Bakı rüzgarı

İnanırıq ki, ustalıqla qələmə alınmış kitabı oxuyanda vaxtın necə keçdiyini unudacaqsınız, berlinli alman qızıyla azərbaycanlı gəncin öz eşqləri və azadlıqları uğrunda başlarına gələn ağlasığmaz hadisələrin oyatdığı sevinci, rəğbəti və həyəcanı bizimlə bölüşəcəksiniz.

Onların 1930-cu ildən sonra Atatürk Türkiyəsində keçən uğurlu, xoşbəxt və kübar həyatı isə, demək olar ki, başqa bir əhvalatdır.

Əziz atamızın dediyi kimi, bəlkə bir gün həmin əhvalat da qələmə alınacaq.

Neriman-Nuri Saryal

1997-ci il, Ankara

ÖN SÖZ

Bu əsər romandan daha çox uzun bir hekayətdir. Bir Azəri gəncinin hekayəsidir, yəni bir gəncin gerçək həyatıdır. Bunu vətənini tərk eləyib Türkiyəyə sığınan minlərlə Azəri ailəsinin hekayəti də adlandırmaq olar, çünki hamısının keçirdiyi çətinlik bir-birinə oxşayır.

Dostlar arasında keçirilən ailəvi məclislərdə danışılan bu xatirələrin yaratdığı həyəcanı görən müəllif israrlar nəticəsində iki dəfə əlinə qələm götürüb, həyat hekayətini kağıza köçürüb.

Adının çəkilməsi məsləhət görülməyən adamların adları dəyişdirilib, mövzunu zənginləşdirən bəzi hadisələr genişləndirilib, Rusiya sərhədləri daxilində yaşamış türk qabaqcılları, xüsusilə Milli Azərbaycan dövlətinin yaradılması, formalaşması və süqutu, Osmanlı türklərinin bu məsələlərdə iştirakı haqqında xatirələrin hüdudları xaricinə çıxılmadan ətraflı məlumat verilib. Təqdim olunanlar müəllifin təsadüf nəticəsində öyrəndiyi və ya özünün şahidi olduğu məlumatlardır, kitabxana arxivlərində isə araşdırma aparılmayıb.

Sonuncu rus çarı yıxılandan bəri Rusiyada baş verən inqilabi hərəkatlardan romana sığışdırılması mümkün olan qədər söhbət açılıb, bütün dünya ölkələrini uzun illər təsiri altında saxlayacaq kommunist inqilabi hərəkatının ilk günlərində keçirdiyi sarsıntı və vətəndaş müharibələrinin bir hissəsinə toxunulub. Xüsusilə Rusiyanın inqilabi prosesdə tərəfdar çıxması, ali məktəb professor və tələbələrinin inqilabda əhəmiyyətli yer tutmaları haqqında qısa da olsa, məlumat verilib, etirazlara qarşı göstərilən müqavimət hərəkatları, üzə çıxarılan ideologiyalar və rejimin tənqidi tərəfsiz, həqiqətəuyğun şəkildə və bəzi şəxslərin dilindən hekayətə daxil edilib.

Bolşevik rejimi qurulandan bəri Sovet Rusiyasında əhəmiyyətli yer tutmuş, orada mövcud olan bütün respublikaları və hətta ən ali vəzifələrə yüksəlmiş partiya üzvlərini müşahidə və nəzarət altında saxlayan gizli polis təşkilatına ilk vaxtlarda verilmiş “Çeka” adı rəhbərlik tərəfindən bir neçə dəfə dəyişdirilməsinə baxmayaraq, oxucuları çaşdırmamaq üçün romanın sonunacan eyni şəkildə saxlanıb.

Mövzunun əhatə dairəsini həddən artıq genişləndirməmək məqsədilə qədərindən artıq təfərrüatlara yol verilmədiyi və bəzi diqqətəlayiq hadisələrə toxunulmadığı gerçəkdir. Bəlkə bir gün həmin hadisələrin də növbəsi çatdı.

Əhməd Cavadoğlu²

1975-ci il, iyun, Ankara

S U R Ə T L Ə R

Oğuz                   İsmayıl Saryal

Doğulduğu yer             Gəncə, 13 fevral 1896-cı il

Vəfat ili                  Ankara, 13 fevral 1982-ci il

Təhsili                  Berlin Texniki Universiteti, 1919-1924-cü illər

Peşəsi                  Ali elektrik mühəndisi

Alya                  Leyla Saryal (Helena Hoffmann)

