uşaq qəbul edilmişdi. Sonralar şagirdlərin sayı get-gedə çoxaldı. Küçələrdə dilənmək, çəkmə silməklə məşğul olan başqa səfil uşaqlara rast gəldikcə onlara konfet, kitabça, qələm və başqa şeylər verib dilə tutur, məktəbə cəlb edirdilər. Beləliklə az bir zamanda uşaqların sayı yetmiş nəfərə çatdı. Məktəbə “Yetimlər məktəbi” adı verdilər. Çünki uşaqların çoxunun atası və ya anası yoxuydu.

Otaq kiçik olduğundan dərslər iki növbədə keçilirdi. Birinci növbə bir saat dərs oxuduqdan sonra Təzəpirin geniş həyətinə çıxıb tənəffüs edir, oynayır, ikinci növbəyə bir saat dərs deyilirdi. Sonra onlar tənəffüsə çıxıb, yenidən birinci növbə dərsə başlayırdı.

Bir müəllim üçün bu qədər uşaqla məşğul olmaq çətindi. Odur ki, məccani olaraq ikinci bir müəllim də, “Nəşri-maarif”in sabiq müəllimlərindən Mirzə Balaqardaş da Cəfər Bünyadzadəyə köməyə gəldi. Tənəffüs zamanı uşaqların həyətdə çox səs-küy salmamaları üçün cəmiyyət üzvlərindən biri növbə ilə onlara nəzarət edirdi.

“Yetimlər məktəbi”nin şöhrəti get-gedə artmağa başladı. Cavanların bu nəcib təşəbbüsündən xəbər tutan Haşım bəy Vəzirov onları alqışlayıb məktəbə mənəvi yardım göstərdi: məktəb ləvazimatları almaq üçün cəm olunan ianələrin xəzinədarlığını boynuna götürdü.

Təzəpirin mədrəsələrində köhnə üsulla dərs keçilən molla məktəbi şagirdlərindən bəziləri də “Yetimlər məktəbinə” keçməyə başladılar. Səhərdən günortayadək quru həsirnin üstündə diz çöküb oturmaqdan, ayaqları fələqqəyə salınıb döyülməkdən zinhara gələn tifillər, hər saatda bir tənəffüs edib həyətdə oynamaqla dərs oxuyan uşaqlara qoşulmaq istəyirdilər.

Beləliklə Təzəpirin həyətindəki köhnə üsullu məktəb “Yetimlər məktəbi” ilə rəqabətə başladı. Onun şagirdləri gündən-günə azaldı. Mollalar məhəllə əhalisi arasında şayiə yaymağa başladılar ki, guya “Yetimlər məktəbi”nin müəssisləri babidirlər, orada uşaq oxutmaq günahdır. Hətta elələri tapıldı ki, məktəbdən hökumətə şikayət yazdılar. Məktəb qeyri-rəsmi, hökumətdən icazəsiz açılmışdı. Onlardan icazə kağızı tələb etdilər.

Cəmiyyət üzvləri əlacsız qalıb məktəbi müvəqqəti bağlamaq qərarına gəldilər. Həm avqustun isti günləri başlamışdı, uşaqları tətilə buraxmaq lazımdır, həm də məktəb üçün rəsmi icazə almağa çalışmalıydılar.

Təzə məktəbin sorağı hər tərəfə yayılırdı. Bakının tərəqqipərvər ziyalıları onların bu təşəbbüsünü bəyənir, müəssislərə məsləhətlər verirdilər. Haşım bəy Vəzirov təklif edirdi ki, məktəbi bitirdikdən sonra yenidən küçələrə düşüb avaralanmamaları üçün bu yetim uşaqlara müəyyən bir sənət də öyrətmək lazımdır. Qoy dörd il oxuduğu müddətdə təhsillə bərabər yüngülvari bir sənət sahibi də olsunlar.

“Zənbur” məcmuəsinin naşiri Əbdülxaliq Axundov da məktəbin işi ilə maraqlanır, öz məsləhətləri ilə ona kömək edəcəyini vəd edirdi.

Cəmiyyət üzvləri bulvarda, yaxud üzvlərdən birinin evində tez-tez toplaşıb uşaqlar tətildə ikən məktəb üçün rəsmi icazə almaq məsələsini müzakirə edirdilər.

İsti yay günlərinin birində Seyid Hüseynin mənzilinə yığışan üzvlərin hərəsi bir şey təklif edirdi. Birdən Seyid Hüseynin yadına belə bir hadisə düşdü.

