Bakı rüzgarı

Oğuz bu düşüncələr içində binadan çıxdı. Böyük, yaşıl meydançada başqa bir mitinqin keçirildiyini gördü. Uzunboylu, sarışın gənc masanın üstünə çıxıb yumruğunu havaya qaldırmışdı, Ukrayna dilində nəsə danışırdı. Abdulla və üç yoldaşının kənarda durub mitinqi izlədiklərini gördü. Onlara yaxınlaşdı:

– Burda nə baş verdiyini öyrənə bildinizmi?

– Yenicə gəlmişik, bizə də maraqlıdır, – deyə, Oğuza cavab verdilər.

Yaxında dayanmış, onların söhbətini eşidən bir tələbə dilləndi:

– Biz Ukraynanın müstəqil olmasını tələb eləyirik. Danışan yoldaşımız deyir ki, vətənimiz üçün son damla qanımızacan mübarizə aparacağıq.

Oğuz üzünü ona tutdu:

– Yaxşı, içəridə bütün partiyalar birgə mitinq eləyir. Siz niyə onlara qoşulmamısınız?

– Biz ukraynalıyıq. Vətənimizin və millətimizin azadlığından başqa bir fikrimiz yoxdu, – dedi, – başqa bir partiyanı qəbul eləmir, yad ideologiya barədə eşitmək belə istəmirik. İkincisi də, görürsünüz ki, sayca çoxuq, ona görə də mitinqimizi açıq meydanlarda keçirməyə məcburuq.

Kiyevdə olan əlliyə yaxın azəri ali məktəb tələbəsi də özlərinə məxsus təşkilat yaratmışdılar. Təşkilatın yığıncaqları növbəylə hər dəfə bir üzvün mənzilində keçirilir və Oğuz həmin yığıncaqları ötürmürdü. Təşkilatın fəaliyyətində ən çox fəallıq göstərən qısa boylu, kök, kəsik bığlı və dişlərinin hamısı qızıl olan Xəlil Müslümov adlı bir yoldaş idi. Yığıncaqlar əsasən onun evində keçirilir, gündəliyi də həmişə o hazırlayırdı. Qabiliyyətli, xoşsifət və namuslu oğlan idi. Evliydi, arvadıyla birgə yaşayırdı. Politexnik İnstitutun kimya fakültəsinin son kursundaydı.

Bütün üzvlər Azərbaycanın milli, müstəqil və yad fikirlərdən uzaq olmasını istədikləri halda, Mustafa Quliyev adlı bir üzv bu mövqeylə barışmırdı. O, kommunistlərin gizli təşkilatına daxil olmuş və bunu yoldaşlarından gizlətmirdi. Buna baxmayaraq, Azəri yığıncaqlarında da iştirak eləyirdi. Mustafa Quliyev universitetin fizika-riyaziyyat fakültəsini bitirmiş, amma vətəninə qayıtmamış və bir müddət də Kiyevdə qalmaq istəmişdi. Qısa boylu, girdə sifətli, mavi gözlü idi. Dinməz adam idi, az danışır, dinləməyə üstünlük verirdi.

Təşkilat Xarkov, Moskva və Peterburqdakı Azəri təşkilatlarıyla da əlaqə yaratmış, Rusiyanın dörd böyük şəhərində yaşayan Azəri gənclərinin problemlərini və dərdlərini bir mərkəzdən idarə eləyirdi.

Üzvlərin hamısı Vətənlə əlaqələrini kəsməməyə çalışırdı. Ən azı ayda bir dəfə üzvlərdən biri kuryer kimi Bakıya və ya Gəncəyə göndərilir, kuryerlər özlərilə müəyyən miqdarda silah da aparırdılar. Bu minvalla ildə bir neçə min silahın Azərbaycana aparmaq mümkün olduğu hesablanmışdı. Böyük miqdarda olmasa da, dəryadan damcı da olsa, yenə də Vətənin müdafiəsinə kiçik bir yardım idi.

* * *

Ukrayna paytaxtının ən gözəl prospektlərinin birincisi Kreşşatikdir. Uca tikililər və böyük mağazalar prospektə yaraşıq verir. Kiyevin ən sanballı tikilisi olan Bələdiyyə binası və şəhərin ən böyük parkı həmin prospektdə yerləşir.

Oğuz Kreşşatikdə tək gəzməyi sevirdi. Bir axşamüstü dostu Abdullayla birgə həmin prospektdə gəzəndə göydə uçan quşlardan birinin zığı təsadüfən Abdullanın şapkasına düşüb çirkləndirdi. Abdulla şapkasını çıxarıb təmizləməyə başladı. Prospektdən keçən iki qız hadisəni görmüşdülər, qəhqəhəylə gülürdülər. Nəhayət, ayaq saxladılar, biri dilləndi:

– Quş zığı uğur gətirir.

Abdulla dərhal cavab verdi:

– O uğur gecikmədi, iki mələk kimi gözəl qız düz qarşımıza çıxıblar.

Yerində edilmiş zarafat cavanların kefini açdı, tanış olub birgə addımlamağa başladılar. Şəhərin böyük bağı olan Kupeçeski (Tacirlər) bağına çatanda hava qaralmışdı. Parka girdilər, qıvrıla-qıvrıla uzanan, narın qum səpilmiş cığırlarla irəlilədilər. Oğuz qızlardan biriylə qabaqda gedirdi. O biri qızla gələn Abdulla xeyli geridə qalmışdı. Oğuzun yanınca gələn qız həddən artıq uzaqlaşdıqlarını sezəndə ayaq saxladı, arxaya baxıb dilləndi:

– Yoldaşlarımızı gözləyək.