Doğulduğu yer            Obornik, 9 may 1900-cü il

Vəfat tarixi            Ankara, 1 aprel 1989-cu il

Yaşadığı yer            Berlin, Şarlottenburq

Təhsili                  Ticarət liseyi

Mete                  Nuri Saryal

Doğulduğu tarix       Bakı, 2 sentyabr 1929-cu il

I

Ortaboylu bir Azəri gənciydi. Heç bir xüsusi cəhəti yox idi. Hamı kimi hərəkət eləyir, hamı kimi yaşayırdı, nə coşqun, nə də həddən artıq sakit idi. Varlı ailənin övladı olduğunu demək olmazdı, amma həyatından da razıydı. Doğulduğu gün anası ona Oğuz adı qoymuşdu. Böyüyəndə də bu adı çox bəyənmiş, anasının əlindən öpmüşdü. Soyadları Qayalı idi. Ailəsi islam dininə bağlı olduğundan onu bu yöndə tərbiyə eləmişdilər. Bu hərəkət təbii deyildi, adət idi. Təb. Qolları-qıçları qısa, gövdəsi uzun, çiyinləri və alnı geniş, dərisi ağ və gözləri ala idi. Asiyalı idi, türk irqindən gəlirdi. İlk danışdığı dil olan türkcə onun ana diliydi. Məktəbdə rus, alman, fransız və latın dillərini öyrənməyə çalışmış, xüsusi olaraq fars və ərəb dili dərsləri almışdı. Oğuz bu qədər dildən istifadə eləmədiyinə görə, əməlli-başlı danışdığı dil rus diliydi. Bu dildə ana dilində olduğu qədər gözəl danışırdı. Dünyanın ən yaxşı qadını saydığı anası və ən ziyalı adamı saydığı atası onun tərbiyəsinə kifayət qədər əhəmiyyət vermişdilər.

İnsanların dövlətlərə ayrıldığını görən Oğuzun öz vətəni haqqında elə də çox məlumatı yox idi; yəni türk tarixini bilmirdi. Yad dil və ideologiyası əsasında təhsil aldığından buna fürsət tapa bilməmişdi. Yalnız şəhərin mərkəzindəki qala divarlarının qalıqlarından, bəzi evlərdəki əntiq əşyalardan və divarlardan asılmış, qədim xanlara məxsus rəsmlərdən vətəninin yaxın zamanlara qədər öz hakimləri tərəfindən idarə edildiyini, qanlı döyüşlərdən sonra məcburən rusların idarəsi altına keçdiyini öyrənə bilmişdi. Vəssalam…

* * *

Oğuz vətəni qədər doğulub-böyüdüyü Gəncə şəhərini də sevir… Bu şəhər Qafqaz dağlarının güneyində, geniş bir yaylada uzanıb gedir, Azərbaycanın mərkəzində yerləşir. Ona ruslar əvvəlcə Yelizavetpol, sonralar Kirovabad adı versə də, xalq yenə də Gəncə adından istifadə eləyirdi.

Avropayla Asiyanı ayıran ulu Qafqaz dağları, Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında keçilməz divar kimi sıralanmış bu dağlar Xəzər dənizi sahilində yeganə və dar bir keçid yolu qoyub, tarix boyu insanlar həmin keçiddən istifadə eləyə biliblər. Çar orduları da həmin yolla Cənubi Qafqaza yayılıblar.

Gəncə vilayət mərkəzidir. Burada müxtəlif millətlər yaşasa da, çoxluq türklərə məxsusdur. Erməni əhalisi də az deyil. Rus və yəhudi azlığı da nəzərə alınmaya bilməz. Gəncə çayı şəhəri təbii olaraq ikiyə bölür. Çayın ən dar yerindən salınmış Dəmir Körpü hər iki tərəf arasında əlaqə yaradır və enlidir. Enliliyi bəzi yerlərdə yüz metrdən artıqdır. İlin əksər aylarında çayın yatağından bir damcı da su axmır. Amma yaza yaxın, ətrafdakı dağlarda yığışmış qar əriyəndə çay aşıb-daşır və keçilməz olur.

Türklərin yaşadığı tərəf digər tərəflə nisbətdə daha üstündür. Hökumət binaları, mərkəzi poçt, yay və qış klubları, böyük park, sanballı ticarətxanalar və gəzinti yerləri bu tərəfdədir. Dəmiryol vağzalına da buradan getmək olur. Bunun müqabilində oğlan və qız gimnaziyaları, digər vacib məktəblər xristianların yaşadığı tərəfdədir.

Şəhərin hər tərəfi bağ-bağatlıqdır. Həmin bağçalarda cürbəcür meyvə-tərəvəz yetişdirilir və sandıqlarla Rusiyanın müxtəlif yerlərinə göndərilir.

Yayın istisi düşəndə şəhərdə yaşamaq çətinləşir, camaat kəndi dövrəyə alan meşəli dağlara axın eləyir. Həmin dağların ətəklərində bir çox istirahət yerləri var. Onların da birincisi Hacıkənddir. Şəhərdən uzaq olmayan, adı nağıllara qarışmış, uca Qoşqar və Kəpəz dağlarına söykənmiş, şam meşəsinin ortasındakı Göygöl gölü camaatın gəzinti yeridir. Şairlər və aşıqlar gölün gözəlliyinə dair bir çox şeirlər və mahnılar yazıb oxuyublar. Dağdağan və Qoşabulaq kimi digər istirahət yerləri də var, amma buralarda evlər yoxdur, gələnlər çadırlarda yaşayırlar. İstirahət yerlərinə gedən yol ermənilərin yaşadıqları yerdən keçir. Oğuz da uşaqlığının və gəncliyinin bir hissəsini elə bu diyarda keçirdi, təbii sərvətlərdən yararlandı, uzun illər Dəmir Körpüdən keçdi, erməni səmtinin dik yoxuşunu dırmandı və məktəbə getdi.

Dərsdən sonra oğlan və qız yoldaşlarıyla görüşüb gəzintiyə çıxmaq, gözəl vaxt keçirmək adətə çevrilmişdi. Bazar və bayram günləri klublardan birində gənclər üçün verilən tamaşalara baxmaq və ya keçirilən müsamirələrdə yorulana qədər rəqs eləmək əsas əyləncələrdən idi.