– Mən “Kaspi” mətbəəsində işləyəndə, iki-üç il bundan qabaq “Səfa” adlı bir cəmiyyətin nizamnaməsini çap etmişdik, – dedi, – sonralar, deyəsən onun müəssisləri heç bir fəaliyyət göstərmədiyindən nizamnamə bir tərəfə atılıb qalmışdı. Səhv etmirəmsə, bir dəfə, 1909-cu ildə “Nicat” cəmiyyətinin ümumi iclasında nəsə bir mübahisə düşmüşdü, hətta bəzi üzvləri təhqir edib cəmiyyətdən çıxarmışdılar. Bu adamlar da özləri xüsusi bir cəmiyyət təşkil etmiş və beləliklə də, “Səfa”nın nizamnaməsini təsdiq etdirmişdilər. Amma sonra bu işin dalınca getməmişdilər.

Bu məsələ hamını maraqlandırırdı. Seyid Hüseyn, deyəsən, çıxış yolu tapmışdı. O dedi:

– Gəlin gedib həmin “Səfa” cəmiyyətinin müəssislərini soraqlaşıb tapaq, onlarla görüşək, bu vaxtacan ortaya çıxarmadıqları cəmiyyəti diriltməklə nizamnamələrindən istifadə edək, məktəbimizi yaşadaq…

Onun fikrini hamı bəyəndi. Əsədulla Məmmədov dedi:

– Mən o müəssislərdən ikisini tanıyıram: Çəmbərəkənddə olurlar. Biri Məmmədhəsən Həsənovdur, o biri də Hüseynqulu Məmmədov. Onlar məhəllə əhlindən ianə toplamaqla Çəmbərkənd məscidinin dalındakı köhnə qəbiristanlığın küncündə bir otaq tikmişdilər. Eşitdiyimə görə onlar bu iki nəfərin də arasında nəsə ixtilaf düşüb, buna görə də nə cəmiyyət fəaliyyətə başlayıb, nə də tikdirdikləri məktəb otağından istifadə ediblər.

Cəfər Bünyadzadə söhbətə yekun vurdu:

– Onda günü sabah köhnə müəssislərin yanına nümayəndə göndərərik, – dedi.

Ertəsi gün köhnə müəssislər öz nizamnamələrini verməyə razı oldular.

Bu şad xəbəri Seyid Hüseyngil Haşım bəy Vəzirova və doktor Əbdülxalığa da danışdılar. “Səfa”nın tarixindən doktorun da xəbəri vardı. O dedi:

– İctimai işlərdə mənim təcrübəm sizinkindən daha çoxdur. Mən dəqiq bilirəm ki, siz bu zəhmətlə onu və məktəbi yaşadacaqsız. Hər işi öz cığırına saldıqdan sonra bir vaxt görəcəksiniz ki, hamınız kənarda qalmısız, sizin yerinizdə büsbütün başqa adamlar əyləşmişdilər. Onlar nəinki cəmiyyətin nizamnaməsini, sizin fikirlərinizi və məqsədinizi irəli aparmayacaqlar, bəlkə də sizin açdığınız cəmiyyəti fəaliyyətsiz bir hala qoyacaqlar… – doktor “Nəşri-maarif” və “Səadət” cəmiyyətinin aqibətini buna misal gətirdi. Çünki o özü vaxtilə bu iki cəmiyyətin ilk təşəbbüsünü və müəssislərindən biri olmuşdu.

Gənclər hörmətli doktorun bu xəbərdarlığına bir o qədər əhəmiyyət vermədilər. Onlar başladıqları işin düz getməsindən o qədər fərəhlənib həvəslə işləyirdilər ki, gələcəkdə də hər şeyin yaxşı olacağına inanırdılar. Həm də onlara elə gəlirdi ki, doktor hər şeyi həddindən artıq şişirdir.

Cəmiyyətçilər “Səfa” müəssisləri ilə ikinci dəfə görüşüb ümumi iclas çağırmağı qərara aldılar. Bu iclası Çəmbərkənddə tikilən məktəb otağında keçirdilər. İclasa cəmiyyət üzvlərindən başqa məhəllə əhlindən də dəvət olunmuşdu. İclas qərara aldı ki, “Yetimlər məktəbi”ni bu otağa köçürsünlər.

Həmin otağı təmir etmək, skamya, lövhə və başqa avadanlıq almaq üçün bir neçə yüz manat pul lazımdır. Bu pulu əldə etmək üçün avqustun 31-də, orucluq bayramı gecəsində Nəcəf bəy Vəzirovun təzə yazdığı “Ağakərim xan Ərdəbili” komediyasını oynamağı qərara aldılar. Bu tamaşaya, eləcə də pul toplamaq məqsədilə bundan sonra oynanılacaq tamaşalara rəhbərlik etmək üçün teatr heyəti də seçmək lazımdır. Həmin heyətə cəmiyyətin get-gedə artmaqda olan üzvlərindən və həvəskar artistlərindən bir neçəsini dəvət etdilər. Heyətə rəhbərliyi Kərbəlayi Cahangir Zeynalova tapşırdılar.