Rastlarına çıxan ilk skamyada əyləşdilər. Oğuz ancaq indi özünü qıza tanıtmaq, onun kim olduğunu öyrənmək istədi:

– Özümü sizə tanıtmağı unutdum, – dedi, – mən qafqazlıyam. Ad-soyadım Oğuz Qayalıdı. Uniformamdan da gördüyünüz kimi Politexnikum tələbəsiyəm. Dərsə hələ yenicə başlamışam. Məni Kiyevdə dörd il də görə bilərsiniz. İndi də siz özünüz və rəfiqəniz barədə mənə danışın.

Gənc qız dilləndi:

– Kiyevdə doğulmuşam. Ad-soyadım Raya Buxmandı. Yəhudi ailənin qızıyam. Anam da, atam da sağdılar. Bir qardaşım var, hələ ehtiyat zabitidi. Dostunuzla gələn qız qulluqçumuz Ninadı. Kiçik yaşlarından bizimlə birgə yaşayır. Anam ona ailəmizin bir üzvü kimi münasibət bəsləyir. Məni küçəyə tək buraxmırlar, Nina həmişə yanımda olur. Evə də onunla qayıtmalıyam. Bax, mən də özümü sizə tanıtdım.

Oğuz:

– Harda yaşadığınızı söyləməyi unutdunuz.

Onu da deyim: – Malaya Vasilkovskaya, altmış dörd, üçüncü mərtəbə. Telefonumuz yoxdu. Başqa nə öyrənmək istəyirsiniz?

– Belə çıxır ki, sizi Ninasız görməyə güman yoxdu.

Raya fikrə getdi, az sonra suala cavab verdi:

– Evdən onunla birgə çıxaram. O qohumlarıgilə gedib, məni orda gözləyər. Mənim sirdaşımdı, bacı kimiyik…

Bu məqamda Raya narahat olmağa başladı. Abdullayla Nina gözə dəymirdilər.

– Qalxaq, onlara tərəf gedək, – qız dilləndi.

Çox getməmişdilər ki, Abdullagili gördülər, birgə prospektə çıxdılar.

Abdulla Rayaya sarı döndü:

– Üzr istəyirəm, – dedi – yoldaşımla öz dilimizdə danışmağa icazə verərsinizmi?

– Buyurun, buyurun, – qız etiraz eləmədi.

Raya Abdullanın nə danışacağını başa düşmüşdü, onun Ninadan uzaq dayanması da kimsənin nəzərindən yayınmamışdı.

– Oğuzcan, mənimlə gələn qız qulluqçuymuş.

– Bilirəm, indi bu barədə burda danışmayaq, – dedi, – qızları evlərinə ötürək, sonra məsələni öz aramızda danışarıq.

O cür də elədilər. Oğuz yol boyu xanımları zarafatlarıyla güldürdü. Abdulla isə heç ağzını da açmadı.

Qızları evlərinin yanınacan ötürməyə icazə yox imiş. Küçənin başında vidalaşdılar. Oğuz bir daha görüşmək üçün Rayadan razılıq almışdı.

Tək qalanda Oğuz dostunun təlx olmuş ovqatını düzəltmək məqsədilə mövzunu dəyişmək istədi.

– Gedək, bir yerdə axşam yeməyi yeyək. Mən qonaq eləyirəm.

Yol boyu ürəyini boşaltmamış Abdullanın əsəbiliyi sovuşmamışdı. Ürəyini ancaq indi boşalda bilərdi.

– Qulluqçusuyla qol-qola girib gəzir, əvvəlcədən bizə heç nə demir, biz də aldadılmış, gülünc vəziyyətə düşürük, – dedi, – ali məktəb tələbəsi qulluqçuya layiq görülür. Belə bir hadisəni ağlıma da gətirə bilməzdim.

– O qədər də dəymədüşər olma. Qulluqçu da mənim kimi sənin kimi bir insandı. Bir az danışmaqla nəsə oldumu sənə, yoxsa ağalığın əksildi?

Bu sözlər Abdullaya təskinlik gətirmədi, onu daha da hirsləndirdi.

Təsadüfən üzbəüz səkidən keçən Mustafa Quliyev onları uzaqdan görüb aralarında mübahisə elədiklərini sezdi. Küçəni keçib yollarını kəsdi.

– Dayanın görək. Hansınız babadan qalan mirası bölüşə bilmir?

Oğuz hadisəni qısaca danışdı. Abdulla susurdu. Amma hələ hirsi yatmamışdı. Mustafa ciddiləşdi, sifəti dəyişdi. O, Abdullanı sərt nəzərlərlə süzüb gözlərini qıydı, sonra dilləndi:

– Abdulla ağa, bu qədər məktəbə getmisən, dərs almısan, yenə də kor qalıbsan. Qulluqçu da bir işçidi. O, səndən də üstündü. Bunu yaxında görəcəksən və acısını çəkəcəksən.

Küçə izdihamlıydı. Üç cavanın küçənin ortasında bu cür danışması Oğuzu narahat elədi. Dostlar arasında baş verən kiçik bir hadisəyə siyasi don geyindirmək yersiz idi.

– Bu söhbətə burda son qoyaq. Sərt danışıb hadisəyə siyasi rəng vermək düzgün deyil. Bu adi hadisəni böyütməyə ehtiyac yoxdu. Üz-göz olmağa dəyməz.

