Bakı rüzgarı

Güllə səslərindən narahat olan müdir və arvadı binanın qapısı ağzına çıxmışdılar. Oğuz onlara Zeynal və atasının vurulduğunu demək istəmədi, amma atacağı cəsarətli addımı izah elədi. Müdirin arvadı bu dəlisov hərəkətlə razı olmadığını və onu buraxmayacağını deyib, Oğuzun qolundan yapışdı. Amma Oğuz fikrindən dönmədi:

“İnsani düşüncələrlə elədiyiniz bütün yaxşılıqlara, fədakar hərəkətlərinizə görə min dəfələrlə təşəkkürlər!”– deyərək, xanımın əlini sıxdı və binanın kiçik qapısından küçəyə atıldı.

Silah səsləri susmuş, hər tərəf yenidən sükuta qərq olmuşdu. Oğuzun çıxdığı küçə bomboş idi. Günəş, demək olar, günorta yerinə çatmışdı. Çox getməmişdi ki, uzun səngərə rast gəldi. Cərgəylə səngərdə dayanmış rus kazakları silahlarını pambıq fabriki yoluna tuşlayıb dayanmışdılar. Gözlərini oradan çəkmirdilər. Oğuzun sipərə yaxınlaşdığını heç kəs sezməmişdi. Onu yalnız səsini çıxaranda gördülər:

–Yoldaşlar, hər halda keçməyimə icazə verərsiniz.

Şübhələnmək kazakların heç ağlına belə gəlmədi.

–Tez keç! – dedilər.

Oğuz səngərin münasib yerindən keçdi. Təhlükədən qurtulmuşdu, dərindən nəfəs aldı. Artıq kazakların tüfənglərinin lüləsi ona sarı tuşlanmamışdı. Yoluna davam elədi. Vağzalın su anbarına çatanda gördü ki, dörd rus kazakı iki pulemyotu tikilinin damına çıxarmağa çalışır. Bu, döyüş hazırlığına oxşayırdı. Yoluna davam eləyən Oğuz stansiyanın böyük həyətinə çatmışdı, uca ağacların kölgəsilə addımlayırdı. Üç kazakın ona doğru gəldiyini gördü. Əllərindəki qılıncları yuxarı qaldırıb irəliləyirdilər. Qılıncların ucuna sülh mənası verən ağ başlıq keçirmişdilər. Oğuz gələnlərin “Yaşıl qvardiya”nın əsgərləri olduğunu başa düşdü. Onları qohumu Nəsib bəy göndərmişdi. Azəri kazaklar sağa-sola baxa-baxa, iti addımlarla gəlirdilər. Oğuz dərhal onların yanına qaçıb türkcə soruşdu:

– Azərbaycan əsgərlərisiniz, elə deyilmi?

Sual onları sevindirdi. Tələsdiklərinə görə suala sualla cavab verdilər:

– Pambıq fabrikindənmi gəlirsiniz, yoldaşlarınız hardadı?

Oğuz lazımi məlumatı verdi. Onlar ləngimədən və vaxt itirmədən Oğuzun gəldiyi yerə qaçdılar. Oğuz bir müddət əsgərlərin arxasınca baxdı. Su anbarının yanında rus kazaklarıyla qarşılaşan Azərbaycan əsgərlərinin onlara rus dilində “Sizinlə vuruşmağa gəlməmişik”, – dediyini eşitdi.

Yoluna davam eləyən Oğuz vağzalın binasına çatıb içəri girdi. Axşamkı izdihamdan əsər-əlamət yox idi. Silahlı erməni gənc belə gözə dəymirdi. Gəldikləri qatar da getmişdi. Bufetçi qoca erməni axşamkı hadisələri elə bil unutmuşdu, əlindəki əskiylə sakitcə şərab şüşələrinin tozunu silirdi. Oğuz binanın qarşısındakı meydançaya çıxdı. Yolun o biri kənarında əlliyə yaxın Azərbaycan əsgərinin at belində durduğunu gördü. Onlar bayaq gedən əsgərlərin gətirəcəyi xəbərə görə hərəkət eləməyə hazır idilər. Meydançanın düz ortasında ikiatlı fayton dayanmışdı, arxa oturacaqda almana oxşayan kök kəndli qadınla bir uşaq əyləşmişdi. Faytonçu Oğuzun gəldiyini görüb soruşdu:

– Şəhərəmi gedəcəksiniz? Buyurun, apararam.

Gəncə faytonçularının hamısı istisnasız türk idi. Faytonçunun rahatlıqla müştəri axtarması Oğuzu çaşdırdı elə bil yuxu görürdü. Vağzalın dünənki və bugünkü vəziyyəti, fabrikdə davam eləyən qorxulu vəziyyət, ortada bir səbəb olmaya-olmaya rus kazaklarının türkləri öldürmələri, faytonçunun güllə səslərinə heç fikir vermədən gəlməsi və arxayın halda müştəri axtarması görünməmiş hadisələr idi.

Oğuz faytona minmək istəyəndə uşaq qabaq oturacağa keçib yerini Oğuza verdi. Dərhal şəhərə doğru yola düşdülər. Yolda heç bir arabaya, yaxud adama rast gəlmədilər. Atlı tramvay da işləmirdi. Stansiyaya gediş-gəliş, demək olar, tamamilə dayanmışdı.

Şəhərin girişinə çatanda vəziyyət dəyişdi, heyrətamiz mənzərə göründü. Az qala Gəncənin bütün əhalisi ordaydı. Beş azəri tələbənin rus kazakları tərəfindən fabrikdə saxlandığı, onları qurtarmaq üçün xeyli sayda əsgər göndərildiyini eşitmişdilər. Camaat həyəcan içində hadisənin sonunu gözləyirdi.