Tamaşanı göstərmək üçün üç həftə qabaqdan Tağıyevin teatrını bir gecəlik icarəyə götürdülər. Birinci teatr tamaşasından lazım olan qədər mədaxil götürmək üçün idarə üzvlərinin hamısı bilet satmağa kömək edəcəkdi.

Hazırlıq işləri başlandı. Hərə özünə bir vəzifə götürdü. Üzvlərdən çoxu artist kimi çıxış edəcək, qalanları tamaşa gecəsi nəzarətçi olacaqdı. Xəzinədar Kəblə Əliməmməd Qədirov və Səməd Mənsur kassada oturacaq, katib Hacı İbrahim Qasımov suflyorluq edəcəkdi. Bu tamaşada Mirpaşaya da rol verdilər.

…Mirpaşanın hələ uşaq vaxtlarından artistliyə həvəsi vardı. Mollaxanada oxuyanda şəbih gecələrində məharətlə iştirak edirdi. Sonralar, rus-tatar məktəbində oxuduğu vaxtlar yoldaşları üçün ədəbi parçaları, şeirləri artist kimi oxuyar, özündən meyxanalar qoşardı. Yaxın tanışlarına və qohumlarına qoşduğu meyxanaları hərdən evdə də bacısı və nənəsi üçün oxuyub onları güldürərdi. Ən çox xoşu gələn atalığı Hacı Gülməmmədə və ağa Kazımın atalığı Hacı Hacıbabaya qoşduğu meyxana idi. Ancaq Kəblə Ələkbər evdə olanda onu oxumağa ehtiyat edirdi. Ümumiyyətlə, yeznəsi-nin bu işlərdən xəbəri yoxdu. İndi o seminariyada təşkil olunmuş həvəskar artistlər dəstəsinin fəal üzvlərindəndir. Hərdən “Nicat”ın səhnəyə qoyduğu tamaşalarda kiçik rollarda çıxış edirdi. Onun artistlik etməsini Seyid Hüseyndən başqa evdə heç kəs bilmirdi.

“Ağakərim xan Ərdəbili” komediyası uğurla oynandı. Tamaşadan yığılan pulla məktəbə lazım olan bütün şeyləri ala bildilər.

Sentyabrın 16-da “Səfa” məktəbinin rəsmi açılışı oldu. Müəllim Cəfər Bünyadzadəyə maaş təyin edildi. Məktəbə maaşlı xidmətçi də tutdular.

Birinci tamaşanın sevincindən həvəslənib bir az sonra Nərimanovun “Nadir şah” faciəsini hazırlamaq fikrinə düşdülər. Nadir şahı Abbasmirzə Şərifzadə oynayacaqdı.

Ümumiyyətlə, sentyabrdan yanvar ayınadək “Səfa” beş tamaşa səhnəyə qoydu. Bunlar adını çəkdiyimiz o iki tamaşadan sonra Nəcəf bəy Vəzirovun “Hacı Qəmbər”, Şəmsəddin Saminin “Kavəyi-ahəng” və “Qafqaz çiçəkləri” idi.

Noyabr ayında “Şeyx Şamil” faciəsini səhnəyə qoydular. Bu tamaşadan əldə olunan gəlir məktəb üçün bir qiraətxana açmağa sərf olundu. Həmin qiraətxanaya Seyid Hüseynin də şəxşi köməyi olmuşdu. Cəfər Bünyadzadə bu barədə “İqbal”da yazdı: “Səfa” cəmiyyəti tərəfində açılmış “Səfa” məktəbinin kitabxanasına Seyid Hüseyn 40 cild müxtəlif kitab ianə etmişdir… Cənab həqq bu kimi maarifpərvər ağaların tərəqqi uğrundakı fədakarlığını millətin üstündən əskik etməsin. Amin!

Bundan başqa “Səfa”nın artistləri iranlıların “İttihad” məktəbinin xeyrinə “Xani-sərab” və “Qırt-qırt” tamaşalarını səhnəyə qoydular.

Bəzi mübahisələr nəticəsində “Səfa”nın katibi Hacı İbrahim Qasımov “Nicat” teatr heyətinə keçdiyindən katibliyi Seyid Hüseyn öz boynuna götürdü.