Həmin əyləncələrdə türk qızları iştirak eləməzdilər. Məktəbə gedən türk qızlarının sayı isə bir əlin barmaqlarının sayından artıq olmazdı, onlar da məktəbdən qayıdandan sonra evdən bayıra çıxmazdılar. Türk oğlan məktəbliləri rus, erməni, yəhudi qızlarla dostluq eləyirdilər. Şagirdlər arasındakı yoldaşlıq səmimiydi və dini ayrılığa əhəmiyyət verilmirdi.

Bir gün ilahiyyat müəllimi dərsə gəlməyəndə Oğuz yoldaşlarıyla birgə keşişin dərsinə getdi. Keşiş onu görəndə yanına gəlib dedi:

– Dərsimə gəlməklə məni sevindirdiniz, övladım. Sizin Allah dediyinizi biz Boq adlandırırıq, başqa millətlər ona ayrı ad veriblər. Hamımız eyni Allaha inanırıq. Din adamlarının istifadə elədikləri ayrı-seçkilik onların dərin düşünməmələrindən irəli gəlir.

* * *

Bir vaxtlar Gəncə böyük əhəmiyyətə malik idi. Oğuzun gimnaziyaya qəbul olunduğu dövrdə şəhər türklüyün mərkəzinə çevrilmiş, ziyalıların və qabaqcıl fikirli adamların əksəriyyəti burada toplaşmışdı. Aralarında rus idarə üsulunu bəyənməyənlər, millətini azadlığa çıxarmaq istəyənlər vardı. Onlar ruslaşdırma siyasətinə son qoyulmasını, təhsilin türk dilində aparılmasını, türk tarixinin tədris edilməsini və milli heysiyyata toxunulmamasını tələb eləyirdilər. Həmin adamlar rus məmurları tərəfindən uzaqdan və ya yaxından tanınır, fəaliyyətləri izlənir, ən kiçik tərpənişin qarşısı dərhal alınırdı. Bu savaş səssiz-səmirsiz aparılırdı, zahirən heç bir anlaşılmazlıq yox idi. Türk vətəndaşları bu toqquşmadan kənarda idilər, digərlərindən ayrı-seçkilik olmadan yaşayır, iş yerlərində vəzifə alır, ən yüksək mövqelərə ucala bilirdilər.

Ruslar Kazan və Krım tatarlarından nümunə götürüb, Azərilərə də “tatar” adı vermişdilər. Bu da Azəri türklərini Osmanlı türklərindən ayırmaq məqsədi güdürdü. Azərilərin təzyiqindən sonra rəsmi dairələrdə “türk” sözü əvəzinə, heç olmasa, “tyurok” kəlməsindən istifadə edilməsinə icazə verilmişdi. Bu, türklərin əldə elədikləri yeganə uğur idi.

Erməni əhalisi də rus üsuli-idarəsindən razı deyildi; amma onların apardıqları gizli mübarizə daha təsirli oldu. Müxtəlif vaxtlarda bir neçə rus məmuru öldürülmüşdü.

Rus üsuli-idarəsinə qarşı aparılan bu gizli mübarizə türklərlə ermənilər arasındakı köhnə dostluğu daha da gücləndirmiş, iki qonşu millət az qala bir-birilə qaynayıb-qarışmışdı.

Vəziyyətdən xoşlanmayan rus məmurları öz təhlükəsizliklərini təmin eləməyi bu iki xalqın arasını vurmaqda görüb, bu niyyətlərini böyük bacarıqla həyata keçirdilər.

Buna baxmayaraq, iki qonşu millətin ortada ciddi bir səbəb olmadan toqquşacağına inanmayanlarla yanaşı, barmaqları tətikdə gözləyənlər də vardı. İlk qığılcımın düşməsi bəs eləyəcəkdi.

Həmin ilk qığılcım türk tərəfdəki bazarda partladı. Güllənin kim tərəfindən atıldığı axıradək məlum olmadı. Türk-erməni toqquşması baş tutmuşdu. İlk gün hər iki tərəfdən çoxlu adam öldürüldü. Öz tərəfinə qaçan canını qurtara bildi. Hökumət isə bitərəf qalacağını elan elədi. Hər iki tərəfin dağlarda gizlənmiş qaçaqları şəhərə endi. Hökumət buna da göz yumdu. Toqquşmalar döyüşə çevrildi.

Bir çoxları kimi Qayalı ailəsi də hadisələrdən kədərlənmişdi. Ailənin başçısı Əhməd bəy elə hey deyirdi:

– Bu necə baş verdi, buna nə ehtiyac vardı?

Ailə axşam süfrəsi arxasında əyləşib yeməyə yenicə başlamışdı ki, küçə qapısı döyüldü.

– Xeyir olar, inşallah, – deyib, – Əhməd bəy özü qapıya getdi.

Gələn Mehdi ağa adlı qonşusu idi. Yaşlı və yoxsul olan Mehdi ağanın yan küçələrdən birində kiçik baqqal dükanı vardı. Ailəsini dolandırmaqda çətinlik çəkirdi. Ermənidən dönmə yaşlı qarısı Sara qohumlarıyla əlaqəsini kəsmişdi, namaz qılır, orucunu ötürmürdü. Əməlli-başlı müsəlman olmuşdu. Əhməd bəy soruşdu:

– Xeyir ola, Mehdi ağa. Niyə içəri girmirsən?

Əhməd bəy ona hörmət bəsləyir, hərdən dükanına gedib söhbət eləyirdi.

