Əhməd Cavad haqqında xatirələr

Elə bu gün də şairin doğulduğu qədim Şəmkir torpağına ayaq basıb onun doğma yurdu Seyfəli kəndində hansı qapını döyürsən-döy, hansı ocağa üz tutursan-tut, barəsində bu xoş sözləri eşitmək olar: “Kişinin boynumuzda haqqı, üstümüzdə xətir-hörməti var!” Gerçəkdən də, Əhməd Cavad işıqlı, xeyirxah əməlləri ilə, nəinki öz həmyerlilərinin, hətta bütün Türk-Azərbaycan millətinin qəlbində yaşayan əbədi, unudulmaz şəxsiyyətdir və daima belə qalacaq.

Əhməd Cavad istiqlaliyyətimizin elə parlaq, nəhəng kəhkəşanıdır ki, çevrəsində dolaşaraq bərq vuran ulduzlar ondan xüsusi nur, ziya almış bir sıra vətən aşiqləri, mücadilə yolçularıdır. Əhməd Cavad müdrik, uzaqgörən şəxsiyyət olduğu qədər bütün azadlıq mübarizlərinin, Turan yolçularının möhtərəm ustadıdır. Şairin də dediyi kimi:

Şeirim sınıq bir türk sazı, ağladaraq tellərini,

Adaq-adaq gəzmək istər könlüm Turan ellərini!

Bən bir Turan yolçusuyam, əlimdə bir sönük məşal,

Aman, şeirim, hümmət eylə, aman, təbim, bir qanad çal!

Açın qəlbin qubarını, baxın, nədir baş yazısı?

Əvvəl Allah göndərəndir, sonra türkün bayatısı!

Turan öylə bir müqəddəs Kəbədir ki, hər bir daşı

Kölgəsində düşər yerə türkün əyilməyən başı!

Şairin məhvinə bais olan prinsiplər, “Öldü var, döndü yox” şüarına sığınan türklük sevdası, Turan xülyası danılmaz gerçəkdir. Şair hətta məşum dəmirbarmaqlılar arasında da “Haqq”ı söyləməsilə şərəfli görəvini layiqincə yerinə yetirib. Çünki onun gedər-gəlməzə düçar olduğu durumda dönüş yolu yox idi. Bircə dönüş yolu var idisə də, o da Haqqa doğru idi… Şairi haqlayan acı və şərəfli alın yazısı Tanrının hökmü ilə dünyaya gəldiyi andan taleyində müəyyənləşmişdi.

Nə yazıq, şairin türklük şüarı, türklük məfhumu cəmiyyət arasında peyda olmuş danosbazlar tərəfindən heç də müsbət qarşılanmayıb, daima qınaq obyektinə çevrilib, şəninə böhtan və ləkə yaxanların əlində mühüm tənqidi vasitə olub. Bütün varlığı və inancıyla özünü kommunizmə səmimi göstərənlər qarşısında boyun əymədən dəfələrlə susmaq məcburiyyətində qalmışdı. Həqiqətdən boyun qaçıran bir yığın “rəngi solğun”, “ruhu az” mənəviyyatsızların tikanlı sözlərinə əhəmiyyət verməməyə çalışırdı. Sanki dövr, zəmanə şairi buna alışdırmışdı. Fəqət bunların da bir həddi var idi, təbii ki. Səbir kasası daşmaq üzrə olan şairin daxilində baş qaldıran üsyan artıq onu hayqırmağa, həqiqəti sillə kimi dövranın məşum sifətinə çırpmağa vadar edirdi.

Daha, “Zülmə qarşı üsyankaram, əzilsəm də, susmaram!” – söyləyəcək və gün gələcək, düz yetmiş il sonra şairin bu ibrətamiz misraları tarixin nəsildən-nəslə hopmuş yaddaşından köçürülüb nadir tapıntı kimi ortaya çıxacaqdı.

Ustad Əhməd Cavad Azərbaycan ədəbi mühitində dəsti-xətti, imzası ilə sayılıb-seçilən, simaca nümunəvi, bənzərsiz şəxsiyyətdir. Hələ şairin pedaqoji fəaliyyəti, yaratdığı tərcümə məktəbi bir yana qalsın. Bir neçə dil bilməsi, bədahətən şeir söyləmək qabiliyyəti, bir sıra dini və dünyəvi elmlərə yaxından bələd olması şairin parlaq, yüksək, mədəni keyfiyyətlərindən xəbər verən müsbət xüsusiyyətlərdir. Belə insani və mədəni keyfiyyətlər hər adama nəsib olmur bu həyatda. Əhməd Cavad yiyələndiyi yüksək keyfiyyətlərinə qibtə edilən, səlist nitqli, zəkalı, dərrakəli, şüurlu, dərin düşüncəli, mötəbər şəxsiyyət idi.