Tamaşalardan hasil olan məbləğ ilə, həmçinin başqa ianələrə məktəbi bir il yaşatmaq mümkün idi. Gələn il üçün də tamaşalar göstərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. İdarə üzvləri kassadakı pulları sayıb belə qərara gəldilər ki, məktəbin yetmiş nəfərə yaxın yoxsul, yetim oğlanlarını geyimlə, məktəb forması ilə təchiz etməyə gücü çatar. Bundan əlavə uşaqlara gündə bir dəfə pulsuz yemək də verməyə imkanları vardı.

* * *

Kəblə Ələkbər ikinci dəfə Kərbəlaya getməyə hazırlaşırdı. Bu dəfə o, həm bacısını müşayiət edəcək, həm də mərhum Seyid Sadığın vəsiyyətlərinin ən çətinini yerinə yetirəcəkdi – ölüləri Kərbəlaya aparacaqdı.

Ələkbərin ata-anası, əmisi, böyük qardaşı, Seyid Sadığın dörd övladı və özü, Şərəbanı xanımın birinci əri ağa Cavad… on iki ölünün sümükləri əmanət qoyulmuş qəbirlərdən çıxarılıb xüsusi torbalara yığılmışdı. Bircə Seyid Sadığın meyiti tam çürümədiyindən onu yeşikdə aparacaqdılar. Ölüləri qəbristanlıqda bir sərdabəyə qoyub zəvvarın çıxmasını gözləyirdilər.

Bir neçə gündən sonra evə xəbər çatdı ki, Bakıdan gedənlər dörd gündən sonra Rəştə yola düşməli, ordan da Qəzvinə getməlidirlər.

Qərara almışdılar ki, özləri ilə çoxlu yemək götürsünlər. İndiyə kimi Kəblə Ələkbər səfərə çıxanda özü ilə yemək aparmırdı. Rastına çıxan kababçı dükanlarında, çayxanalarda, karvansaralarda yeyib-içirdi. Ancaq bu dəfə bacısı ilə kababxanaya, çayxanaya gedə bilməyəcəkdi. Odur ki, indi hər iki evdə qızğın hazırlıq görülürdü: əla undan əriştə, quru xingəl, ləzgi xingalı kəsib qurudur, şəkərbura, paxlava bişirir, düyü, qənd, çay, lobya-noxud və başqa ərzaq şeylərini yeşiklərə yığıb hazırlayırdılar. Şərəbanı xanım bu azuqələrdən Azərbaycan xörəkləri bişirtdirmək üçün öz aşpazını da aparırdı. Aşpazdan başqa iki qulluqçu, iki nökər də gedirdi. Kəblə Ələkbər də Səriyyənin nökəri, Əlinin qardaşı Rəşidi aparırdı.

Rübabə xanım anbarın qapısının ağzında dayanıb şeylərin qablaşdırılmasına nəzarət edirdi. O hər şeyi yerbəyer etdikdən sonra otağa keçib döşəyin üstündə əyləşdi, Maxvireti səslədi:

– Dəhlizdən çaxçadakı yaşıl boxçanı ver mənə, – dedi, – sonra da o didilmiş yundan bir iki çəngə gətir tök bura.

Maxviret deyilənlərə əməl edib analığının yanında oturdu.

– Bunları neynirsən, ay Bircəbacı? – maraqla soruşdu.

– İndi görəcəksən, – Rübabə xanım boxcadan nimdaş bir tuman çıxartdı, qayçı ilə lifəsini kəsib qıza verdi, – apar bunu bir yaxşı ütülə, – dedi.

Maxviret parçanı ütüləyənəcən Rübabə qalxıb balaca sandıq-çadan bir pul kisəsi çıxartdı, sonra köhnə şadləngədən qolsuz cübbə və ona astarlıq kəsdi, yunun içinə bir neçə qızıl onluq düzüb arasına qoydu, sırımağa başladı. İki saatdan sonra cübbə hazır oldu.

– Bunu kiminçün tikdin? – Maxviret soruşdu.

– Bibinçün, altdan geyər, soyuq olmaz ona.

– Eh, elə bilirsən bibim belə köhnə şeyi əyninə geyər? Beyəm evimizdə təzə parça yoxdur? Gör sandıqda nə qədər cürbəcür təzə parça var, olardan nöşün tikmədin?

– Bu yaxşıdır. Deyirlər, Kərbəlaya gedən karvanların qabağına çox qaçaq-quldur çıxıb. Allah eləməmiş, bir elə şey olsa, bu köhnə cübbəyə heç kimin gözü düşməz, bildin?

– Hə, başa düşdüm. Bu hardan gəldi ağlına?

– Gəldi də. Sabah səhər aparıb verərik bibiyə, qoy paltarlarının altından geyinsin, necə olsa karına gələr.