– Sağ olun Əhməd bəy. Sizinlə gizli bir şey danışmaq istəyirəm.

Əhməd bəy bayıra çıxıb qapını arxasınca örtdü.

– Məni lap maraqlandırdın. De görək, o gizli şey nədi?

– Bugünkü toqquşma vaxtı Saranın qohumlarından biri dükanın arxasında gizlənə bilib, gecənin qaranlığından istifadə eləyib bizə gəlib. İndi yalvarır ki, məni qurtarın. Neyləyəcəyimi bilmədim. Dedim, sizinlə məsləhətləşim.

Əhməd bəy başını aşağı salıb xeyli düşündü və dedi:

– Sən əvvəlcə qonağı bizə gətir qarnını doyuraq, sonrası Allah kərimdi.

– Biz yedirtdik, qarnı toxdu.

– Onda səhərəcən rahatca yatın. Dan yeri ağaranda silahını da götür, qonağınla birgə bizə gəl. Yaz vaxtıdı, hava gözəldi, şəhərin qırağına çıxar, qonağınızı Gəncə çayından öz tərəfinə keçirərik.

Danışdıqları kimi də elədilər. Səhər erkən iki qonşu qonaqla birgə boş küçələrdən keçib şəhərin kənarına çıxdılar. Uzaqdan ayaq səsləri eşidildi. Onlara yaxınlaşanlar vardı. Çox keçmədən qarşılarında iki adam silueti peyda oldu. Lap yaxınlaşanda onların ermənilər tərəfdə qalan, gecənin qaranlığından istifadə eləyib erməni dostları tərəfindən ötürülən iki türk müəllimi olduğu aydınlaşdı.

Əhməd bəy və Mehdi ağa qonaqları öz tərəflərinə keçirdilər, razı halda evə qayıtdılar. Kim bilir, günlərlə davam eləyən toqquşmada neçə insanın həyatı eyni tərzdə qurtarılmışdı.

Dəmir Körpünün sağ və sol tərəflərində yüz metrlərlə uzunluğunda səngərlər qazıldı, hər iki tərəfin cavanları növbə çəkməyə başladılar. Hər qımıltıya və qaraltıya güllə atırdılar. Körpüyə yaxın küçə və dalanlardan keçmək mümkün olmadı, araya divar çəkildi.

Dörd gün keçsə də hələ şiddətli atışma başlamamışdı. Bəlkə də, toqquşmaya bununla da son qoyula bilərdi; Amma Hacıkənddə türklərə məxsus binaların ermənilər tərəfindən yandırılması toqquşmanı alovlandırdı. Xəbər türklər arasında həyəcan yaratdı, cavanları səngərdə saxlamaq mümkün olmadı. Körpü keçiləcək, şiddətli döyüş başlayacaqdı.

Lazımi hazırlıqlar başa çatmaq məqamında rus idarəçiləri fikirlərini dəyişdilər, toplarını körpünün yanına gətirib bir neçə dəfə atəş açdılar, toqquşmanın başa çatdığını elan elədilər.

Türk-erməni toqquşması sona çatdırılmışdı, amma türklərlə ermənilər arasındakı dostluq pozulmuş və o dostluğun yenidən qurulması üçün uzun illər tələb olunurdu. Toqquşma yalnız rus idarəçilərini uzun müddətli rahatlığa qovuşdurmuşdu.

Toqquşma şəhərin həyatında da bəzi dəyişikliklər elədi. Türklər yaşayan tərəfdəki böyük erməni ticarətxanaları bağlandı, böyük bazarın cah-calalı pozuldu. Yalnız gimnaziyanın bir hissəsi müvəqqəti olaraq açıldı. Türk əhalisi istirahət yerlərinə gedə bilmədi, yay aylarında qan-tərə batdı, gecələrini narahatlıq içində keçirdi.

* * *

İllər keçmiş, türk-erməni toqquşması unudulmuş, izləri yox olmuşdu. Oğuz məktəbə yenə ermənilər yaşayan tərəfdə getməyi davam eləyirdi, sonuncu sinfə keçmişdi. Ölkənin həyatı əvvəlki vəziyyətinə qayıtsa da, qabaqcıl adamlar camaatı ayıq olmağa səsləyirdilər.

Oğuzun qohumlarından Həmid Yusifbəyli hökumətdən icazə alıb bəzi yoldaşlarıyla birgə mətbəə açdı. Xalqın maariflənməsinə fayda verəcək kitablar və jurnallar türk dilində çap edib ya maya dəyərinə, ya da pulsuz olaraq camaata paylamağa başladılar. Fəaliyyətləri qısa müddətdə genişlənib əhali tərəfindən rəğbətlə qarşılandı, amma mətbəənin ömrü uzun olmadı. Hökumət qüvvələri oraya hücum elədi, görülən işlər rus siyasətinə uyğun sayılmadığına görə, Həmid Yusifbəyli ölkədən çıxarıldı. O da İstanbula getdi, oradan seçdiyi üç dəyərli müəllimi dərs vermək üçün Gəncəyə göndərdi.

Müəllimlər şəhər ziyalıları və camaat tərəfindən böyük sevgiylə qarşılandı. Böyük Məscidə məxsus olan binalardan biri məktəb üçün ayrıldı, dördillik tədris proqramı hazırlandı və icazə almaq üçün hökumətə müraciət edildi. İcazə almağı asanlaşdırmaq üçün qərara alındı ki, proqramda din dərslərinə xeyli yer ayrılsın, məktəbin adı da Məktəbi-Ruhani olsun.