Oğuzun mindiyi fayton yavaşlayıb camaatın arasına girdi, bir anda onu dövrəyə aldılar. Oğuzu başqa dünyadan gəlmiş insan kimi qarşıladılar. Arabaya minib oğlanı öpənlər oldu. Hamı ondan nəsə öyrənmək istəyirdi, amma səs-küydən heç nə eşidilmirdi. Oğuz camaatın marağını təmin eləmək məqsədilə faytonun içində ayağa qalxdı, ara sakitləşəndə baş verənləri danışdı. Döyüş meydanından alınan yeni məlumatları da camaatdan bəziləri ona çatdırdılar. Hacı Paşa, Abdullanın böyük qardaşı, Hüseynin yeznəsi, iki faytonçu və dörd at öldürülmüşdü. Zeynal boğazından ağır yaralanıbmış. Rus kazaklarıyla əldə edilən razılıqdan sonra ancaq ölüləri və yaralı Zeynalı götürmək üçün həkimlər və məmurlar göndərilib.

Oğuz ağlamaq istədi. Yoldaşlarının yaratdıqları hadisənin nəticəsi bu idi.

Fayton camaatdan uzaqlaşdı. Şəhərin mərkəzinə çatanda kəndli qadınla uşaq faytondan endilər. Oğuz da enmək istədi, buradan uzaq olmayan bacısının evinə piyada gedəcəkdi, amma faytonçu onu evə qədər aparmaqda israr elədi, çatanda da Oğuzun dil tökməsinə baxmayaraq, ondan pul almadı. Oğuzun bacısı qardaşının təhlükədə olduğunu, hətta öldürüldüyünü eşitmiş, ağlamaqdan gözləri şişmişdi. Qarşısında oğuzu görəndə bir daha ağladı, amma bu dəfə axan sevinc göz yaşları idi.

V

Gəncəyə gəldiyi bir həftə olmuşdu. Oğuz həftənin yeddi gününü də evdə qaldı, baş çəkməyə gələn qonaqlarla görüşdü. Pambıq fabriki hadisəsinin nəticəsini də qonaqlardan öyrənə bildi. Azərbaycan əsgərləri rus kazaklarıyla dil tapıb Abdullanı, Hüseyni, Nadiri, türk xanımı, fabrik müdirini və arvadını xilas eləmişdilər. Türk xanım evinə aparılmışdı, Zeynal isə yaralı halda evdə yatırdı.

Dincəldikdən sonra Oğuzun ilk işi hadisədən özü kimi salamat qurtaran dostu Nadiri götürüb Zeynala baş çəkməyə getmək oldu. Zeynalın boğazı tənziflə sarınmışdı, arxası üstə yatağında uzanmış, həkimlər danışmağı qadağan eləmişdilər. Az sonra Abdulla və Hüseyn də ora gəldilər. Kiyevdə gülüb-zarafatlaşan beş yoldaş indi yenə bir yerə yığışmışdı, amma indi kədər və yas içində susurdular.

Ertəsi gün Oğuz müvəqqəti olaraq qohumlarının evində qalan fabrik müdiri və arvadına baş çəkməyə getdi. Ər-arvadın sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Fabrik əhvalatı onları Oğuza, Oğuzu onlara ən səmimi duyğularla bağlamışdı. Xanım Oğuza doğru qaçdı, – Qardaşım gəldi, – dedi, – onu qucaqlayıb öpdü:

“Sizi qarşımda görməsəydim, rus kazaklarının arasından sağ-salamat keçməyinizə inana bilməzdim”, – deyib ucadan güldü.

Sonra orta məktəb şagirdi olan yeganə oğlunu otağa çağırıb Oğuzla tanış elədi. Fabrik məktəbdən uzaqda yerləşdiyinə görə uşaq qohumlarıgildə qalırmış. Riyaziyyatdan axsayırmış. Oğuz onu imtahana hazırlamağı öz üzərinə götürdü. İmtahan gününəcən birgə çalışdılar, oğlan sınaqdan uğurla çıxdı.

Günəşli bir gün idi. Oğuz bacısının balaca oğlunu özüylə götürüb şəhər parkını gəzməyə getdi. Yol Milli Komitənin binası qarşısından keçirdi. Binanın qapısından asılmış, iri hərflərlə yazılmış afişa gözünə sataşdı. “Azərbaycanın dünəni, bu günü və sabahı” adlı konfrans keçiriləcəyi elan edilirdi. Giriş sərbəst idi.

Oğuz fürsəti əldən vermək istəməyib səhəri gün ora getdi. Salon ağzınacan dolmuşdu. Gəncənin qabaqcıl şəxsləri də sıralarda öz yerlərini tutmuşdular. Yaşlı və xoşsifət konfrans sədrini Oğuz tanıyırdı. Bakının ziyalı adamlarından biri idi. Bir neçə gün əvvəl Bakıda baş vermiş qarışıqlıqdan qaçıb bura gəlmişdi.