… Körpüdə ziyarətə gedənləri təmtəraqla yola salırdılar.

Kəblə Ələkbər hamı ilə görüşüb Seyid Hüseynlə Mirpaşanı bir tərəfə çəkdi.

– Evi sizə tapşırıb gedirəm, – dedi, – maşallah, daha yekə oğlanlarsız. Bacınızda, nənənizdə gözünüz olsun. Dükana tapşırmışam bazarlığınızı eləyəcəklər. Heç nədən korluq çəkməzsiz. Özünüzdən də muğayat olun… Seyid Hüseyn, bunu sənə xüsusi deyirəm, sən allah, yazanda elə şeylərdən yaz ki, şəhərimizin hörmətli adamlarının xətrinə dəyməsin, özünə düşmən qazanma!

– Narahat olma, Kəbleyi, evin də fikrini çəkmə, arxayın get, hər şey yaxşı olar, inşallah…

Gəminin ikinci fiti veriləndə gedənlər “Bismillah” deyib pilləkənə ayaq qoydular, göyərtəyə çıxdılar.

Kəblə Ələkbərgili yola salıb evə qayıdanda Rübabə Seyid Hüseynə bir məktub verdi.

– Al, Əlipaşadandır. Ancaq sən allah, hələ açıb oxuma, get əvvəlcə nənənin yanına. Bayaqdan sizi gözləməkdən yorulub.

Hər ikisi aşağı evə getdi. Seyid Hüseyn pəncərədə, Mirpaşa Mehinbanunun yanında yerdə oturdu. Onlar içəri girəndə Məşədi Durnısa iki döşəyin üstündə uzanmış arvadın çiyinlərindən ehtiyatla tutaraq onu balışa söykəyirdi. Sonra qulluqçu qadın onun ağ batist köynəyini səliqəyə salıb, ətli qollarını çəhrayı atlas yorğanının üstünə uzatdı, yanında oturub ona çay içirtməyə başladı. Mehinbanu sağ əlini yavaş-yavaş qaldırıb armudu stəkanı əlinə aldı.

– Ver, özüm içərəm, – dedi, – çaydan bir-iki qurtum içib Seyid Hüseyndən soruşdu: – Hə, yola salduz Kəbleyigili?

– Həri, nenə, yola saldıq…

– Bircə sağ-salamat qayıdıb gəleydilər.

– Gələrlər, inşallah, nenə, sən onlardan ötrü narahat olma!

Mirpaşa nənəsini məşğul etmək üçün körpüyə kimlərin gəldiyini, kimin nə danışdığını, bir az da özündən qondarıb təfərrüatı ilə danışmağa başladı.

…Qoca Mehinbanu doxsanı haqlamasına baxmayaraq keçən ilin yayına kimi qıvraq qalmışdı. Heç kimə ehtiyacı yoxdu. Paltarlarını özü yuyar, evin yüngül işlərini görərdi. Eynəksiz iynə saplaya bilir, tikiş, yorğan-döşək sırıyırdı. Nəticələrinə də qulluq edir, onlara maraqlı nağıllar danışırdı.

Keçən yay bağda olarkən bədbəxtlik üz verdi. Seyid Hüseynin üç-dörd yaxın dostu – Əzim Əzimzadə, Mirzağa Əliyev, Səməd Mənsur onlara qonaq gəlmişdi. Cavanlar qarağacın altına xalça salıb, nərd oynayırdılar. Evin arxa səkisi üstündə kabab bişirmək üçün manqal qalamışdılar.

Mehinbanu mətbəxdə əti şişə çəkir, süfrə hazırlanması işinə nəzarət edirdi. Bir azdan o Əlini çağırdı:

– Ocağın hazırdısa, apar qoy bişməyə. Muğayat ol, yanmasın!

Nökər şişləri aparandan sonra özü də bayıra çıxdı. Əliyə etibar etmədi. Kababların qızarmasına hələ çox qalmışdı. O, quyunun yanına, ləkdən pomidor dərməyə getmək istədi. Kababın tüstüsündən üzünü yana çevirdi. Manqalın yanından ötüb-keçəndə gen tumanının balağı ilişdi, səkinin üstünə yıxıldı. Səsə hamı tökülüb gəldi. Kök, ağır arvadı çətinliklə qaldırıb içəri apardılar. Rübabə onun əllərini, dizini yoxlayıb nigarançılıqla soruşdu:

– Ay nenə, haran əzildi?

Arvadın dili söz tutmurdu. O qorxa-qorxa ətrafına baxır, nəsə demək istəyir, ancaq danışa bilmirdi. Gülnisə tələsik yer düzəltdi, onu yatağa uzandırdılar. Mirpaşa ilə Mirzağa Mərdəkana həkim gətirməyə getdilər.