Bu kitabda toplanılan xatirələr əsasında Əhməd Cavadın yarım qalan ömründən yarpaq-yarpaq, hissə-hissə canlanan ibrətamiz həyat hekayələri əksini tapıb. Onun ömür kitabının hər yarpağı vətənə məhəbbət, xalqa sədaqət, yurda bağlılıq, bayrağa sevgi və ehtiramın təcəssümüdür.

Bu gün haqqında bağladığımız “Əhməd Cavad haqqında xatirələr” ünvanlı bu dəyərli kitabda onu dönə-dönə böyük qürurla yad edən, dərin hüzn və ehtiramla xatırlayan doğmalarının dilindən eşitdiyimiz ibrətamiz və olduqca maraqlı əhvalat və olaylardan bəhrələniriksə, nə xoş biz Cavadsevərlərə və nə xoş geniş oxucu kütləsinə…

“XAN Nəşriyyatı”nın “Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsində ərsəyə gəlmiş bu kitabı uzunmüddətli axtarışların məhsulu hesab edirəm. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, şair haqqında toplanıb qələmə alınmış keşməkeşli xatirələr toplusunun nəşrinin həyata keçirilməsi onun ruhuna dərin ehtiramın və böyük sayğının təzahürü anlamına gəlir. Bir çox uğura imza atan “XAN Nəşriyyatı”nın növbəti xeyirxah əməlini təqdirəlayiq bilərək bu kitabı Cavadşünaslığa növbəti ərmağan kimi dəyərləndirirəm! Eyni zamanda kitabı şairin doğumunun yüz iyirmi beş, ölümünün səksəninci il dönümü qarşısında dəyərli töhfə sayıram. Fəxarət hissi ilə böyük, çox böyük bir şəxsiyyət barəsində xatirələr kitabının ərsəyə gəlməsində əməyi olan hər kəsin hünər və ləyaqətini qəlbən alqışlayıram. O cümlədən nəşriyyat rəhbərliyinin və əməkdaşlarının göstərdiyi bu böyük təşəbbüs qarşısında dərin, sonsuz minnətdarlıq hissinə böyük ehtiyac duyuram!

“Əhməd Cavad haqqında xatirələr” adlı bu kitabın geniş oxucu kütləsi tərəfindən rəğbətlə qarşılanacağına, böyük maraq doğuracağına kəsinliklə əminəm! Axarlı və davamlı olması diləyi ilə!

Sevinc ƏDALƏTQIZI

Atam Əhməd Cavad

Atamı hər dəfə xatırlayanda iki hiss keçirirəm; bir tərəfdən, ağır kədər, o biri tərəfdən, iftixar hissi! Bu hisslərlə hər dəfə onu düşünəndə gözümün qarşısında ucaboylu, göy gözlü, işıqlı, məğrur və nikbin insan canlanır. Həyatının ən çətin, ən qəmli anlarında belə onu sarsılan, sısqayan, bir küncə qısılıb şikayətlənən, kədərə qapılan görməmişəm. Hər şeyə nikbin, xeyirxah gözlə baxmağa adət etmişdi. Bu, təkcə adət deyildi. Onun varlığından, daxilində qaynayan duyğulardan süzülüb gələn sehrli, inamlı, güclü bir işıq idi.

Bir də atamı xatırlayanda onu at üstündə görürəm. Atı çox sevərdi; onu minəndə tamam dəyişər, sanki başqa adam olardı. Yay aylarında Şamxorun Seyfəli kəndindən müxtəlif yerlərə atla gedərdik. Atam çox vaxt qardaşım Aydınla məni özü ilə aparardı. Həmişə onun atı məni keçərdi. Elə bilərdim, mindiyim at pisdir, əfəldir. Bir dəfə dözə bilməyib dedim ki, sənin atın yaxşıdır. Atam qəhqəhə çəkib gülə-gülə dedi ki, gəl atları dəyişək. Mən də sevinclə onun sürdüyü ata qalxdım. Yola düşdük. Bir də gördüm, atam atı sürətlə sürüb qabaqda gedir. Bu, xeyrimə olmasa da, xatirimdə əbədi qaldı. Heç zaman bu epizodu unutmaram. Burada fövqəladə bir şey yoxdur. Amma atam Əhməd Cavadın xarakterindəki bir cəhəti – həyata qaynayıb-qarışmasını, həyat sevgisini çox gözəl büruzə verir. Əhməd Cavad tənhalığı, sükunəti sevməz, həmişə adamlar arasında, təbiətin qoynunda olmağa can atardı. Təsadüfi deyil ki, istirahətə uzağa getməz, uşaqlıq və gənclik illərini keçirdiyi Seyfəli kəndinə təşrif gətirərdi. Demək olar, elə bu kənddə ailəsi ilə birlikdə qalardı. Göz açdığım, həyatı dərk etdiyim gündən atamın şeirlə yaşadığını görmüşəm. Ətrafında həmişə ədəbiyyat və incəsənət adamları olsa da, təkcə onlarla dostluq etməzdi. Adi, sıravi adamlarla dostluğundan da çox danışmaq olar. Əlaqə saxlayıb, dostluq etdikləri də ədəbiyyat və sənətlə əlaqədar idi. Ədəbiyyatsız, sənətsiz onun həyatını təsəvvürə gətirmək mümkün deyil. Atam gecələr işləməyi sevərdi. Hər gecə onunçün təzə misraların yaranması demək idi. O da yaxşı yadımdadır, atamın şeirləri qəzetdə çap edilən kimi dərhal yayılar, güclü əks-səda doğurar, hətta əzbər deyənlər də tapılardı. Məktəbdə, həyətdə, küçədə tez-tez məndən atamın şeirlərini soruşar, ya da istəyərdilər. Əhməd Cavad ədəbiyyata, sənətə həmişə yüksək tələbkarlıqla yanaşardı. Heç zaman tələsməzdi. Şeiri əvvəlcə ürəyində yaşadar, bir-iki gün bu barədə danışar, ayrı-ayrı misralar deyər, fikirləşər, düşünər, bundan sonra üzə çıxarardı. Onun sürətlə, cızma-qara eləyib, yüngül yolla şeir yazdığını görməmişəm. Elə bilirəm, atamın ən yaxşı, ən gözəl şeirləri elə bu tələbkarlığı ilə meydana çıxıb. Əlbəttə, bəzən elə həvəslənər, elə ilhamlanardı ki, özünü saxlaya bilməyib şeir qoşardı. Məsələn, eşitdiyimə görə, məşhur “Göygöl” şeirini elə Göygölün özünə bədahətən söyləyib. Yəqin, Göygölün gözəlliyindən vəcdə gələn şairin ürəyində şeir cücərməyə başlayıb, qeyri-adi ilhamın, həvəsin məhəbbətin gücünə sürətlə yaranıb. “Kür” şeirinin necə yaranmasının şahidiyəm. Əvvəlcə Əhməd Cavad bu çayla bağlı müxtəlif məlumatlar topladı, sonra onun haqqında çıxan ədəbiyyatla tanış oldu, coğrafiyasını, tarixini öyrəndi. Bununla kifayətlənməyib Kür hansı şəhərin, rayonun böyründən keçirsə, o şəhər, rayon haqqında da xeyli material oxudu. Sonra “Kür” şeirini həvəslə, ilhamla yazmağa başladı və müvəffəqiyyətlə başa çatdırdı. Əhməd Cavad onu müasir dövrün tələbləri əsasında – yeni quruculuğa cavab verəcək fikir və duyğularla tam inamla yazıb. Təəssüf ki, xoş niyyət, təmiz arzular və sovet xalqının əsl istəkləri ilə səsləşən motivlərlə dolu bu şeir də bədxah tənqidə məruz qaldı. Ümumiyyətlə, atam yeni sovet cəbhəsinə keçmək üçün bütün varlığı ilə çalışar, həmişə partiyamızı, xalqımızı, bütün cahana səs salan quruluşumuzu tərənnüm etməyə can atardı. Amma qəribə idi, hər dəfə beş-altı şeiri Türkiyə qəzetlərində çap olunduğu üçün, az qala, onu çarmıxa çəkirdilər. O dövrün qəzetlərini vərəqləyib atam haqqında çıxan yazıları oxuyanda adamı dəhşət bürüyür.

Bu yerdə xeyirxah bir insanın adını çəkməyə bilmərəm. Hamı Əhməd Cavadın üstünə düşmüş, şeirləri xaricdə çıxdığı üçün amansız tənqid atəşinə tutulmuşdu. Eninə-uzununa döşəyirdilər. Bunların arasında qocaman ədibimiz Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin balaca məqaləsi çap olunmuşdu. Böyük ədib də Əhməd Cavadı tənqid edirdi. Amma necə?! İnsan kimi, ağsaqqal kimi, müdrik kimi! Üstəlik atama böyük inam bəsləyir, bütün qəlbi ilə inanırdı. Əgər hamı belə münasibət bəsləsəydi, bəlkə də, atam tutulmaz, bəlkə də, fəlakət baş verməzdi.