Bu sözlər Mustafanı susdurmuşdu. Artıq Abdullanın danışmağa halı yox idi. Üçü də dinib-danışmadan prospektə qədər addımladılar. Bir-birilə soyuq tərzdə vidalaşıb ayrıldılar.

Qulluqçu qızı müdafiə eləməsi Oğuzu Mustafanın nəzərində ucaltmış, onda solçuluğa meyillik təsəvvürü oyatmışdı. Tələbə yığıncaqlarında da Oğuzun yoxsul yerlilərinin tərəfini saxladığını görmüşdü. Fikirləşdi ki, onu özünün partiya yoldaşı eləyə, bolşeviklərin gizli təşkilatına üzv yazdıra bilər. Ertəsi gün Oğuzun evinə gedib onunla üzbəüz oturdu. Əvvəlcə dünənki hadisəyə toxundu, sonra Kommunist Partiyasının³ əsas prinsiplərini izah eləməyə başladı. Çaşqın halda onu dinləyən Oğuz Mustafanın susmadığını görəndə onu susdurmaq məcburiyyətində qaldı.

– Bunları mənə niyə danışırsınız? Bütün partiyaların əsas prinsiplərini bilirəm, – dedi, – əvvəlcə məqsədinizi söyləyin, belə daha tez nəticə əldə eləyə bilərik.

– İstəyirəm ki, bolşeviklər partiyasına yazılasınız. Dərhal partiyaya üzv olduğunuz təqdirdə gizli fəaliyyətdə iştirak etmiş sayılacaqsınız və bolşeviklər hakimiyyətə gələndə böyük vəzifə alacaqsınız.

– Qulluqçu qızı müdafiə eləməyimlə məni solçuluğa meyilli hesab eləməyiniz düz gəlmədi. Məncə, yıxılanlara kömək eləmək, onları özünə bərabər saymaq hamının vəzifəsidi. Bəli, mən bugünkü cəmiyyətin, insanları siniflərə ayırmağın əleyhinəyəm, amma mənə üzv olmağımı təklif etdiyiniz partiya bu fikirdə deyil.Onlar daha da irəli gedib xalqı açıq şəkildə bir-birinə düşmən siniflərə ayırmaq niyyətindədirlər. Elə deyilmi? Siz bu fikri qəbul eləyirsinizmi? Sizinlə mübahisə eləmək niyyətim yoxdu. Kommunizmin əsas prinsiplərini izah elədiniz, bu mənlik deyil. Mən ancaq öz millətim barədə düşünürəm. Ona faydalı olmaq üçün də əvvəlcə məktəbi bitirməliyəm.

Mustafa əliboş halda Oğuzdan ayrıldı. Oğuzu cəmiyyətdən ayırıb proletar sinfinə daxil eləməyin mümkün olmadığını başa düşmüşdü. Oğuz Mustafayla yaxşı münasibətləri korlamamaq məqsədilə aralarında baş verən söhbəti dostlarına danışmadı.

Bu hadisə qısa müddətdə unuduldu. Oğuz imkan daxilində təhsilini davam eləyirdi. Raya ilə tez-tez görüşməyə, onu sevməyə başlamışdı.

III

Çətinliklərə baxmayaraq, məktəbdə təhsil davam edilmiş, ikinci semestr başa çatmışdı. Beş Gəncəli cavan tətillərini öz yurdlarında keçirmək üçün yola hazırlaşmağa başladılar. Qatarla səfər üç gün çəkirdi. Eyni qatarla əlləri titrəyən, səksən yaşlarında bir türk xanım da gedəcəkdi. Oğuz ondan göz-qulaq olmağı öz üzərinə götürdü.

Yola düşən gün hamı stansiyaya gəlmişdi. Oğuz istəməsə də Raya da oradaydı; ona yoldaşlarını tanıtmağa başladı:

– Abdullanı tanıyırsan. Onun necə adam olduğunu bilirsən. Bu yanımda dayanmış girdəsifət, qırmızısaç yoldaşım Nadir Məmmədovdu, atası türk, anası almandı, türkcəni olduğu kimi ruscanı da alman ləhcəsilə danışır. Onu hamı kimi mən də sevirəm, – dedi.

Bu cür təqdimat hamını nəşələndirdi. Raya diqqətlə Nadirə baxdı. O da güldü, amma sifəti çəhrayı rəng aldı, başını aşağı dikdi. Oğuz davam elədi:

– Solumda dayanmış yoldaşım Hüseyn Nəbiyevdi. Ona on beş yaşdan artıq verən yoxdu, halbuki məndən bir yaş böyükdü. Boyu qısa, qıyıqgöz olmasına baxma, cin kimi qaynardı. Heç vaxt nəşəsi əskik olmur.

Hüseyn gülüb təşəkkür elədi, amma başqa bir söz demədi.

– Bu uzunboylu, alagöz yoldaşım Zeynal Babayevdi. Atası varlı, Gəncədə pambıq fabrikləri olduğuna görə burnunu dik tutur. Hüseyn Nəbiyev onun ən yaxşı dostudu.Həmişə şıq geyinir, özünü baha satır.

Zeynal dərhal cavab verdi:

– Daha doğrusu, satmaq istəyirəm, amma təəssüf ki, məni almaq istəyən yoxdu. Bəxtim yoxdu, – gülümsəyə-gülümsəyə Rayaya baxdı, əlavə elədi. – Bəxtim olsaydı, bu aramızdakı gənc qız kimi bir xanım da məni seçib satın alardı.

Zeynalın bu zarafatı Rayanın xoşuna gəlmişdi. Hamıdan çox da o güldü.