İcazə verildi, seçilmiş adamlar da işə ciddiyyətlə girişdilər. Varlı türk ailələri pul yardımı elədilər, sonrakı illərdə də məktəbə himayə göstərəcəklərini bildirdilər. Məktəbin gələcəyi təminat altına alınmışdı. Dərhal seçmə üsuluyla şagird qəbuluna başlandı.

Məktəbin açılış günü Gəncə ayağa qalxdı. Məktəbin küçə qapısı qarşısındakı böyük meydança və yan küçələr insan izdihamıyla dolmuş, şagirdlərə eyni parçadan və eyni formada tikilmiş paltar geyindirilmişdi. Uşaqlar yaxalarına üzərində “MR” yazılmış nişanlar taxmışdılar. Bayram havasıyla nitqlər söyləndi. Alqışlar kəsilmək bilmirdi. Şəkil çəkən fotoqraflar ətrafda dolaşırdılar. Lap axırda hamı bir ağızdan Milli Marş oxudu.

Başlanan bu sevinc və ümid dolu fəaliyyəti ancaq bir neçə ay davam etdirmək mümkün oldu. Yağışlı günlərin birində, uşaqlar dərsdə olanda polis agenti yanında iki əsgər məktəb müdirinin otağına girdi, ona bir məktub uzadıb:

– Məktəbinizin açılmasına ilahiyyat dərsi keçmək üçün icazə verilmişdi. Halbuki din dərsləri bir kənara qoyulub başqa yöndə tədris aparılır. Görürsünüz ki, irəli sürülən zərurət həqiqətə uyğun deyil, – dedi.

Məktəb müdiri dinib-danışmadan polis agentini dinlədi. Sonra onun gətirdiyi məktubu açıb oxudu. Polis agentini siqaretə qonaq eləyib bir qədər düşündü, nəhayət, cavab verdi:

– Gətirdiyiniz məktubda məktəbimizin bağlanması əmr edilir. Göstərilən səbəb söylədiklərinizlə üst-üstə düşür. Məktəbimizdə təftiş aparılmadan belə bir qərarın qəbul edilməsi və yüzlərlə şagirdin küçəyə atılması haqsızlıq deyilmi? Əksər məktəblərdə olduğu kimi məktəbimizdə də ilahiyyat dərslərilə yanaşı, türk dilində coğrafiya və riyaziyyat dərsləri də keçilir. Hökumət buna görə narahat olmaya bilər. Təkcə dini dərslər keçmək üçün dördillik proqrama ehtiyac yoxdu. Bundan ötrü bir neçə aylıq kurslar da bəs eləyərdi. Hər halda idarəmiz yuxarıya müraciət eləyəcək və məsələnin daha dərindən araşdırılmasını tələb eləyəcək. Sizə indidən deyə bilərəm ki, heç bir qanuna zidd hərəkətə yol verməmişik, yol vermək fikrində də deyilik.

Elə ertəsi gün məktəbin müdiriyyəti Tiflisdə oturan çar canişininə ərizə göndərib məktəbin bağlanmamasını xahiş elədi. Bundan başqa camaat da öz tərəfindən ərizə və xahişnamələr göndərdi. Amma müsbət nəticə əldə eləmək mümkün olmadı, məktəb bağlandı. Çəkilən xərc və zəhmət boşa getdi.

* * *

Xəzər dənizinin qərb sahilində, İran sərhəddinin lap yaxınlığında yerləşən Lənkəran şəhəri yaxın dövrə qədər Gəncə kimi bir türk xanlığıydı. Həmin xanlıq da çarın başladığı müharibəyə tab gətirməyib məğlub olmuşdu.

Oğuzun babası xanlığın bir qolu olan Talışxan nəslindən gəlirmiş. Babasının Gəncəyə köçməsi, burada məskunlaşması, Lənkəranda hələ də qohumlarının olduğu barədə atası ona dəfələrlə danışmışdı. O da uşaqlıq çağlarından bəri Lənkəranı və orada yaşayan qohumlarını görməyi çox istəyirdi. Bu istək oğlanın fikrindən heç vaxt çıxmamışdı.

Təhsilinin başa çatmasına az qalmış istəyi gerçəkləşdi. Atasından icazə alıb ora getdi, məktəbin son siniflərini Lənkəranda oxudu. Aradan keçən illər, nəsillərin dəyişməsi az qala qohumlarının izini silmişdi. Oğuzun məsələni araşdırmasına imkan verən şərait yox idi. Uzaq qohumu olan, onunla eyni sinifdə oxuyan İskəndər Talışxanlını dost seçməklə kifayətləndi. Vəssalam…

Oğuz qısa müddətdə yeni həyatına alışdı, məktəbdə özünə xeyli dost tapdı. Lənkərana gəldiyinə qətiyyən peşiman deyildi. Şəhəri, insanları, xüsusilə dənizi sevdi. Dənizdə üzməyi öyrəndi, vaxtını gözəl keçirməyə alışdı. Ölkənin hər yerində olduğu kimi burada da sərt rus üsul-idarəsi davam eləyir, haqsız hərəkətlər millətçi gənclərə təsir göstərirdi.

