Əhməd Cavad haqqında xatirələr

“Kür” şeiri ilə bağlı başqa bir fikrimi də bildirmək istəyirəm; Əhməd Cavad ilhamlı, qaynar şairdi, belə güclü şeirlərin sayını artıra bilərdi. Onu elə həvəsdən salırdılar, heç nə yaza bilmirdi. Əgər möhkəm iradəli və nikbin adam olmasaydı, çox şeyə dözməzdi.

Çox vaxt ürəyində pöhrələnən mövzulardan, hiss və duyğulardan qaçmaq məcburiyyətində qalırdı. İstəyirdi, dövrün tələblərinə cavab verən maraqlı bir şey yazsın, buda onu yolundan sapdırır, çaşdırır, güclə nəsə yazır, “Kür” şeirində olduğu kimi yenə atəşə tutulurdu. Həvəslə, ilhamla yaza biləcəklərini isə sonraya saxlayırdı. Beləliklə, gör nə qədər şeir, nə qədər əsər eləcə qəlbində qaldı, üzə çıxmadı. Təəssüf, yenə təəssüf!

Atam bəraət qazanandan sonra 1958-ci ildə “Şeirlər” adlı kitabı çapdan çıxanda çox sevindim. Kitaba yazılmış giriş məqaləsini oxuyanda isə dilxor oldum. Yenə Əhməd Cavada, onun şeirlərinə ciddi ittihama bənzəyən tənqidi qeydlər vardı. Axı Əhməd Cavad tənqidi xirtdəkdən yuxarı görmüşdü. Bəs deyilmi?! Bir şeyi başa düşmək lazımdır, Əhməd Cavad məhdud adam deyildi, geniş düşüncəli, hərtərəfli, zövqlü, mədəni şəxsiyyət kimi tanınırdı. Belə adam haqqında “yeniliyi aydın ifadə etməkdə çətinlik çəkirdi” demək böyük ədalətsizlikdir, böyük səhvdir. Əhməd Cavad təpədən-dırnağa əsl şair təbiətli, bütün varlığı ilə xalqa, torpağa bağlanan, onun arzu-istəkləri ilə nəfəs alan, ilhamlı, coşqun insan kimi yazıb yaradırdı. Onun həyat yolu əziyyətli, çətin, eyni zamanda müsibətli olsa da, həmişə nikbin qalıb. Halbuki yenə həmin məsələdə onu bədbin kimi qələmə vermək cəhdi olduqca pis və xoşagəlməzdir. “Bu lirik əsərlərin bəziləri öz ruhi etibarilə bədbinlik və ruh düşkünlüyü ilə doludur” fikri əsassız, göydəndüşmədir, otuzuncu illərin damğalı sözlərini təkrar etməkdən başqa bir şey deyil. Çünki həzin, intim duyğulu şeirlər heç də təkcə bədbinlik və ümidsizlik duyğularını aşılamır. İnsan həyatında hər şey olur, sevinc də, kədər də, lap elə bədbinlik və ümidsizlik də! Əgər atam bu duyğulardan yazıbsa, burda pis nə var?! Onun sovet dövründəki yaradıcılığını götürsək, poeziyasında nə qədər işıqlı, maraqlı cəhətlərin olduğunu görə bilərik. Əvvəla, deməyi borc bilirik ki, Əhməd Cavad Leninə, Oktyabra, yeni quruculuğa dair ardı-arası kəsilmədən, dalbadal çoxlu şeir yazıb, gəncliklə ayaqlaşmağa çalışıb, dövrün, həyatın nəbzini tutmağı bacarıb. İkincisi, onun şeirlərində yeni əməllərin, işlərin, xarüqələrin, dostluq, qardaşlıq və beynəlmiləlçilik duyğularının tərənnümü çox güclü olub.

Əhməd Cavad poeziyasının, heç şübhəsiz, əsas və aparıcı qüvvəsi lirikadır. Bu lirika yüksək insani duyğularla – insani gözəllik və məhəbbətlə doludur. Uzağa getməyək, elə “Göygöl”şeirini götürək. Buna təkcə təbiət lövhəsinin təsviri kimi baxmaq olmaz. Bizcə, Əhməd Cavad bu gözəllik duyğusunu ürəyimizdə oyada bilib. Bu şeir Göygölə həsr olunan yüzlərlə əsərin içində ən yaxşılarındandır:

Kəsin eyşi-nuşi, gələnlər, susun,

Dumandan yorğanı, döşəyi yosun.

Bir yorğun pəri var, bir az uyusun,

Uyusun dağların maralı Göygöl!