Çarşaba bərk-bərk bürünmüş, cavan oğlunun qolundan bərk-bərk yapışmış, Oğuzun göz-qulaq olacağı yaşlı qadın addımlarını zorla ata-ata qatara çatıb oğlunun köməyilə vaqona mindi. Qadın Rayanın diqqətini çəkmişdi. Heyrətini gizlədə bilməyib soruşdu:

– O qəribə yad qadın kimdi?

– Ona mən göz-qulaq olacağam, – Oğuz cavab verdi, dərhal əlavə elədi, – Amma qısqanma, sənə xəyanət eləmərəm.

– Sənin də zarafatın heç əskik olmur, – Raya dilləndi.

* * *

Ağzınadək adamla dolu qatar Bakıya yaxınlaşırdı. Yer tapa bilməyən sərnişinlər vaqonun keçidlərində yüklərini bir yerə yığıb üstündə oturmuşdular. Oğuz göz-qulaq olacağı qadını vaqonun lap üst qatında oturtmuşdu. Onun yeri rahat idi. Qadının nə yeyib-içdiyini Oğuz axıradək öyrənə bilmədi.

Qatar günortaya yaxın Bakı vağzalına çatdı. Gənc dostlar sevinc içindəydilər, demək olar, artıq evlərinə çatmışdılar. Oğuz təkcə perrona enib gəzişməyə başladı. Burada hər yaşda, hər cür geyimdə adam görmək olardı. Bəziləri çamadan aparır, bəziləri sərnişin qarşılayır, bəziləri də dostlarını, yaxud qohumlarını yola salırdılar. Oğuz vaqona qayıtmaq istəyirdi ki, kənarda çamadanın üstündə oturmuş, yaxından tanıdığı Xədicə adlı qadını görüb ona yaxınlaşdı:

– Burda neyləyirsən, Xədicə bibi?

Yaşlı qadın Oğuzu görəndə sevinib, ayağa durdu. Əvvəlcə onun yanaqlarından öpdü, yalnız bundan sonra cavab verdi:

– Rusiyada olduğunu bilirdik. Nə vaxt gəlmisən?

– Elə indi. O üzbəüzdəki qatarla gəlmişəm. Gəncəyə gedirəm. Siz burda tək-tənha neyləyirsiniz?

– Əli əmini gözləyirəm. Biz də qatarla Gəncəyə getmək istəyirik, – dedi, – amma indicə eşitdik ki, orda qarışıqlıq var. Əmin narahat oldu. Vağzal rəisini tanıyır, ondan düzünü öyrənməyə getdi. Səni qorxutmaq istəmirəm. Cavansan, necə olsa, yolunu tapıb gedərsən. Biz qocayıq, bizdən ötrü çətin olar.

– Yaxşı, Xədicə bibi, onda mən yoluma davam eləyim.

Oğuz vaqonuna minəndə iki silahlı rus əsgərinin lokomotivə və hər vaqona bir əsgərin mindiyini gördü. Xədicə bibinin söylədiklərinin doğru olduğu aşkara çıxdı. Neyləyəcəyini bilmədən kupeyə qayıtdı. Yoldaşları pəncərədən bir neçə şüşə su və yol üçün bir qədər yemək almışdılar. Oğuz onlara eşitdiklərini danışdı. Zeynal narahat olmadı və dedi:

– Fikir vermə. Biz ora çatanacan hər şey ötüb-keçəcək.

O biri yoldaşları susdular. Onlar da narahat olmamışdılar.

Qatar qaranlığı yara-yara yoluna davam eləyirdi. Gəncəyə çatmağa bir neçə kiçik stansiya qalmışdı, demək olar, şəhərin ətrafına çatmışdılar. Həmin stansiyalardan birincisi olan Borsunluya çatanda stansıyanın qaranlığa bürünməsi, vağzal rəisini qatarı qarşılamaması qatar heyətində şübhə oyatdı. Əllərində fənərlər perrona enən bələdçilər vəziyyəti aydınlaşdırmağa başladılar. Stansiya binasının qapı və pəncərələri taybatay açıq idi. Yerdə şüşə sınıqları vardı. Otaqların müxəlləfatı qismən dağılmış və sındırılmışdı. Ətrafda səssizlik hökm sürürdü. Bir qədər əvvəl burda ciddi qarşıdurma olduğu aşkar görünürdü.

Qatarın rəisi ucadan qışqırdı:

– Burda kim var?

Uzaqlardan kəsik-kəsik səs eşidildi:

– Burdayam, məni qurtarın.

Qatar heyətindən bir neçə nəfər səs gələn tərəfə qaçıb stansiya rəisini ağır bir şkafın arxasına girmiş halda tapdılar. Rəis oradan qurtarılsa da vəziyyəti yaxşı deyildi. Saçları dağılmış, paltarı cırılmış, gözləri çuxura düşmüşdü. Sifətində qan ləkələri vardı, əlləri də qanlıydı. Halsız olan, ayaq üstdə dayana bilməyən rəis çətinliklə dilləndi:

– Arvadımı və qızımı quldurlar qaçırdılar. Sizə yalvarıram, onları qurtarın.

Rəislə sorğu-sualdan sonra faciəvi vəziyyət bir qədər aydınlaşdı. Silahlı quldurlar stansiya binasına basqın eləmişdilər. Stansiya rəisi silahlı müqavimət göstərsə də onların binaya girmələrinin qarşısını ala bilməmişdi. Binanın içində baş verən əlbəyaxa davaya rəisin arvadı və qızı da qoşulmuş, amma quldurların öhdəsindən gəlmək mümkün olmayıb. Axırda quldurlar kişini şkafın arxasına salaraq qadınları qaçırmışlar.