Konfrans uzun çəkdi. Oğuz vətəni haqqında bir çox məlumat əldə elədi. Maraqlı saydığı hissələri cib dəftərinə qeyd elədi. Konfransın qısa xülasəsi beləydi:

“Yoldaşlar, Vətənimizi hamı kimi biz də sevir, azad olmasını istəyirik. Bunu həyata keçirmək üçün əl-ələ verib yorulmadan çalışmalıyıq. Fəaliyyətimizə istiqamət vermək zərurəti də var. Azərbaycanın son illərində keçirdiyi sarsıntıları, bu gün keçirməkdə olduğu təhlükəli və qeyri-sabit vəziyyəti sabahın xoşbəxt həyatına hansı şərtlərlə çata biləcəyimizi çox diqqətlə götür-qoy eləməliyik. Buraxacağımız səhvlər millətimizi fəlakətə sürükləyə bilər. Hələ ortada yalnız Müsavat və Hümmət partiyalarının proqramları var. Bunların heç biri nə bu gün, nə sabah üçün məqbul sayıla bilməz. Milli ruhda tərbiyə edildiyimizdən eyni milli yolla getməyimiz həm asan, həm də problemsiz olar.

Söz açacağım məsələlər haqqında bəzilərinizin daha ətraflı məlumatınız ola bilər, amma mənim konfransı hamıya uyğun aparmağım mümkün deyil. Məmləkətimiz bir çox ölkələr kimi yaxın günlərə qədər rus üsuli-idarəsi altında olduğundan fəaliyyətimizi Rusiyada baş verən hadisələrin tələb elədiyi kimi aparmağımız çətindi”.

Sonuncu rus çarı II Nikolay yaponlara qarşı 1905-ci ildə başladığı müharibədə məğlubiyyətə uğradı, ölkədə iğtişaş baş verdi, axırda Duma adlandırılan parlament yaradılmasına məcbur edildi. Bu qurumu təxminən iki il əvvələ, yəni II Nikolay taxtdan salınana qədər davam etdirmək mümkün oldu. Parlament türk irqindən olan cəmiyyətlərin bir yerə yığışmalarına, bir-birini şəxsən tanımalarına, bir yerdə fəaliyyət göstərmələrinə şərait yaratdı. Türkmən, qazax, özbək, azəri, Krım və Kazan təmsilçiləri tanış oldular, bir-birinə yardım elədilər. Fəal iş bir çox türkü məşhurlaşdırdı. Onların arasında azərilər çoxluq təşkil eləyirdilər. Misal kimi bir neçə ad çəkim: Əlimərdan Topçubaşı, Əhməd Ağayev, Əli Hüseynzadə və digərləri. Dumadan kənarda da böyük işlər görülüb. Məsələn, Zərdabi, Fətəli Axundov kimiləri… Azərilər qısa müddətdə heyrət ediləcək dərəcədə qabiliyyət və bacarıq göstərmiş, Bakıda bir çox qəzet və jurnal nəşr eləyiblər. Bakı milyonçularından bəziləri də onlara maddi yardım göstərməkdən geri qalmayıblar. Qəzet və jurnallarda olduğu kimi nəşr edilən saysız-hesabsız kitablar da ana dilində olub.

Xalqımız arasında sevilən və bəyənilən “Molla Nəsrəddin” jurnalı sahibinin arvadı Həmidə xanım və Dumada səmərəli fəaliyyət göstərən Nəsib Yusifbəylinın arvadı Səadət xanım hələ bir neçə gün əvvələ qədər qadın azadlığı yolunda fəaliyyətlərini davam etdirirdilər. Bütün sahələrdə irəliləyiş qeyd olunmuş, Qərbə uyğunlaşmaya doğru iri addımlarla xeyli irəliləyiblər. Nəhayət, bu sürətli irəliləyiş rus üsuli-idarəsini qorxutdu və verilmiş qismən azadlıq yenidən məhdudlaşdırılmağa başladı. Axırda da Duma ləğv edildi.

Duma ləğv ediləndən sonra öz qınımıza çəkilmək məcburiyyətində qaldıq. Fəaliyyətə ara verilmədi, amma sürəti azaldı. Məmləkətimizin geopolitik vəziyyəti də fəaliyyətimizə mane olurdu. Quzeydə keçilməz Qafqaz dağlar, şərqdə əngin Xəzər dənizi, güneydə bizdən də geri qalan İran, qərbdə bizimlə eyni taleyi bölüşən və eyni vəziyyətdə vurnuxan gürcülər və ermənilər. Bu gün Rusiyanı düşmən bolşeviklər ələ keçiriblər, amma vətəndaş müharibəsi ya artıq başlayıb, ya da başlamaq üzrədi. Müharibənin ölkəmizə sıçramasını nəzərə almalıyıq. Məmləkətimizi zənginləşdirən neft eyni zamanda təhlükə amilidi. Bolşeviklərin buna göz yumacaqlarına inanmaq sadəlövhlük olardı”.

Konfransın bundan sonrakı hissəsi Oğuzun bildiyi və içində yaşadığı həqiqətlərdən bəhs eləyirdi. Qeyd aparmağa ara verdi. Artıq çox şey öyrənmişdi. Onun gimnaziyada tələbə olduğu müddətdə Gəncə ziyalıları tərəfindən rus üsuli-idarəsinə qarşı aparılan mübarizənin müxtəlif türk cəmiyyətlərinin eyni yolda göstərdikləri səyin əksi-sədası olduğunu indi daha yaxşı dərk eləməyə başlamışdı. Türklərin təşkilatlanmasına imkan vermədən Şaumyan soyadlı bir gəncin başçılığı altında erməni vətəndaşlar paytaxt Bakıda türklərə qarşı hücuma keçdilər. Bir gündə mindən artıq türk öldürüldü. Şaumyan da kommunistlərin rejimini elan elədi.