Xanbacı xalaqızı Mehinbanunun yanında oturub diqqətlə üzünə baxdı:

– Necəsən, Mehin? Haran ağrıyır, bir dillənsənə, – dedi, – sonra Rübabəni çağırdı, – deyəsən, arvad yaman qorxub, gətir ona cəftə suyu içirdək.

Rübabə əli əsə-əsə qapının cəftəsini bir stəkan soyuq suya salıb quruladı, gətirib nənəsinə içirtdi. Elə bil su ona kömək etdi, qırıq-qırıq danışdı:

– Nə… yığışmısınız… bura…? Gedin… işinizə, kabablar … yanar, … uşaqlar ac… qalar…

Həkim gəlib onu müayinə etdi. Siyrilmiş dizindən başqa əzilən yeri yoxdu. Cavanlar həkimin xəstənin yanından çıxmasını narahatlıqla gözləyirdilər. Seyid Hüseyn həkimdən birinci soruşurdu:

– Necə gördüz xəstəni, qorxulu bir şey yoxdur ki, doktor?

– Var, cavan oğlan, nənənizin sol tərəfini iflic vurub. Bu yaşda onun sağalması qeyri-mümkündür. Ancaq yaxşı qulluq edilsə, bir neçə il yaşaya bilər, – o otağa keçib resept yazdı, – hələlik bu dərmanları verin, mən tez-tez gəlib baxaram, – dedi.

Mehinbanu xanım o gündən yataqdan dura bilmədi. Xalaqızı Məşədi Durnısa, Rübabə onun nazını çəkir, istədiyi xörəkləri hazırlayır, qulluq edirdilər. Ciddi xəstəlik keçirsə də, arvad ruhdan düşmürdü. Yenə də ağıllı məsləhətləri ilə bir növ evə rəhbərlik edir, uşaqlara nağıl danışırdı. Çalışırdı ki, evdəkilərə çox əziyyət verməsin.

Kəblə Ələkbərgil Kərbəlaya gedəndən sonra o bir az zəiflədi, iştahdan qaldı. Xəstə arvad səbirsizliklə kürəkəninin səfərdən qayıtmasını gözləyirdi. Əzizlərini Kərbəlada basdırdığına əmin olmaq və bundan sonra rahat ölmək arzusunda idi. Artıq üç aydı getmişdilər. Yanına gələnlərdən hər dəfə eyni sözü soruşurdu. İndi də həmin sözü Durnisadan soruşdu.

– Bilmirsən, kürəkənimdən bir xəbər-ətər yoxdur ki?

– Deyəsən, bu yaxınlarda kağız gəlməyib, xanım. İstəyirsən, Rübabə xanımı çağırım, özün ondan soruş.

– Çağır, qadovu alım, çağır.

Rübabə gəlib onun yanında oturdu. Arvad nəvəsini qaşqabaqlı görüb qorxdu.

– Ay qızım, nə xəbər var, kefin yoxdur, deyəsən?

– Kefim yaxşıdır, nenə, nə olacaq ki?

– Bəlkə dilim-ağzım qurusun, Kəbleyigildən bir pis xəbər eşitmisən, hə?

– Yox, ay nenə, əksinə Şərəbanı xanımdan ağam Kazıma kağız gəlib, yazıb ki, bir az ləngiyəcəyik, nigaran qalmayın.

– Onsuz da, elə ləngiyirlər də… Allaha şükür, birinci dəfə deyil ki, Kərbəlaya adam yola salmışıq. Ələkbər özü bu yolu iki dəfə gedib-gəlib. Həmişə də altı aya qayıdıb. İndi nöş ləngiyirlər, görəsən?

– Ay nenə, əvvəla getdikləri hələ üç aydır, ikincisi də Ələkbər əvvəllər tək getmişdi, indi amma gör neçə nəfərdilər. Özü də ki, Şərəbanı xanımı tanımırsan? Hər yeri gəzib dolanmayınca, bütün pullarını xərcləməyincə qayıtmaz. Narahat olma, Allah qoysa, iki-üç aya gəlib çıxarlar.

Mehinbanu təsbehini istədi, onun bir ucunu dişinə tutub sağ əli ilə çevirməyə başladı, yavaşca dodağını tərpətdi: “Əlhəmdülillah, sübhanallah, vəla…” sonra təsbehini öpüb gözünün üstünə qoydu.