Təskinlik vermək məqsədiylə zərərçəkmişə dərman içirdildi, qatarla gələn əsgərlərdən ikisi binanın arxasına keçib, havaya bir-iki güllə atdılar, amma heç bir cavab gəlmədi.

Stansiya rəisi az da olsa, özünə gələndə teleqraf aparatının arxasına keçib, Gəncə stansiyası rəhbərliyindən kömək istədi. Alınan cavab sevindirici deyildi: “Özümüz də pis vəziyyətdəyik, otağımızda həbs olunmuşuq. Kömək eləmək mümkün deyil”.

İkinci teleqrafla qatarın Gəncəyə gəlməsinin mümkün olub-olmadığı sualı verildi. Cavab verdilər:

– Üzərimizə heç bir məsuliyyət götürə bilmərik, istədiyiniz kimi hərəkət eləyə bilərsiniz.

Qatar heyəti arasında baş verən uzun mübahisədən sonra qərara gəldilər ki, yola davam eləsinlər.

Borsunlu stansiyasının binası dəmiryol xəttinin xəlvət bir yerində tikilmişdi. Xəttin o biri tərəfində Bakıdan Batuma neft vuran ara nasos stansiyası vardı. Orada işləyən üç yüz nəfərlik heyət stansiyada baş verən davanı və atışma səsini eşitmiş, işi saxlayıb, işıqları söndürüb binadan çıxmış, haradasa gizlənmişdilər. Qatarın gəldiyini görən kimi stansiyaya qayıdıb camaata qarışmışdılar.

Stansiya rəisi və ara nasos stansiyasının işçiləri minəndən sonra qatar yoluna davam elədi, ara stansiyalarda dayanmadan Gəncə stansiyasının relslərlə örtülmüş geniş stansiyasına daxil oldu. Həmin məqamda qəfildən əyləc basıldı, sərnişinlər bərk silkələndilər. Qatarın qəfildən dayanması hər an bir hadisə baş verəcəyini gözləyən sərnişinlərdə qorxu və həyəcan oyatmışdı. Yoluna davam eləyən qatar eyni relslər üzərindəki başqa bir qatara çırpılmaqdan güclə qurtulmuşdu.

Gəncə vağzalının gündüz kimi işıqlandırılmış binası mülki geyimli, silahlı cavanlarla ağzınadək doluydu. Sərnişin qatarı asta və çəkingən sürətlə stansiyaya girdi. Perrondakı izdihamın saldığı səs-küy və aradabir eşidilən bağırtılar buradakı ab-havanın xarab, vəziyyətin qarışıq olduğundan xəbər verirdi.

Qatar rəisi stansiyadakı vəziyyəti öyrənmək üçün iki nəfərlə aşağı enib müdiriyyətin yanına getdi. Hamı qatar rəisinin gətirəcəyi məlumatı gözləyirdi. Qatardakı silahlı əsgərlər də veriləcək əmr üzrə hərəkət eləyəcəkdilər.

Qatar rəisi hələ qayıtmamışdı, amma sərnişinlərdən bəzilərinin öyrəndiklərinə görə, silahlanan erməni gəncləri stansiyanın yaxınlığında düşərgə salmış rus kazaklarının köməyi ilə stansiyaya nəzarəti ələ keçirmişdilər.

Səfərləri başa çatan beş azəri tələbə çarşablı qadınla birgə perronun yarıqaranlıq və gözdəniraq bir yerinə endilər, çamadanlarını üst-üstə yığıb, qadını arxasında gizlətdilər.

Gurultu, çığırtı, şillə səsləri eşidildi. Bir neçə erməni gənci yaxaladıqları bir azəri kişini şillələyə-şillələyə vağzalın qapısına doğru sürüyürdülər. O da çırpına-çırpına qışqırırdı:

– Məni buraxın. Mən sizə neyləmişəm, yalvarıram, məni öldürməyin!

Gənc tələbələri ancaq indi qorxu bürüdü. Həyatlarının təhlükədə olduğunu dərk elədilər. Həmin məqamda Zeynal bir təklif irəli sürdü:

– Bizim pambıq fabrikimiz bura yaxındı. Görək, müdir yatmayıbsa, ora gedək, gecəni orda keçirək.

Zeynal yoldaşlardan Hüseyni də özüylə götürüb, vağzal binasının yan tərəfindəki hovuzlu və qaranlıq həyətin otlarını ayaqlaya-ayaqlaya gözdən itdi.

Qorxu içində qalan üç yoldaş onu gözləməyə başladı. Onların qayıtması da uzanır, hər an bir hadisənin baş verəcəyindən qorxurdular, amma əllərindən heç bir şey gəlmirdi.

Qatar hələ getməmişdi, gözləyirdi. Borsunlu stansiyasının rəisi və üç nasos satansiyası işçisi düşürülüb, sorğu-sual olunmaq üçün vağzal binasına aparıldılar. Baş verənlərə Oğuz ancaq uzaqdan baxa bildi. Uzun müddət keçməsinə baxmayaraq, Zeynalla Hüseynin gəlmədiklərini görən üç tələbə həmin qatarla Tiflisə qədər yola davam eləmək qərarına gəldilər. Təhlükə aradan qalxanda Gəncəyə qayıda bilirdilər. Təhlükədən can qurtarmaq üçün ən yaxşı çarə kimi bunu tapıb çamadanları qatara daşımağa başladılar. Elə bu məqamda Zeynalla Hüseyn qaça-qaça gəldilər: hər şey qaydasındaymış, fabrik müdiri onları gözləyirmiş.