Türklərin Gəncədə qurduqları komitə paytaxtı xilas eləmək iqtidarında olmadığı kimi öz şəhərlərindəki erməni qonşularını da idarə eləmirdilər. Ermənilər də öz tərəflərində təşkilat yaratmıışdılar. Milli Komitəylə telefon vasitəsilə xəbərləşirdilər. Bu telefonoqram adlanır, yazılı şəkildə hazırlanırdı. Tarix və nömrə qoyulandan sonra telefonla qarşı tərəfə oxunurdu.

Milli Komitədə bir çox tələbə maaşsız vəzifə almışdı. Oğuz da vəzifə aldı. İlk vəzifəsi üç yoldaşıyla növbələşib gecə-gündüz mərkəzi poçtxananın telefon və teleqraf danışıqlarını dinləmək, lazım gələndə Milli Komitəyə məlumat vermək idi. Az sonra hərbi işlərin aparıldığı şöbəyə təyin edildi. “Yaşıl qvardiya” da ora tabeydi. Bu qurum bir neçə min könüllü gəncin birləşməsindən ibarət idi. Aralarında silahdan yaxşı istifadə eləyən adamlar da vardı. Rus üsuli-idarəsi zamanında qanunlara qarşı çıxmış, ələ keçməmək üçün dağlara qaçmış cavanlar indi dağdan enib birliyə qoşulmuşdular. Birliyi təşkilatlandıran və rəhbərlik eləyən vaxtilə rus ordusunda xidmət eləmiş yüksək rütbəli türk zabitləri idilər. Zabitlər şöbəyə baş çəkə bilmədiklərinə görə, Oğuzun işi-gücü olmurdu.

Bir gün Oğuza da iş tapıldı. İran vətəndaşı olan qırx-əlli gənc hərbi xidmətə götürülmək üçün ərizə vermişdi. Qüvvədə olan qanuna görə hərbi xidmətə götürülməyəcəklərini öyrənən iranlılar səs-küy qaldırdılar. Elə həmin məqamda şöbə rəisi olan polkovnik ora gəldi. Səs-küyün səbəbini öyrənəndə onların əsgərliyə qəbul olunmasını əmr elədi. Oğuz qələmi götürüb, heç olmasa, bir iş gördü. Dərhal sonra da qızğın fəaliyyət tələb eləyən bir vəzifəyə təyin olunmaq üçün Mərkəzi Komitəyə ərizə yazdı.

Milli Komitədə işləyənlər çox gərgin çalışırdılar. Xeyli uğurlar əldə edilmişdi. Xüsusilə gürcülərin Tiflisdə qurduqları Komitə ilə dostluq və birgə fəaliyyət əlaqələri yaradılmışdı. Milli Komitənin ən əhəmiyyətli fəaliyyəti Türkiyənin nəzərini cəlb eləmək oldu. Birinci Dünya müharibəsinə qoşulan Türkiyə ölüm-qalım çarpışmalarından yorulsa da Azərbaycana kömək eləməyə, ölkəni daxili düşmənlərdən təmizləməyə və sərhədlərini müəyyənləşdirməyə maraqlı olduğunu bildirdi.

Milli Komitə gələcək üçün ümid dolu fəaliyyətini sürətləndirdi. Yüksək polis vəzifələrində olmuş, xalqın sevdiyi təqaüdçü Ələkbər bəy Rəfibəyli ağır gövdəli və qoca olmasına baxmayaraq, hər gün Komitəyə baş çəkir, işlərə göz qoyur, Erməni Komitəsinə göndəriləcək telefonoqramları nəzərdən keçirirdi. Oğuzun yaxın qohumu və Komitəyə rəhbərlik eləyən Nəsib Yusifbəyli vaxtının çoxunu orada keçirir, fəaliyyəti istiqamətləndirirdi. Ağıllı və işgüzar olan Nəsib bəyi hamı sevir, hörmət bəsləyirdi. Universitetin hüquq fakültəsini bitirmiş, rus idarəsi dövründə yüksək vəzifələrdə olmuş Xəlil və Ələsgər Xasməmmədov qardaşları Milli Komitədə əhəmiyyətli vəzifələr daşıyırdılar. Yenə universitet məzunları olan qorxmaz xarakterli Aslan və Nüsrət Səfikürdlü qardaşları da Komitəyə həddən artıq fayda verirdilər. Tiflisdə oturan Güney Qafqaz ruhani başçısı Axund Molla Məhəmməd də işlərdə fəali iştirak eləyirdi. Doktor Həsən Ağayev, ali kimyaçı Abuzər Rzayev, çar ordusu generallarından Səmədağa Mehmandarov, Əlağa Şıxlinski və başqa bir çoxları Milli Komitənin üzvü idilər.

İşlər hər gün daha da genişlənir, daha ciddi əhəmiyyətə malik olurdu. Xalq görülən işləri bəyənir, Milli Komitə üzvlərini, – “Sağ olun, Allah sizi başmızdan əskik eləməsin”, – sözləriylə qarşılayırdı.

Ermənilər tərəfdə yaradılan komitə sakit fəaliyyət göstərirdi. Sanki ortada çəkişməli bir məsələ yox idi. Bununla belə, Dəmir Körpünün gediş-gəlişə açılmasına qarşı çıxırdılar.