– Şükür allaha, yaxşı gəldi. İnşallah, sağ-salamat qayıdıb gələrlər. Ancaq geci-tezi var… – dedi, – allahdan bircə şey arzulayıram, kürəkənim gəlib çıxanacan ölməyim, o gələndən sonra…

Rübabə onun sözünü kəsdi:

– Nə danışırsan, ay arvad, ölmək nədir, sən hələ inşallah nəticənin də toyunu görəcəksən!

O güldü:

– Sən də söz danışdın də! Heç mən razı olaram ki, o qədər yaşayım, sizə əziyyətə salım?

Kəblə Ələkbərgildən teleqram almışdılar, ancaq bunu nənəndən gizlədirdilər. Bağdaddan vurulan teleqramda yazılmışdı: “Quldurlar karvanın qabağını kəsdilər, hamımızı qarət etdilər, burada bir alverçinin evində qalırıq, təcili pul göndərin”. Dünən pul yola salınmışdı. İndi onlar həmin pula at, dəvə, pal-paltar alıb səfərlərinə davam etməli idilər.

Bir azdan Seyid Hüseynlə Mirpaşa da gəldi. Yeznəsi gedəndən sonra Seyid Hüseyn evin böyük kişisi sayıldığından hər axşam evə gəlib bacısına, nənəsinə, uşaqlara baş çəkməyi özünə borc bilirdi. Çox vaxt əlində vacib işi olmayanda orda gecələyirdi. İndi də hər ikisi yeməkdən qabaq gəlib nənənin yanında oturdular, xəstə ilə söhbət etdilər. Mirpaşa həmişəki kimi Mehinbanu üçün bir məzəli əhvalat danışıb onu güldürdü. Seyid Hüseyn o biri otağa keçib bacısından soruşdu:

– Kəbleyigildən daha bir xəbər yoxdur?

– Yox. Teleqramdan sonra məktub yazıblarsa da, bu tezliklə gəlib çatmaz.

– Hə, düz deyirsən.

– Lap yadımdan çıxacaqdı, Hüseyn, sənə Əlipaşadan məktub var. Yuxarıda taxtın üstündədir, bu saat gedib gətirərəm.

– Sən zəhmət çəkmə, özüm gedərəm, – deyə Seyid Hüseyn həyətə çıxdı.

Əlipaşa ilə Seyid Hüseyn müntəzəm məktublaşırdılar. Həştərxandan göndərdiyi ilk məktublarında o, taleyindən şikayətlənirdi, evi, ailəsi üçün, doğma Bakısı üçün darıxdığı hər kağızında hiss olunurdu. Hələ üstəlik getdiyindən iki-üç ay sonra Əlipaşa orada bərk xəstələnmişdi. Ona görə də Seyid Hüseyn dostuna yazdığı məktublarında ona səbirli olmağı məsləhət görürdü.

Axır vaxtlar xüsusən Səriyyə onun yanına gedəndən sonra Əlipaşanın məktublarının məzmunu yavaş-yavaş dəyişməyə başladı. O, Həştərxanda özünə həmyoldaş, həmfikir tapmış, vəziyyətə uyğunlaşmış, həm də tamamilə sağalmışdı. O zamanlar Nəriman Nərimanov və İbrahim Əbilov da siyasi cəhətdən təhlükəli sayılan adamların sürgün yeri olan Həştərxanda idilər. Əlipaşa Azərbaycanın bu görkəmli şəxsiyyətləri ilə yaxından tanış olub, onlarla birgə yerli əhalinin ictimai-siyasi, mədəni-maarif işlərində fəal iştirak edirdi.

O, hər məktubunda öz işlərindən ətraflı yazır, Seyid Hüseynlə, Bakıdakı başqa dostların taleyi ilə maraqlanırdı. Son məktubunda “Şəlalə” məcmuəsinin Seyid Hüseyn barədə yazdığı cəfəngiyyatdan hiddətləndiyini yazır və məcmuənin baş redaktorunun şəxsiyyəti haqqında məlumat almaq istəyirdi.

Seyid Hüseyn məktubu oxuyan kimi Mirpaşanın stolu arxasına keçib ona cavab yazmağa başladı:³

“Möhtərəm qardaşım Əlipaşa!