Orta yaşlı yəhudi olan fabrik müdiri qonaqlarını qarşılamaq üçün stansiyaya yaxın küçəyə qədər gəlmişdi. Vağzalın yan həyətindən çamadanlar və çarşablı xanımla birgə küçəyə çıxan cavanlar dinib-danışmadan müdirin arxasınca getməyə başladılar. Küçə boş və qaranlıq idi. Xüsusi kiçik doqqazdan fabrikin həyətinə girdilər. Bura dirəkdən asılmış lampalarla işıqlandırılmış bir yer idi. Sağ tərəfdə müdirin ikimərtəbəli idarə binası, onun üzbəüzündə pambıq bardanları ilə dolu böyük anbar vardı. Əsl fabrik binası idarə binasının arxasında qalırdı, buradan görünmürdü. Bütün fabrik ərazisi hündür divarla əhatə olunmuşdu.

İdarə binasının giriş qapısı ağzında cavanları fabrik müdirinin gənc arvadı gülərüzlə qarşıladı. Qonaqları yaxşı döşənmiş iri salona apardılar, ev sahibləri ancaq burada onlarla tanış olub “xoş gəldiniz” dedilər.

Qorxu sovuşmuşdu, cavanlar rahatlanmışdılar. Hamı kresloya sərildi. Yaşlı qadın da üzünü bərk-bərk bürüyüb arxa kresloda oturmuşdu.

Ev sahibləri yuxudan oyadılmışdılar. Onları çox yormaq olmazdı. Borsunlu hadisəsini vağzalda keçirdikləri qorxunu qısaca müdirə danışıb ondan qarışıqlığın səbəbini öyrənmək istədilər. Sən demə, müdir o qədər də xəbərdar deyilmiş. Əsasən ciddi bir narahatlıq olmadığını dedi. Türklər Milli Komitə yaradıblarmış, baş verən xırda-para qarışılıqların qarşısını qısa müddətdə alırlarmış. Ermənilər də öz tərəflərində ayrı bir idarə üsulu qurmuşdular.

Söhbət əsnasında evin xanımı tort və çay gətirdi. Yaşlı qadın kreslodaca yuxuya getmişdi. Onu oyatmadılar. Çay içə-içə söhbətə davam eləyirdilər. Evin xanımı gözdən itmişdi. Müdirin də yuxusu gəlirdi. Arada üzünü Zeynala tutub dilləndi:

– Kiçik ağa bilir, burda artıq yorğan-döşək yoxdu. Ona gözə də sizə lazımi rahatlıq yarada bilməyəcəyik.

– Siz özünüz rahatlanın. Hər halda səhər tezdən qalxmalısınız. Biz yəqin bir şey fikirləşərik, – deye, – Zeynal əlini yüngülcə müdirin kürəyinə vurdu.

– Gecəniz xeyirə qalsın, – dedi, – müdir qalxıb otaqdan çıxdı.

Cavanlar tək qalanda şəhərə necə gedəcəklərini müzakirə eləməyə başladılar. Zeynalın təklifi belə oldu:

– Gecəni burda keçirək. Bura bizim öz evimizdi. Səhər qalxıb, vəziyyəti öyrənər, ona uyğun hərəkət eləyərik.

Hamı təklifi bəyəndi, yalnız Oğuz müsbət qarşılamadı:

– Şəhərə üç-dörd kilometrlik yolumuz qalıb. Çamadanlarımızı və bizimlə gələn xanımı burda qoyub yola çıxaq. Yolu yaxşı tanıyırıq, az qala hər daşına bələdik. Ətraf qaranlıq olduğuna görə evə daha təhlükəsiz, daha tez çatarıq.

Oğuzun təklifilə razılaşmadılar.

– Faytonla rahat getmək dura-dura niyə piyada gedək? Evə erkən çatıb hamını oyadacağıq, narahat eləmiş olacağıq, – dedilər.

Nadir Məmmədov Oğuzun təklifinə tərəfdar çıxdı, amma yorğunluğunu bəhanə gətirib yola bir saat sonra çıxmağı məsləhət bildi. Bir saat sonra isə Nadir bərk yuxuya getmişdi, daha qalxmaq istəmədi. Oğuz da kresloda oturmuş halda yatmaqdan başqa bir əlac görmədi.

IV

Günəş hər tərəfi öz şüalarına qərq eləmiş, hava qızmağa başlamışdı. Hamı erkəndən qalxdı, yalnız yaşlı xanım hələ də yatırdı, ya da özünü elə göstərmək istəyirdi. Gecəni narahat keçirmələrinə baxmayaraq, cavanların kefi kök idi

Pəncərədən həyət və pambıq anbarı indi daha yaxşı görünürdü. Həyətdə heç kəs yox idi, hər tərəf sükut içindəydi. Abdulla Zeynala sataşmaq istədi:

– Deyəsən, sənin fabrikini ancaq müdirlə arvadı idarə eləyir. Həyətdə ins-cins gözə dəymir.

Zeynal fikir vermədi, cavab əvəzinə təklif elədi:

– Ev sahibləri bizə səhər yeməyi hazırlayır. Yemək gələnəcən Hüseynlə küçəyə çıxaq, görək məhəllədə nə var, nə yox.

Yoldaşlarının verəcəkləri cavabı gözləmədən ikisi də bayıra çıxdı. Çox keçməmiş qayıdıb, hər tərəfin sakit olduğunu söylədilər. Nə silahlı erməni gəncləri, nə də rus kazakları görmüşdülər..