VI

Bolşeviklər 1918-ci il mart ayının əvvəllərində Brest-Litovsk müqaviləsi bağladılar. Həmin müqaviləyə görə Rusiya müharibədən çıxırdı. Cəbhələrdə gözləyən bütün ordular geri çağırıldı. Bu vəziyyət azəri və gürcü komitələrində narahatlıq oyatdı. Anadolu cəbhəsindən qayıdan rus ordusunun böyük hissələri Tiflis və Gəncədən keçəcəkdi. İndidən gözlənilməz və radikal hərəkətlərin qarşısını almaq lazım gəlirdi. Həmin məsələylə əlaqədar qərarların ən vacibi silahları gələcək birliklərin əlindən almaq idi. Tiflisdə silahlarını vermək istəməyib müqavimət göstərən birliklər buraxılacaq, amma Gəncə yaxınlığında qarşısı kəsiləcək, zorla silahları əllərindən alınacaq, əldə edilən qənimət iki komitə arasında bölüşdürüləcəkdi.

Yenə bütün hazırlıqlar tamamlandı və gürcü dostlardan gələcək telefonoqramı gözləməyə başladılar. Çox keçmədi ki, telefonoqram gəldi: “Bir neçə min rus əsgəri Tiflisə çatıb. Silahlarını təhvil vermək istəmirlər. Birinci dəstə sabah səhər tezdən bir-birinə qoşulmuş dörd qatarla Gəncəyə doğru hərəkət eləyəcəklər. Lazımi tədbirlər görülməlidir”.

Milli Komitə fəaliyyətə başladı. Təxminən beş yüz silahlı əsgər kifayət qədər zabitin komandanlığı altında əvvəlcədən hazırlanmış səngərlərdə yerləşdirildilər. Səngərlər dəmiryolunu çevrəyə alan şəkildə qazılmış, bir lokomotiv və bir zirehli vaqon da hərəkətə hazır vəziyyətə gətirilmişdi. Vaqona on iki ali məktəb tələbəsi və iki zabit mindirildi. Müxtəlif təhsil sahələrindən bir çox tələbə, xəstə baxıcıları, köməkçilər və ruslardan alınacaq silahları şəhərə aparacaq dəstə arabaları ilə bir təpənin arxasında gözləyirdi. Oğuz da onların arasındaydı. Rəhbərlik eləyən yüksək rütbəli zabitlər gizləndikləri yerdən durbinlərlə baxır, qatarın gəlməsini gözləyirdilər.

Qatarlar uzaqdan göründülər. Bir-birindən xeyli aralı dörd qatar gəlirdi. Onlara dayanmaq işarəsi verildi. Qatarlar yavaşlayıb səngərlərə yaxın bir yerdə dayandılar. Üç rus zabiti əllərində bayraq qatardan enib səngərlərə doğru gəlməyə başladı. Dərhal iki türk zabiti onların qarşısına çıxdı. Rus zabitlər gətirdikləri təklifi verdilər:

“Qərara aldıq ki, silahları təhvil verək. Təhvil alacaq adamları və arabaları göndərin”.

Rusların bu qərarı azərilər arasında böyük sevinc oyatdı. Qan tökülməyəcəkdi. Zirehli lokomotivin və arxasındakı vaqonun zirehli qapıları açıldı və qatarlara doğru hərəkət eləməyə başladı. Elə bu anda ruslar tərəfindən atılan top mərmisi zirehli vaqonu darmadağın elədi. Vaqonda olan tələbələr və iki zabit şəhid oldu, yalnız başından yaralanmış bir tələbə xilas ola bildi.

Rus qatarları səngərdə gözləyən türk əsgərlərini güllə yağışına tutuldular. Ruslar hər tərəfdən atəş altındaydılar, müdafiə olunmaq imkanları yox idi. Türklərin atdıqları hər bir güllə hədəfə dəyirdi. Vəziyyətdən çıxmağın mümkün olmadığını görən rus əsgərləri bu dəfə həqiqətən ağ bayraq qaldırıb, silahlarını vaqonlardan bayıra atmağa başladılar.

Döyüş qələbəylə başa çatmışdı. Ruslar silahlarını təhvil verdilər. Türklərin zirehli vaqonda şəhid olanlardan başqa itkisi yox idi. Ruslar xeyli ölü və yaralı itkisinə məruz qalmışdılar. Yaralı olanlar xəstəxanalara aparıldı.

Bu hadisədən sonra cəbhədən qayıdan rus əsgərləri müqavimət göstərmədən silahlarını təhvil verdilər.

Kəndlilər rus qatarlarına şalon adı vermiş, bir mahnı da qoşmuşdular:

Şalon gəlir, neyləyim,

Gəncəni nişan verir, neyləyim.

Gəncənin cavanları, neyləyim,

Şalon deyə can verir, neyləyim.

Rus ordusu Anadoludan və Güney Qafqazdan çəkilən kimi alman birlikləri Gürcüstana girdi. Azərbaycanda isə onların müttəfiqləri olan rus birlikləri gözləyirdi. Gələcək birliklərin başında hələ Türk imperatorluğunu əlində saxlayan Ənvər Paşanın qardaşı Nuru Paşanın dayandığı barədə xəbər gəlmişdi. Milli Komitə və xalq Nuru paşanı intizar içində gözləyirdi.

Oğuz Nəsib bəygildə olduğu zaman qapının zəngi çalındı. Qapını açmağa gedən rus qulluqçu qız geri qayıdıb Nəsib bəyə dedi:

– Ağa, sizi istəyirlər.

Qapıya gedən Nəsib bəy qarşısında kəndli qiyafəsində iki adam gördü:

– Nuru paşa adamlarıyla gəlib. Aşağıda sizi gözləyir.

Nəsib bəy heyrətləndi, neyləyəcəyini bilmədi, ancaq bu sözləri deyə bildi:

–Yuxarı buyursunlar.

Sonra otağa qayıdıb üzünü arvadına tudu:

–Nuru paşa gəlib, – dedi, – Paşa yəqin ac olacaq. Mən onunla görüşəndə sən yemək otağında iki nəfərlik süfrə hazırla.