…Ola bilər ki, bu axırlarda sizə bir qədər seyrək məktub yazım. Çünki qəzetə yazmaq üçün bir-iki fəqərə vardır. Onlardan birisi yarımçıq qalmış “İmla məsələsi”dir. Digəri isə mənim üçün hər bir şeydən əhəmiyyətli olan “Şəlalə” məcmuəsinə cavab yazmaqdır. Çünki bu məcmuə mənim yazmış olduğum “dil məsələsinə” cavab deyil, şəxsiyyətimdən bəhs açaraq küçə söyüşü ilə məni təhqir etmişdir. Əlbəttə, bu kimi şəxslərə cavab vermək özü bir növ rəzalətdirsə də fəqət “Şəlalə” kimi ədəbi bir məcmuənin başına keçib mütəkəbbirlik və xudpəsəndliklə hər kəsə bir zərbə vurmaq, onların şəxsiyyətinə toxunmaq aləmi-mətbuata böyük bir zərbə olduğundan cavab yazmağa özümü məcbur hiss edirəm. Bununla bərabər “Şəlalə”nin sərmühərririni layiqincə tanıdığım üçün onun necə bir “türk” olduğunu bilirəm. Bu zatın şəxsiyyəti haqqında bu qədər kifayət edir ki, İstanbulda onu Bayazid deyilən bir kənd müəllimi təyin etmişlər. Orada bir qədər məktəbdarlıq etdikdən sonra pul qazanmaq məqsədilə övladi-vətəni məktəbsiz və başsız buraxaraq məxfi surətdə qaçıb İrəvana gəlmişdir. İravanda rus komandasına xidmət edən arkadaşı vasitəsilə pasport almış, bir neçəsinin qulağını kəsdikdən sonra Bakıya gəlmişdir. Burada bir neçə müddət mənim təfti-himayəmdə yaşamışdır. Sonra məndən 25 manat, bir o qədərdə İsmayıl Cəfərzadədən, bir o qədər də bir çapcı var, ondan qopardıqdan sonra bir müddət xüsusi dərslər demiş və “Şəlalə” məcmuəsində sərmühərrir olmuşdur. Etmiş olduğumuz yaxşılıqlara müqabilən bizə qarşı şiddətli qələm yürütmüşdür.

…Mənim yazığım “Şəlalə” məcmuəsinə gəlir. İbtidai o çıxanda, bütün Qafqazın cavan mühərrirləri və müəllimləri iştirak etməyə qalxmışdılar. Bu hərif məhz meydanda yalnız qalmaq üçün bu yazıçıların yazdıqlarını səliqəmizə “müvafiq etməyir” deyərək küşeyi-nisvana atdı. Bəzilərini “altun qələm” altında tənqid edərək, bəzisi Hüseyn Cavid əfəndinin şeiri kimi təshih edərək fəna bir hala qoydu. Zatən mənim də “Şəlalə”yə qarşı yazdığım bu nöqtədən irəli gəlmişdir. Hüseyn Cavid kimi möhtərəm bir zata yazdığı cavabında deyir ki, “məqsədinizi əvvəldən bizə qandırmış olacaqdınız, nə şeriniz “Şəlalə”də dərc edilərdi, nə də “Şəlalə”miz çağlardı”. Başqa bir yerdə deyir ki, “biz məhz sizi yazıçılığa təşviq etmək üçün şerinizi dərc etdik. Vəilla şeiriniz “Şəlalə”də dərc edilməzdi. Bu kimi mütəkkəbbiranə və xudpəsəndanə ləflər işlətməklə “Şəlalə”yə müdhiş zərbələr vurmaqdadır. Əgər “İqbal”da Hüseyn Cavid əfəndinin cavabı – ədibanəsini oxumuşsunuzsa Cavidin necə alicənab, necə nəzakətli bir mühərrir olduğunu kəsdirərsiz zənn edirəm. Belə ədib bir kəsə o cür cavab verən bir hərif mənə qarşı “mətbəələrdə çalışıb tökmə hüruf qarşısında ikmali-təhsil edib və ilaxır” deməsi bir o qədər də təəccüblü deyildir.

Bununla bərabər mən dediyim sözdən çəkinməyəcəyəm. Mən “Şəlalə”nin xeyirxahı olduğum üçün öz tövsiyəmdən əl çəkməyəcəyəm. Bizim dilimiz yoxdur. Bizə türk dili (azərbaycan dili), türk ədəbiyyatı lazımdır. “Od” sözünün yerinə “atəş”, “qara” yerinə “siyah” yazmaq türk dilinə müdhiş zərbə vurmaqdır.

Əgər müvəffəq olarsam həftəlik bir məcmuə intişarına çalışacağam. Məqsədim türk dilinə və imla məsələsinə çalışmaqdır.

Bacım Səriyyə xanımın tövsiyəsini oxudum. Onun səmimi-qəlblə söylədiyi sözlər mənə artıq dərəcədə təsir etdi. Haqqı var, düz söyləyir. Mənim dilimdən ona izhari-təşəkkür etməklə salamımı ərz et və söylə ki, mən sədaqətlə ona söz verirəm ki, qəzetəyə mövcubi şübhə və xof bir şey yazmaram, mənim adım heç vaxt hökümətin nəzəri-diqqətini cəlb etməz.