– Səhər yeməyimizi yeyək, iki fayton çağıraq, tez evimizə yola düşək, – Zeynal dedi.

Zeynalın Hüseynlə gətirdiyi xəbər və elədiyi təklif hamını sevindirdi. Halbuki gerçək vəziyyət başqa idi. Onların küçədə türkcə danışdıqlarını məhəllənin erməni uşaqları eşitmiş, rus kazaklarına xəbər çatdırmışdılar.

Cavanları süfrə arxasına dəvət elədilər. Hər şey zövqlə hazırlanmışdı, bol idi. Hiss olunurdu ki, müdirin xanımı onlara ürəkdən qulluq eləyir.

– Bundan buyurun, ondan götürün, bu mürəbbəni özüm bişirmişəm. Niyə yağdan az götürürsünüz? – deyə, elə hey danışırdı.

Səhər yeməyi başa çatmamışdı ki, fabrikin ikitaylı böyük darvazası gözlənilməz gurultuyla döyüldü.

– Yəqin, arabaçılar pambıq götürməyə gəliblər. Onlar həmişə belə səs-küy salırlar, – deyən müdir qapını açmağa getdi.

Müdirin qayıtması uzandı. Bayırdan səslər gəlirdi. Bir neçə nəfər eyni vaxtda ucadan danışırdı. Süfrə arxasındakılar narahat oldular, hamısı birgə qalxıb pəncərənin qarşısına getdilər. Tül pərdənin arxasından görünən mənzərə qorxunc idi. Altı silahlı rus kazakı fabrikin həyətinə girmişdi, müdirdən fabrikdə gizlənən türk tələbələri verməyi tələb eləyirdilər. Müdir onların qarşısında az qala yalvara-yalvara deyirdi:

– And içib təkrar deyirəm, fabrikimizdə türk tələbələr-filan yoxdu. Kiçik məhəllə uşaqlarına necə inana bilərsiniz?

Kazaklar müdirin andına inanan kimi oldular. Öz aralarında nəsə danışdılar, sonra çıxıb getdilər. Müdir alnından süzülən tər damcılarını silə-silə otağa qayıtdı:

– Sizin burda olmadığınıza and içdim, – dedi, – bu təzyiq altında içilmiş anddı. Allah məni bağışlayar. Həyatınızı xilas eləmək lazım idi.

Tələbələrin rəngi dümağ ağarmışdı. Zeynal təhlükəli vəziyyətdən qurtulmaq çarəsini özünə görə düşündü:

– Atama zəng vurub, deyəcəyəm ki, gəlib məni burdan aparsın.

Hüseynlə Abdulla Zeynalın bu qərarına tərəfdar çıxdılar, dedilər ki, onlar da evlərinə zəng vurub kömək istəyəcəklər. Nadir susurdu. Oğuzsa bu qərarın əleyhinə çıxdı:

– Neyləmək istədiyinizi başa düşmürəm, – dedi, – siz uşaq deyilsiniz. Atanızın, yaxud böyük qardaşınızın gəlib sizi aparmalarını istəyirsiniz, gəlsələr, onların da başı bəlaya düşməzmi? Öz-özümüzü qurtarmalıyıq. Fabrikin xəlvət olan arxa qapısından bir-bir çıxaq, torpaq yolla ana yolacan gedək. Sonrası asandı. Qabağımıza heç kəs çıxmaz, çıxsa da türk olduğumuzu sezməz.

Yoldaşları Oğuzun bu məsləhətini mənasız sayıb evlərinə zəng vurdular və kömək istədilər. Danışıb qurtardıqdan sonra Abdulla dilləndi:

– İndi işlər yoluna düşər.

Zeynalın kefi yaxşıydı. Bu dəfə qoca qadına sataşıb yoldaşlarını güldürmək istədi:

– Sən dörd gün olar çarşabını açmadın, xalacan. Amma sən yuxuda olanda mən çarşabı azca qaldırıb üzünü gördüm.

Zeynal sözünü bitirməmişdi ki, küçə qapısı əvvəlki kimi bərk-bərk döyüldü. Cavanları yenidən qorxu bürüdü. Kazakların qayıdıb gəldiklərini güman eləyib binanın ikinci mərtəbəsinə qaçdılar, otağın arxa divarına bərk-bərk qısıldılar elə bil divarı deşib qaça biləcəkdilər. Oğuz tualet masasının iri güzgüsündə gördü ki, rəngi ağarıb, sifətində bir damcı qan qalmayıb.

Cavanlar burdan həyətdə baş verənləri nə görür, nə eşidirdilər. Vəziyyətdən xəbər tutmaq üçün qabaq otağa keçən Oğuz tül pərdənin arxasından narahatedici hadisəni gördü. Müdir və arvadı silahlı kazakların əhatəsində qalmışdılar. Qadın ucadan ağlayır, saçlarını yola-yola deyirdi:

– Məni öldürün, amma ərimi aparmayın. O yalan deməyib, bizdə türk tələbələr yoxdu. İstəyirsiniz, evi axtarın. Mən də and içirəm ki, burda ikimizdən başqa kimsəni tapa bilməzsiniz.

Xanımın ağlaması və hayqırtısı o qədər inandırıcıydı ki, evdə axtarış aparmağa gələn kazaklar fikirlərindən daşındılar və çıxıb getdilər.