Nəsib bəy paşanı pilləkənin başında qarşıladı:

– Məmləkətimizə xoş gəldiniz, paşam. Xəbərsiz gəlməyinizdən kədərləndim. Sizi lazımi şəkildə qarşılaya bilmədik.

Nəsib bəy bu sözləri yaxşı bildiyi İstanbul ləhcəsində demişdi.

Oğuz qaçıb salonun qapısını açdı, qonaq içəri girdi. Uzunboylu, yaraşıqlı, uzunbığlı, ortayaşlı kişi idi. Geyimi, hərəkətləri, xüsusilə kəndli ləhcəsilə danışması Nəsib bəyi şübhələndirdi. Ona sual verdi:

– Dostum, Azərbaycanın harasındansan?

Gələn adam özünü itirdi. Hələ suala cavab verməmiş cibindən kiçik Quran çıxarıb masanın üstünə qoydu.

– Bu Qurana əl basıb, heç kəsə deməyəcəyinə söz versən, kim olduğumu söyləyərəm.

Məsələ aydın olmuşdu. Evin camaatı hələ bundan xəbərsiz idi. Xanım “paşanın” şərəfinə öz əlləriylə süfrə hazırlamışdı. Hamı Ənvər paşanın qardaşı Nuru paşanı görməyə tələsirdi.

Nəsib bəy salondan çıxıb düz eyvana getdi. Evin qarşısındakı çoxu süvarilər olan izdihama müraciət elədi:

– Hörmətli həmşəhərlilərim, gələn əsl Nuru paşa deyil, bir kəndlimizdi. – İzdihamın içində bir neçə “Yaşıl qvardiya” əsgərini görəndə əlavə elədi, – Əsgər yoldaşlar, yuxarı qalxın, bu yalançı paşanı Milli Komitəyə aparıb növbətçi dostlara təhvil verin.

Kəndlərdən keçəndə yalançı paşaya aldanan camaat ona xalça kimi qiymətli hədiyyələr vermişdilər. Həmin hədiyyələr yüklənmiş bir neçə at yan küçələrin birində gözləyirdi. Hadisədən xəbər tutan camaat həmin hədiyyələrin üstünə cumdu, qısa müddət ərzində hədiyyələr də, atlar da yoxa çıxdı.

Yalançı paşanın əhvalatı bütün Gəncəyə yayıldı. Onun kim olduğunu hamı öyrəndi. İran sərhədinə yaxın bir kənddə yaşayırmış. Adı Murtuza imiş. Bir gün Murtuzanın əlinə bir jurnal keçir, o jurnalda Nuru paşanın şəkli varmış. Görür ki, Nuru paşa ona oxşayır. Özünü Nuru paşanın qiyafəsinə salıb atına minir, yola düşür. Görünüşünə aldanan kəndli cavanlar onu qorumaq üçün atlarını minib arxasınca düşürlər.

Murtazanın əhvalatı uzun müddət ağızdan-ağıza dolaşdı. Hamı onu görmək həvəsinə düşdü. Dustaq kimi saxlandığı həbsxana adamlarla dolub daşdı. Nəzarətçilərin baş çəkənlərin hərəsindən aldıqları beş qəpik müvəqqəti və sevindirici gəlir mənbəyinə çevrildi.

Nuru paşanın birliklərinin gəlişi gecikirdi. Arada gəzən şayiələrə görə onların Tiflisdən keçmələrinə alman komandanlığı mane olurmuş.

Axır ki, Nuru paşa və birliyi İrandan keçib Azərbaycana gəldi, sevinclə, alqışlarla qarşılandı.

* * *

Türklərin gəlişi barədə erməni komitəsinə məlumat vermək lazım idi. Rəfibəyli Ələkbər bəy xəbərin rəsmi şəkildə verilməsinə ehtiyac duymadı, özü komitə sədrinə zəng vurdu:

– Erməni dostlarımızın gözləri aydın olsun. Belə həsrətlə gözlədiyimiz türk qardaşlarımız gəldilər, – dedi.

Ələkbər bəyin bu kinayəli danışığını sədr hiss eləmişdi, amma məsələ onlar üçün həyatı əhəmiyyət daşıyırdı. O, susdu, sonra belə cavab verdi:

– Ələkbər bəy, darılmayın, amma onları öz gözlərimizlə görməliyik.

– Olar, niyə olmasın? Sizi sevindirmək üçün dərhal bir manqa türk əsgərini Dəmir Körpünün başına göndərərik. Gözünüzü dörd açın.

Həqiqətən, türk əsgərləri mahnı oxuya-oxuya körpünün ətrafında dolaşdılar, ermənilər onlara çaşqın nəzərlərlə tamaşa elədilər.

Ermənilər seçmə heyət göndərib türk başçılarını təbrik elədilər, ordu komandanlığına “xoşgəldiniz” eləyib, erməni komitəsinin ləğv olunduğunu bildirdilər. Dəmir Körpüdə gediş-gəliş bərpa edildi.

Gələn türk zabitlərinin ilk işi Azərbaycanın sərhədlərini müəyyənləşdirmək oldu. Ölkənin hər tərəfindən yurdunu yaxşı tanıyan ağsaqqallar Gəncəyə çağırıldılar. Rəngli qələmlərlə azəri xalqının yaşadığı yerlər nöqtə-nöqtə işarələndi. Azərbaycanın əsl xəritəsi yarandı.