Günlərin birində Oğuz bir neçə dostuyla birgə çar rejiminə qarşı gizli təşkilat qurdu. Sanballı maddi və mənəvi köməkdən məhrum olan bir qrup gəncin nəhəng rejimə qarşı etirazından söhbət gedə bilməzdi. Bu hərəkət daha çox gənc nəslin haqsızlığa qarşı ayağa qalxması idi. Təşkilatın gənc üzvləri özlərini bilərəkdən təhlükə meydanına atmışdılar.

Oğuz təşkilat rəhbəri, məktəb yoldaşı Dadaş Həsənzadə sədr müavini, başqa bir məktəbin şagirdi Əli Məmmədov katib seçildilər. Gərgin fəaliyyət proqramı hazırlandı, ilk işləri eyni istiqamətdə çalışan başqa bir təşkilatın olub-olmadığını araşdırmaq, varsa, onlarla əlaqə yaratmaq oldu. Axtarışlar qısa müddət ərzində müsbət nəticə verdi. Müxtəlif şəhərlərdə yaradılmış təşkilatlarla əlaqə və onlarla birgə fəaliyyət göstərməyə şərait yaradıldı. Fəaliyyət gizli aparılsa da, təşkilatın mövcudluğu ağızdan-ağıza dolaşıb türk gəncləri arasında yayıldı. Təşkilata daxil olmaq istəyən gənclərin sayı gündən-günə artdı.

* * *

Birinci dünya müharibəsi Rusiyanı lap əldən salmış, yormuşdu. Çar üsuli-idarəsindən narazı olanların sayı hər gün artırdı. Çariçanın qoruduğu cahil və sərgərdan kəndli keşiş Rasputinin siyasi idarəetmə işlərinə qarışması, vacib qərarların qəbul edilməsinə mənfi təsir göstərməsi vəziyyətin daha da pisləşməsinə səbəb olmuşdu.

Paytaxt Peterburqda baş verən hadisələrin xəbəri tezliklə Bakıya da gəlib çatdı. Ən mühüm və dünyanın diqqət yetirdiyi xəbər mart ayında gəldi. Deməli, hələ də davam eləyən müharibənin gedişi dəyişəcəkdi: çar II Nikolay taxtdan salınmışdı.

Müxtəlif irqlərdən ibarət olan, Rusiyanın qərbdən şərqə və şimaldan cənubacan böyük bir hissəsini əhatə eləyən ərazidə yayılmış millətlər yaranan və həyatı əhəmiyyət daşıyan vəziyyəti narahatlıqla izləməyə başladılar. Əvvəlcə Peterburqda başlayan toqquşmalar və partiya qruplaşmaları çox keçmədən ölkənin hər tərəfinə yayıldı. Müxtəlif partiyalar – kadetlər, sosial inqilabçılar, sosial-demokratlar və s. yarandı…

Rusiyada nizam gündən-günə daha da pozulurdu. Bölgələrdə yaşayan millətlər müstəqil yerli hökumətlər qurmağa başladılar. Hadisələr Azərbaycana da təsir elədi. Burada da idarəetmə dağılmış, tamamilə iflic olmuşdu. Şəhərin küçələrində silahlı adamlar dolaşırdılar. Hər an bir hadisə baş verməsi ehtimalı vardı. Şagird təşkilatlarının açıq fəaliyyət göstərməsinə artıq bir maneə qalmamışdı. Təşkilatlar həm vacib oldu, həm də öz aralarında tez-tez yazışmağa başladılar. Ciddi fəaliyyət vaxtı çatmışdı. Paytaxt Bakıda üç gün davam eləyən ilk böyük tələbə konqresi keçirildi. Tələbələrin problemlərindən əlavə ölkədəki vəziyyətin, iflic vəziyyətinə düşən idarəetmə sisteminin nizamlanmasına fayda verəcək qərarlar qəbul edildi.

Oğuz ölkəsinin belə bir məqamında gimnaziyanı bitirdi, böyük tələbə konqresində iştirak eləyəndən sonra Gəncəyə qayıtdı. O, ali təhsil almağa ehtiyac duyurdu. Təşkilatdakı vəzifəsini yoldaşına həvalə eləmişdi. Hələ Lənkəranda olanda ali məktəbə qəbul olmaq üçün Rusiyanın müxtəlif ali məktəblərinə ərizələr göndərmişdi.

Kiyev Politexnik İnstitutundan gələn müsbət cavab Oğuzu çox sevindirdi. O şəhərin gözəlliyi haqqında çox eşitmiş, həmişə ora getməyi arzulamışdı.

Oğuz Rusiyadakı ənənələrə əməl eləyib hələ dərsə başlamamış Politexnik İnstitutunun uniformasını geyindi. Uniformanın xüsusiyyətləri bunlar idi: düz və qara olan pencəyin dəbdəbəli düymələri sarı metaldan idi. Politexnik İnstitutu çar II Aleksandrın adını daşıdığına görə, çiyinlərinə AII epoleti tikilmişdi. Mühəndislik əlaməti olan iki ədəd, yenə sarı metaldan, çarpaz qoyulmuş kiçik çəkic şapkanın ön tərəfini bəzəyirdi. Oğuzun zabit paltarını xatırladan geyimi belə idi. Küçələrdə rastlaşdığı tanışlar Oğuzun Politexnik İnstitutunun tələbəsi olduğunu geyimindən başa düşəndə onu təbrik eləyirdilər. Ürəyi köksünə sığmır, təhsilini başa çatdırmaq üzrə olduğuna sevinirdi. Hələ Qafqazdan kənara çıxmamışdı. İlk dəfə Avropaya qədəm basacaq, yeni dostlar qazanacaq, yeni hadisələrlə qarşılaşacaqdı.