Müdir və arvadı kədərli halda alt mərtəbəyə qayıtdılar. Beş yoldaş da bir-birinin ardınca qəmli halda üst mərtəbədən endilər. Evin xanımının axıtdığı göz yaşının son damcıları hələ qurumamışdı, yanağında qalmışdı. Dağınıq saçları kürəyinə səpələnmişdi. Əri daha sakit görünürdü. Sözə də birinci o başladı:

– Allah kömək elədi, – dedi, – hadisə zamanı kazaklardan birinin dinməzcə alt mərtəbəyə girib axtarış apardığını gördüm. Ürəyim ağzıma gəldi. Türk qadınını görməməsi mümkün deyil, amma yəqin ki, fikir verməyib. Çox güman, üst mərtəbəyə qalxmaq da ağlına gəlməyib, ona görə də əliboş halda yoldaşlarının yanına qayıdıb onlara qarışdı. Onun axtarış apardığını yoldaşları görmüşdü. Bunu dəqiq deyə bilərəm. Buna görə də sizin burda olmadığınıza inandılar. Yoxsa arvadımın and-amanı onların qarşısını ala bilməzdi. Əminəm ki, kazakları erməni cavanları başdan çıxarırlar, onlar gündüzlər gizlənir, gecələr silah götürüb peyda olurlar. Vağzalda gördüyünüz silahlı dəstə də onlar idi. Yəqin ki, kazakları aldadıb bura gətirənlər də onlardı. Buna görə də rusları üçüncü dəfə də göndərə bilərlər. Yaxşısı budur ki, tez anbara gedib pambıq bardanlarının arxasında gizlənin.

– Bəs niyə erməni cavanlar bu işi özləri görmürlər, kazakları göndərirlər, – deyə, – Oğuz soruşdu.

– Daha güclü olan türklərin qisas almasından qorxub əlaltdan gizli döyüş aparırlar, – dedi müdir.

Sanki böyük təhlükə ötüşmüşdü, amma hamı hələ həyəcan içindəydi. Bu həyəcanın təsiri altında hətta öz həyatlarını təhlükəyə atıb onları qoruyan ər-arvada təşəkkür etmək də ağıllarına gəlmədi.

Vəziyyətin çox çətin olduğunu görən Oğuz anbara getməzdən əvvəl kömək istəmək üçün qohumu Nəsib bəy Yusifbəyliyə zəng elədi. Nəsib bəyin Milli Komitədə olduğunu, “Yaşıl qvardiya” adlı bir hərbi təşkilat yaradıldığını hələ Kiyevdə olanda öyrənmişdi. Onları bəlkə həmin birlik xilas eləyə bilərdi.

Dəstəyi Nəsib bəyin xanımı götürdü, Oğuzun səsini tanıdı:

– Sənsənmi, Oğuz? Bir neçə tələbənin stansiya məhəlləsində mühasirəyə alındığını bir az əvvəl eşitdim. Sən də onların arasındasanmı?

Oğuz hadisəni qısaca danışdı.

– Nəsib bəy evdə deyil, amma onu tapıb kömək istədiyini deyərəm.

Cavanlar anbarın pambıq çuvalları arasında gizləndilər. Buradan fabrikin arxasına gedən torpaq yol və uzaqlarda nazik zolaq halında şəhərin yaşıl bağ-bağçaları görünürdü.

Çox keçmədən torpaq yolla fabrikə doğru bir faytonun gəldiyini gördülər. Cavanlar arxa oturacaqda tək oturmuş adamı tanıdılar. Bu Zeynalın atasıydı. Zeynal dərhal həyətə çıxıb hamıya xəbər vermək istədi:

– Atam gəldi, atam gəldi!

Onun səsini eşidən müdir evdən çıxıb qapını açmağa qaçdı. Zeynal sevinir, bir yerdə qərar tuta bilmir, hey təkrar eləyirdi:

– Xilas olduq, Xilas olduq!

Fayton fabrikin ətrafını dolaşıb ön tərəfdəki qapının ağzında dayandı. O biri cavanlar da həyətə çıxmışdılar. Zeynalın atası Hacı Paşa faytondan enəndə əsəbi və çaşqın görünürdü. Həyətə girdi, kimsəylə hal-kef eləmədən oğlundan soruşdu:

– Hardadı sənin çamadanların? Tez götür, gedək.

Zeynal çamadanları gətirmək üçün qaçanda dostu Hüseyni səslədi:

– Hüseyn, sən də bizimlə gəl!

Bu dəvəti eşidən Hacı Paşa sərt tərzdə etiraz elədi:

– Yox, olmaz! Mən təkcə oğlumu aparmağa gəlmişəm.

Ata-oğul kimsəylə vidalaşmadan faytona mindilər, fayton hərəkətə gəldi. Qalan tələbələr qaçıb anbardakı yerlərini tutdular, faytonun arxasınca baxmağa başladılar. Fayton gəldiyi yolla qayıdıb fabrikin arxasındakı torpaq yolla irəlilədi. Elə həmin məqamda silahlar guruldadı, faytonçu cavanların gözləri qarşısında yerə yuvarlandı, atlar da yerə sərildilər, Hacı Paşa və oğlu faytonun içinə yıxıldılar. Haradan, kimin atəş açdığı məlum olmadı.

Məsələ cızığından çıxmışdı. Anbarda oturub ölümü gözləmək ağıllı iş olmayacaqdı. Oğuz gizləndiyi yerdən çıxıb stansiyaya sarı getmək qərarına gəldi. Kazakların onu tanımayacaqlarına əmin idi. Bu cəsarət tələb eləyən hərəkət onu düşdüyü yanğından xilas eləyə bilərdi. Fikrini yoldaşlarına demədi. Necə olsa da onlar bu fikirlə razılaşmayacaqdılar. Ehtiyatla həyətə çıxdı.