İndi növbə paytaxt Bakının özlərini bolşevik elan eləyən ermənilərdən təmizlənməsinə çatmışdı. Bu da çətin olmayacaqdı, çünki kommunizmə qarşı qalxan ağ rus ordularının quzeyə gedən yolları bağlaması onların Moskvadan kömək almalarına imkan vermirdi.

Oğuz ölkəsinin bəzi əhəmiyyətli tarixi hadisələrinin şahidi olmuşdu. Daha da vacib və xeyirli hadisələr gözlənirdi. Amma o, təhsilini davam etdirməli, məktəbi bitirməliydi, ancaq bu zaman vətəninə faydalı ola bilərdi.

Quzey Qafqaz yolu bağlı olduğundan bu dəfə Qara dənizlə Odessaya, oradan da Kiyevə gediləcəkdi. Münasib hesab elədikləri günlərin birində dostu Abdulla ilə yola çıxıb ilk dayanacaqları olan Tiflisə gəldilər. Burada Batumdan Odessaya yola düşəcək bərə haqda məlumat almalıydılar.

Abdullanın şalvarının kəmər yerinə yenə qızıl dolu torba tikilmişdi, cibində də xeyli kağız pul vardı. Oğuz isə atasından qalan iki evdən birini satmış, əldə elədiyi pulla səfərə çıxmışdı.

Üç günə Potidan Odessaya bir gəmi yola düşəcəyini öyrənib dərhal ora getdilər. Birmərtəbəli hotelə düşdülər. Poti kiçik bir qəsəbəydi. Əyləncə yerləri, demək olar, yox idi, amma hotelin hovuzlu bağçası gözəl idi. Palma ağaclarıyla bəzənmiş, narın qum səpilmiş cığırlar, fəvvarələrdən axan sular könül açırdı.

Həmin gün həmin hotelə qulluqçu geyimli bir qadının müşayiətilə gənc, incə, kübar bir rus qızı da düşmüşdü.

Axşam olmuşdu. İki tələbə dost şəhərin bir yeməkxanasında şam eləyib hotelə qayıtdılar. Hava gözəl, sakit idi. Ayın ziyası ətrafı gündüz kimi işıqlandırmış, hotelin bağçası sükuta qərq olmuşdu. Fəvvarələrin uzaqdan eşidilən ahəngdar şırıltısı elə bil adamı oxşayırdı.

Hələ erkən idi. Oğuz həyətdə qalıb dincəlmək istədi, Abdulla isə üstündəki pulları oğurlatmaqdan qorxduğuna görə uzanıb kitab oxumağa üstünlük verdi.

Oğuz həyətdə gəzişməyə başladı. Hovuza çatanda gündüz heyran olduğu qızın skamyada oturduğunu gördü. Ona yaxınlaşıb dilləndi:

– Bu sükutda suyun şırıltısı havaya xoş, adamı sakitləşdirən təravət verir, elə deyilmi?

– Haqlısınız, insanı xoşagəlməz düşüncələrdən ayırır.

– İcazə versəydiniz, yanınızda əyləşərdim.

– Buyurun.

Oğuz həyatından razıydı. Qızın sol tərəfində əyləşib sözünə davam elədi:

– Maraqlıdı, təkcə oturub nə barədə düşünürsünüz?

– Düşünməli olduğum şeylər çox, həddən artıq çoxdu, amma onları mənə xatırlatmasanız, daha yaxşı olar.

Oğuz mövzunu dəyişdi. Uzun müddət müxtəlif şeylərdən danışdılar. Bir-birini yaxşı başa düşürdülər. Qız gündüz gördüyündən indi daha gözəl görünürdü. Onun ölçülü-biçili danışığı, nəcib hərəkətləri Oğuzun nəzərindən qaçmamış, qızı gəncliyin tez alovlanan sevgisiylə sevməyə başlamışdı. Sağ əlini ehmalca onun incə belinə toxundurdu. Gördü ki, qız etiraz eləmir. Bundan cəsarətlənib yanağından öpdü. Hərəkətinin təsirini öyrənmək üçün diqqətlə qızın üzünə baxdı. O, qımıldanmırdı, amma gözlərindən yaş axırdı. Oğuz narahat oldu:

– Üzr istəyirəm, bir səhvmi elədim?

– Sizin çox yaxşı insan olduğunuzu duyur, bir sirr açmaq istəyirəm.

Qız bir az susdu. Dəsmalıyla göz yaşlarını silib sözünə davam elədi:

– Perterburqun təxmin eləyə bilməyəcəyiniz ali bir ailəsinə mənsubam. Mən kişilərlə ancaq ailəm onu hərtərəfli öyrənib icazə verəndən sonra görüşə bilərdim. Hər şeyim, hər hərəkətim müəyyən qaydalara tabe idi. İndi adını və kim olduğunu bilmədiyim bir kişiylə bu qədər səmimi olmağım… nə bilim… Sözünə ara verdi, xeyli fikirləşəndən sonra davam elədi: – Məndən adımı və kim olduğumu soruşmayın. Bura gətirən dayəm məni Rumıniyaya qaçırır. Ordan hara gedəcəyimiz məlum deyil. Doğma Rusiyamı, doğma Peterburqumu tərk eləyirəm. Qız bu dəfə ucadan ağlaya-ağlaya ayağa durdu, vidalaşmaq üçün əlini Oğuza uzatdı. – Dayəmin yanına getməliyəm. Qısa müddətə icazə almışdım, – dedi.

Onun son sözləri bu oldu, qaça-qaça hotelə girdi.