Dəhşətli 1937-ci ildən əvvəl atamın başına başqa fəlakət gəldi. Məktəbi təzəcə bitirmiş, 16 yaşında Almaz adlı bacım ağır xəstəlikdən vəfat etdi. Bu, atam üçün gözlənilməz zərbə oldu. Çox sevdiyi, ürəkdən bağlandığı bu mehriban, gözəl qızını xilas etmək üçün bütün qüvvəsini işə saldı. Bakıda müraciət etmədiyi həkim qalmadı. Ən nəhayət, Sxaltubaya apardı. Orada Moskvadan gələn professora ümid bağladı. Professor isə ciddi müayinədən sonra onda “sarqoma” xəstəliyinin olduğunu söyləyib geri çəkildi. Atam qızını həyata qaytarmağa çalışır, bununçün dəridən-qabıqdan çıxırdı. Amma bacara bilmirdi. Bəli, atam onu dirildə, həyata qaytara bilməsə də, bu ölümə elə gözəl şeir yazdı ki, balasını əbədiyyətə qovuşdurdu. Bu elə təsirli, elə güclü şeir oldu, bizcə, ölən insanı yenidən həyata qaytardı. Həm şeirin özü canlandı, həmdə sevimli qız! İlahi bir qüvvənin sehri ilə yaradılan misralar böyük məhəbbətin yanğı dolu ifadəsidir, sanki söz-söz yox, köz-köz alışıb yanırdı. Təkcə “Can verən sən idin, canı çıxan mən” misrası nə qədər güclüdür! Atamın qapqara saçları qızının ölümündən sonra tamam ağardı. Çoxu bunu heyrət içində qarşıladı.

Bu faciədən sonra qarşıdan atam üçün ikinci faciə gəlirdi. Hər şeyi duyur, bilir və anlayırdı. Bir ildən çox heç yanda işləmədi. Yaxına da qoymur, şeirlərini çap etmirdilər. Bununla belə atam özünü sındırmır, şax və məğrur gəzirdi. Onun Türkiyəyə getməyə bütün imkanları vardı. Bəli, vardı, asanlıqla, heç kəsin xəbəri olmadan, sakitcə çıxıb gedə bilərdi. Bunu isə xəyalına gətirmək istəmirdi. Uşaqlarını, ailəsini, ömür-gün yoldaşını ilahi bir məhəbbətlə sevən adam onları atıb özünü qorumaq naminə uzağa gedərdimi?! Qətiyyən! “Sədəf” adlı roman yazmışdı, onu Yazıçılar İttifaqında oxuyurdular. “Ədəbiyyat qəzeti” səhifələrində “Sədəf” romanın müzakirə edilməsi haqqında məqalə də çap olundu. Sonra bu roman necə oldu, hara yoxa çıxdı, bilmədim. İndi də tapılmır. Məşəqqətli, ağır günlər başladı. Atamı aparandan sonra məni, anamı da həbs etdilər. Nədənsə bu ağır günləri yada salmaq istəmirəm. Müəyyən müddətdən sonra bizi həbsdən buraxsalar da, atamdan – Əhməd Cavaddan xəbərimiz olmadı.

Ağır və çətin günlərin birində qəribə bir təsadüf məni elə sarsıtdı ki, uzun müddət özümə gələ bilmədim. Küçə ilə gedərkən birdən yerdə atamın “Dalğa” şeirlər kitabını gördüm. “Qoşma” kitabından sonra bu, atamın ikinci kitabı idi. Əyilib götürdüm. Aydındı, kimdisə “xalq düşməni”nin kitabını evində saxlamaq istəməmişdi. Heç kəsi qınamaq olmaz. Həyat mürəkkəb və anlaşılmaz hadisələrlə doludur. Odur ki, kitabı uzun müddət əlimdə tutub yerimdən tərpənmədim. Sonra sövqi-təbii duyğu ilə onu yavaş-yavaş vərəqlədim. Gördüm, ayrı-ayrı şeirlərin altından xətt çəkilib, bir neçə şeirin yanında “əla” sözü yazılıb. Bir neçə vərəq qatlanıb. Bu sarsıntı içində qum dənəciyi boyda xoş duyğu bədənimdə oyandı. Demək, “Dalğa” oxunub, əldən-ələ gəzib, şeirlərdən, ayrı-ayrı misralardan istifadə olunub. Yerdən tapdığım o kitabı evə gətirdim, onu indi də arxivimdə qoruyub saxlayıram: atamdan qalan ən qiymətli yadigar kimi!

Atam haqqında çox sonralar – əllinci illərdə məlumat əldə edə bildim. Onu həbs edəndən sonra möhkəm incidib, əzab, işgəncə veriblər. Nəyisə boynuna qoymağa çalışıblar, atam heç bir sənədə qol çəkməyib, mübahisə edib, razılaşmayıb, fikrindən dönmədən, qətiyyətlə axıra qədər qoruyub saxlayıb. Nəhayət, ağır, çətin işgəncələrə tab gətirməyib, keçinib. Ürəyi ən zərif, ən incə duyğularla dolu insanı əzabla öldürmək! Bundan dəhşətli nə ola bilər?!

Həmişə bu ağır səhnələri yox, atamın dostaları ilə birlikdə keçirdiyi xoş günləri xatırlamağı daha çox sevirəm. Axı onun saysız-hesabsız dostları vardı. Onların arasında Bülbülün adını ehtiramla çəkmək istəyirəm. Bülbül İtaliyaya getməmişdən əvvəl bizim evə tez-tez gələrdi. Atamın xətrini çox istəyir, şeirlərinə qulaq asmağı sevirdi. Sonra Cahan Talışinskayanın adını ehtiramla çəkməyi lazım bilirəm. Cahan Talışinskaya Cabbar Qaryağdı ilə birlikdə bizə qonaq gələrdilər. Atamda qəribə bir cazibə, sehr vardı, yəni onunla bir dəfə görüşən, yenə görüşməyə böyük ehtiyac duyurdu. Xüsusilə, qadınlar onu çox sevirdilər. Cahan Talışinskaya, Özbəkistanın məşhur aktrisası Tamara xanım atamın məclislərində dəfələrlə olmuş, şeirlərini dinləmiş, bəzilərini repertuarlarına salmışdılar.

Atamın Hüseyn Cavidlə ailəvi yaxınlığı vardı. Cavanlardan isə Mikayıl Müşfiqlə xüsusi dostluq edirdi. Müşfiq təzə şeirini ilk dəfə Əhməd Cavada oxuyardı, Əhməd Cavad da ona. Atam Müşfiqin hafizəsinə heyran qalardı. Hər dəfə onu ağız dolusu tərifləyərdi. Şamxorda dost-tanışlarının sayı daha çox idi, ona görə hamısını xatırlaya bilmirəm. Köhnə kommunistlərdən Qasım Çaparlının və Məmməd Namazovun adlarını çəkməyə ehtiyac duyuram. Seyfəli kəndində uşaqlıq, gənclik dostlarına bəslədiyi məhəbbəti ayrı məhəbbət idi. Bir şey yaxşı yadımda qalıb. Atam Nərimanov adına texnikumda ədəbiyyat dərsini keçərkən tələbələrin ona necə böyük sevgisi vardı, bunu təsvir etməkdə acizəm. Elə bayram olmazdı ki, onlar atamı təbrik etməyə gəlməsinlər.

Niyazi AXUNDZADƏ

Niyazi Axundzadə

Atam Əhməd Cavad

(İkinci xatirə)

Atam Əhməd Cavad haqqında düşünəndə onun qohumları, dostları ilə münasibətləri, şagirdlərinə, tələbələrinə, ətrafında olan yoldaşlarına, ümumiyyətlə, rast gəldiyi insanlara bəslədiyi qayğısı, məhəbbəti yadıma düşür. Həmişə nəcibliyi, xeyirxahlığı və alicənablığı ilə fərqlənən bu adamı təkcə öz müşahidələrimin deyil, eyni zamanda ona yaxın olan yoldaşlarının söhbətlərinin əsasında qiymətləndirmək istəyirəm. Lirik şair kimi geniş kütlənin hüsn-rəğbətini qazanan Əhməd Cavad işdə, ailədə, ictimai yerlərdə özünün yüksək mədəni rəftarı, insani keyfiyyətləri ilə dərhal diqqəti cəlb edirdi. O hər zaman hər yerdə eyni idi, sakit, sadə, mehriban… Şirin-şirin söhbət etməyi, öyüd-nəsihət və məsləhət verməyi, yol göstərməyi sevirdi. Nəciblik və xeyirxahlıq etmək isə Əhməd Cavadın təkcə idealı, arzusu yox, həm də gündəlik iş və qayğısına çevrilmişdi.

Ailəmiz atamın doğma ocağı Şəmkir rayonunun Seyfəli kəndi ilə sıx bağlı idi. Demək olar ki, yay günlərimiz təbiətin ən gözəl guşələrindən olan bu kənddə keçib gedirdi. Başqa vaxtlarda da atam bu kənddən uzaq olmur, onun qayğıları, problemləri ilə yaşayır, qohumları, həmyerliləri, dostları ilə həmişə əlaqə saxlayırdı. Ona görə şairlə kənd camaatı arasında dərin ünsiyyət yaranmışdı. Bu ünsiyyətin mayasında məhəbbət, ehtiram, hörmət vardı. Atam bu kənddən olan ən uzaq adama belə çox yaxın münasibət bəsləyir, onu öz qohumlarından ayırmırdı.