Gəncədən dörd şagird də həmin məktəbə qəbul olmuşdu. Onlarla görüşmək, yola hazırlaşmaq barədə məsləhətləşmək Oğuzun yeni və ləzzət aldığı əyləncəsinə çevrildi. Yola düşəcəkləri günü intizarla gözləyirdi.

Birgə səfərə çıxacağı yoldaşlarından ona ən yaxın olanı bir dükançının oğluydu. Ad-soyadı Abdulla Rəhimliydi. Atası cır-cındır içində gəzirdi, amma pul da yığa bilmişdi, oğlunu sevir, hətta ona pərəstiş eləyirdi.

Oğuz və Abdulla digər yoldaşlarını gözləmədən yola çıxmaq qərarına gəldilər. Atası Abdullaya verdiyi qızıl pulları oğurlamasınlar deyə şalvarının belində xüsusi olaraq zolaq formasında hazırlanmış cibə yerləşdirdi. Bundan başqa yenə pencəyin xüsusi olaraq tikilmiş iç cibinə çoxlu kağız pul qoydu. Oğuz isə cəmi bir neçə ay ona bəs eləyəcək pulla səfərə çıxacaqdı.

Səfər günü yaxınlaşdığı məqamda Oğuzun atası Əhməd bəy xəstələndi. Əvvəlcə xəstəliyin səbəbi məlum olmadı, amma sonra çox ağır, təhlükəli olduğu aşkara çıxdı. Oğuz atasını bu vəziyyətdə qoyub səfərə çıxa bilməzdi. Oğlunun bu fikrindən xəbər tutan atası onu yanına çağırıb öyüd-nəsihət verdi:

– Xəstəliyi bəhanə eləyib səfərdən qalmağın düzgün olmaz. Sən məni müalicə eləməyəcəksən ki. Əksinə, səfərdən qalmağın məni kədərləndirəcək, xəstəliyim daha da şiddətlənəcək.

Bu məsələni çətinliklə dilə gətirən Əhməd bəy yorulmuşdu. Gözlərini yumub başını yastığa qoydu. Az sonra gözlərini yenidən açdı, yatağının yanında olan kürəkəninə tapşırdı ki, Oğuza bir illik də xərc versin.

Vaxt yetişəndə Kiyevə doğru hərəkət elədilər, bununla da Oğuzun gənclik həyatının ilk dövrü başa çatdı və beləcə, o, ikinci dövrünə qədəm qoydu.

II

Kiyevə çatanda günorta olmuşdu. Onlar yüklərini saxlama kamerasına verib vağzalın yeməkxanasına getdilər, yemək yedilər. Yorğun olmalarına baxmayaraq, hotel tapmaq üçün ora-bura qaçdılar, amma boş otaq tapa bilmədilər. Əlacsız halda gecəni vağzalın gözləmə salonundakı skamyaların üstündə uzanıb keçirmək qərarına gəldilər.

Yenə geri qayıtdılar, tapdıqları skamyada oturdular. Çox yorulmuşdular, özləri də bilmədən oturduqları yerdəcə gah yatır, gah oyanırdılar. Tez-tez arxaya əyilən başlarını sinələrinə əyirdilər. Bir tərəfdən də girib-çıxanların səs-küyü onları həddən artıq narahat eləyirdi. Bu narahatlıq uzun sürmədi, bir əl onların çiyninə endi:

– Qalxın görək, – dedi, – gedin küçədə gəzin. Bura hotel deyil.

Bunu deyən kəndli görkəmi olan uzun bığlı bir xidmətçiydi. Cavanlar deməyə söz tapmayıb bayıra çıxdılar. Gəzməyə halları yox idi, vağzalın qarşısındaca gözlədilər. Xidmətçi işini qurtaran kimi yerlərinə qayıtdılar.

Bilet kassasının qarşısında növbə gözləyənlərdən iki nəfərin davası cavanları bir qədər ayıltdı. Səhər açılmış, amma onlar yuxularını ala bilməmişdilər. Yuxusuzluq zəif, əsəbi olan Abdullanı əldən salmışdı. Onun rəngi qaçmış, gözləri çuxura düşmüşdü.

Səhər yeməyi yemək üçün vağzalın yeməkxanasına girdilər. Giriş qapısının ağzında Abdulla yorğunluqdan az qala yıxılacaqdı. Divara söykəndi, cibindən kağız pul bağlamasını çıxarıb qışqırdı:

Mən bu pulları neyləyirəm, küçədə qalandan sonra bu pulların nə dəyəri var?

Bağlamanı yırtmaq istəyəndə bir neçə kağız pul yerə düşdü. Oğuz dostunun üstünə atılıb əlindəki pulları alıb:

– Sakit ol, hər şey düzələcək, – dedi.

Ona təskinlik verməyə çalışanda yeməkxananın qarşısında dayanmış, hadisəyə uzaqdan göz qoyan iki ofisiant qaça-qaça gəldilər, yerə tökülən pulları yığıb Oğuza verdilər.

Abdulla özünə ancaq yeməkxanaya girib, masa arxasında oturandan sonra gələ bildi. Yeməklərini yedilər, sonra yenə qalmağa yer axtarmaq üçün küçələrə düşdülər. Axşama yaxın ayrı-ayrı yerlərdə, özəl evlərdə mebelli iki otaq tutub ora daşındılar.

Aradan bir neçə gün keçdi. Politexnik İnstitutunda qeydiyyatdan keçdilər, sonra da Gəncədən gözlədikləri yoldaşlarını yerləşdirdilər.

Beş həmyerli yoldaş bir-birləriylə görüşdülər, Kiyevdə olan digər yerliləriylə də tanış oldular və bir çox yad oğlan-qız tələbələrlə də dostlaşdılar.

Hələ bir ay keçməmişdi ki, Oğuza vətəndən qara xəbər gəldi.

Atası ölmüşdü…

* * *

Politexnik İnstitutu şəhərdən kənarda, meşəlik sahədə yerləşirdi. Fakültə binaları olduqca gözəl tikililər idi, çəmənlik, çiçəklik sahələrlə bəzənmişdi. Tələbələr ora tramvayla gedirdilər.

Peterburqda baş verən inqilabi hərəkat təbii olaraq Politexnik İnstitutun həyatına da təsir göstərmiş, professorlar kimi tələbələr də siyasi çəkişmələrə qoşulmuşdular. Bütün yerli və əcnəbi tələbələr çiyinlərində gəzdirdikləri AII epoletinin üzərinə inqilab mənası verən qırmızı lent keçirmişdilər. Yeni gələn azəri cavanlar da o cür elədilər.

Dərslər təbii axarından kənara çıxmağa başlamışdı. Xüsusilə müxtəlif tələbə qrupları tərəfindən tez-tez təşkil olunan yığıncaqlar dərslərin gedişinə mane olurdu. Çarizm tərəfdarı olan professorlar məktəbdən çıxarılmışdılar. Onların yerinə yeniləri təyin olunmadığından həmin dərslər boş keçirdi.

Tələbə yığıncaqları məktəbin böyük salonunda keçirilirdi. O yığıncaqların birində Oğuz da iştirak elədi. Ağzınacan dolu olan salonun qapıları taybatay açıq idi. İçəribə boş yer tapa bilməyən tələbələr qapının önündə, yan dəhlizlərdə dayanmışdılar. Salondakılar partiyalar üzrə oturmuşdular. Lap sağda kadetlər oturmuşdular, lap solda təkbaşına bir anarxist durmuşdu, sosial-inqilabçılar və sosial-demokratlar orta sıralarda yerləşmişdilər. Öz aralarında danışanların yaratdıqları səs-küy dözülməz idi. Keçirilən mitinq başlayanda partiya qrupları növbəylə çıxış eləyib daha artıq tərəfdar toplamağa çalışırdılar.

Oğuzun diqqətini bir şey cəlb elədi. Partiyalı tələbələrin geyimləri salonda tutduqları yerlərə görə, sağdan sola get-gedə yoxsullaşırdı. Üstəlik, anarxistin tozlu, ütüsüz uniforması, yanına qoyduğu çirkli, əzik şapkası diqqəti çox cəlb eləyirdi. Eynəkli, keçisaqqal həmin tələbəyə heç kəs maraq göstərmirdi. O da elə bil bununla barışmış, yerində sakitcə oturub heç kəsə baxmırdı.

Yığıncağı idarə eləyəcək sədrin seçilməsi vaxtı çatmışdı. Salondakı səs-küy bir anda kəsildi. Səs çoxluğuyla seçilən sədr və iki katib yerlərini tutdular. İndi nəzərlər sədrə dikildi. O da qarşısındakı gündəliyi ucadan oxudu. Salondakılar tərəfindən edilən bəzi əlavələr və reqlament qəbul edildi, danışmaq istəyənlərə reqlament üzrə söz verməyə başladılar.

İlk sözü anarxist aldı, çox uzun çəkən çıxışına belə başladı:

– Həmkurslarım, bizim ideologiyamıza görə zorakı olan hər cür nizam və idarə üsulu ləğv olunmalı, hər bir fərd hüdudsuz azadlığa çıxmalıdı, – dedi, – niyə özümüzü qırmanc altında saxlamalıyıq! Azad həyatda kişiylə birgə qadın da işləyər, sağ əllə birgə sol əl də iş görər, məhsuldarlıq da dörd qat artar…

Oğuz səfeh hesab elədiyi bu çıxışı artıq dinləmək istəmədi. Anarxist tələbə nizamsız və sərgərdan həyat sürməyi məsləhət görürdü. Bunu həyata keçirmək mümkün idimi? Nizamsız həyata bir neçə ay əvvəl öz vətənində şahid olmuşdu. Rus üsuli-idarəsi dağılanda, nizam pozulanda küçələrdə silahlı adamlar peyda olmuş, hadisələr baş vermiş, vəziyyət çox təhlükəli olmağa başlamışdı. Hələ gələcəkdə də nə baş verəcəyi məlum deyildi. Oğuz Londonun Hayd-park adlanan yerində bu cür mənasız söhbətlərin edildiyi barədə hardasa oxumuşdu. Bu tələbə də gedib orada ürəyini boşalda bilərdi, amma ali məktəb salonunda, heç bir cəmiyyət qrupu tərəfindən qəbul olunmayan savadlı adamlar qarşısında belə mənasız şeylər barədə danışmaq yersiz idi. İnsan oğlu lap qədim zamanlardan bəri insanlar arasında din yolu ilə nizam yaratmağa çalışmışdı. Bu gün isə ən yeni qanun və qaydalar qüvvəyə minsə belə, rahat yaşamaq üçün bunlar bəs eləmir.