Oğuz heyrət içində qalmışdı. Yuxu görmüşdü, amma yuxu çox qısaydı. Bu kübar və ali ailənin qızı kim ola bilərdi? Çar ailəsindən olan, bəlkə də, çarın qızıydı.⁴

Yenə gələcəyinə ümid edərək uzun müddət bağçada gözlədi, amma nə gələn, nə gedən oldu. Otağına qayıtdı. Otaq qaranlıq idi. Abdulla yatmışdı. İşığı yandırmadan soyunub yatağına girdi.

Potidə iki də gün qaldılar. Oğuz qızla bir daha nə hoteldə, nə küçədə rastlaşdı.

* * *

Kiçik gəmi axşama yaxın səkkiz sərnişinlə Potidən yola düşdü. Sərnişinlər arasında bircə qadın vardı, o da erməni qızıydı. Gənc qız Odessada olan nişanlısıyla evlənməyə gedirdi.

Gəmidə kayutlar olmadığına görə, örtülü üst göyərtədə gəmi heyətinin verdiyi yataqlarda yatacaqdılar. Göyərtədə yataqları hava qaralmamış açmaq lazım idi. Abdulla pulları oğurlatmamaq üçün kürəyini yoğun dəmir sütuna söykəyib yatacaqdı. Gənc qız yatağını Oğuzla Abdullanın arasında açmağı daha təhlükəsiz hesab elədi. Əvvəlcə Abdulla bunu şübhəylə qarşladı, amma sonra qızın oğurluq eləməyəcəyini fikirləşib səsini çıxarmadı.

Xeyli müddət idi ki, dənizə çıxmışdılar, Poti uzaqlarda qalmışdı. Külək get-gedə şiddətlənir, kiçik gəmi elə hey nəhəng dalğaların üstündə yırğalanırdı. Arada güclü yağış yağdı. Sürətlə qaçışan buludlar çox vaxt ayın üzünü örtürdü.

Hamı erkəndən yatağına girdi. Amma hələ heç kəs yatmamışdı. Gəminin yırğalanması kürəyini sütuna dayamış Abdullanı narahat eləmirdi. Qəfildən qüvvətli zərbə qızı Abdullanın qucağına atdı. Yazıq qız qeyri-ixtiyari Abdullanı qucaqlamağa məcbur oldu.Və ancaq, – Ah, bağışlayın istəmədən baş verdi, – deyə bildi.

Qız düz deyirdi, bununla belə cavanlar gecəni bir yataqda keçirdilər. Abdulla pulunun oğurlanacağı qorxusunu unutmuşdu.

Səhər açılmışdı. Fırtına davam eləyir, gəmi elə hey yırğalanırdı. Gəmi heyəti dayanacağı dəyişdirməyə məcbur oldu. Ən yaxın sığınacaq yeri Krım yarımadasının Yalta limanıymış. Gəmi ora istiqamət götürdü.

Yaltaya çatmaq o qədər də uzun çəkmədi. Orada bir neçə saat qalacaqları xəbəri sərnişinləri razı saldı. Bir az dincəldikdən sonra şəhəri gəzməyə imkan tapacaqdılar.

Gəmi limana yaxınlaşıb lövbər atdı. Məlum oldu ki, şəhəri almanlar işğal eləyiblər. Bir silahlı alman əsgəri limanda keşik çəkirdi. Gəmiyə yaxınlaşıb işarəylə sərnişinlərin enmələrinə icazə olmadığını bildirdi. Onu eşitmək istəməyən bir sərnişin gəminin arxa tərəfindən sallanan kəndirlə körpüyə endi. Onu görən əsgər havaya iki güllə atdı. Güllə səsinə qaça-qaça gələn alman əsgəri hadisədən xəbər tutub sərnişinlərin enmələrinə icazə verdi.

Oğuz və Abdulla da hamı kimi gəmidən endilər. Yaltanı ilk dəfə görəcəkdilər. Dərhal gəzməyə çıxdılar. Yamaclardakı sanatoriya binaları, gül-çiçəkli həyətləri olan şəxsi villalar, bər-bəzəkli meydançalar və dənizə açılan mənzərə onları heyran elədi.

Limana qayıdanda adının Marusya olduğunu sonradan öyrəndikləri və gəmidə birgə getdikləri erməni qızı onları qarşıladı. Yanında başqa bir gənc qız da vardı.

O, dedi: “Sizi tanış eləmək üçün rəfiqəm və qohumum Valyanı özümlə gətirdim. Gəmi çox silkələdi. Yolumu davam edə bilməyəcəyəm. Burda bir neçə gün qalıb dincələcəyəm”.

Gəmi yola düşənəcən ayaq üstdə xeyli söhbət elədilər, deyib-güldülər.

Gəmi yenidən yola düşdü. Dəniz əvvəlki kimi fırtınalıydı. Gəmi yenə uşaq oyuncağı sayaq yellənirdi. Sevastopola qədər gedilib, orada dəniz sakitləşənəcən gözləniləcəkdi.

Sevastopola gecənin qaranlığında çatdılar. Tələbə dostlar dəniz səfərindən cana doymuşdular. Ertəsi gün gəmidən düşüb elə həmin gün də qatarla Kiyevə yola çıxdılar.

VII

Oğuz bir neçə gün Kiyevdə olmasına baxmayaraq, imkan tapıb Rayayla görüşə bilməmişdi. Ona məktub yaza bilmədiyi kimi, ondan da məktub almamışdı, çünki ailəsindən çəkinən Raya belə məsləhət görmüşdü. Rayanın telefonunun olmaması məsələni çətinə salırdı. Axırda dözə bilməyib düz evlərinə getdi. Qapını Nina açıb ucadan qışqırdı: