Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар

Хәбиб Исхакыйның сөйләвенә караганда, Мәҗит Гафури Троицк шәһәреннән Казанга килеп, мәдрәсәи «Мөхәммәдия»гә укырга кергәч тә үзенең тырышлыгы, үзен тота белүе аркасында, укучылар арасында гына түгел, хәтта мәдрәсә идарәсе һәм Галимҗан хәзрәт алдында да бик тиз ригая, хөрмәт казана. Галимҗан хәзрәт үзенә бик якын торган Фатих хәлфәгә:

– Син Мәҗитне күбрәк үз тирәңдә тот, аңа яхшы, җайлы урын бир. Аңа һәрвакытта да булышлык ит, тәрбия итә белгәндә, аннан зур кеше чыгар, – ди икән.

Хәбиб Исхакый әйтә:

– Күрәсең, Галимҗан хәзрәт Мәҗитне дә Фатих хәлфәнең копиясе итәргә теләгәндер, – ди.

Әлеге хәлфә искитмәле аумакай, куркак, ялагай бәндә иде. Нигәдер аны мәдрәсә эчендә дә, Казан халкы арасында да «Урыс Фатих» дип йөртәләр иде. Бу миңа бигрәк тә сәер тоела, безнең якта, киресенчә, сүзен бирмәүче, турыдан бәрдерүче, шуның белән тупасрак та булган кешегә «урыс токымыдыр ул» ди торганнар иде. Урысның илдә үзен хуҗа итеп тоюыннан килеп чыккан сүз булгандыр инде. Яуларда кырылып исән калган татар исә аңа гел ярарга, яраклашырга тырышкан.

Әле дә булса хәтеремдә: яз башында, Гөбенә суы ташкан чакта, без малайлар белән көймәдә йөрергә булдык. Көн җилле булганлыктан, көчле каты дулкын арасында безнең көймә чайкала да чайкала, шактый озак җәфалангач, без батудан куркып кире әйләнеп кайттык. Шунда безне әти күреп алды.

– Әй җебегән нәрсәләр! – дип кычкырды. – Шулай куркак булырга ярамый инде. Андый чакта урыслар бер генә дога әйтә.

– Нинди дога соң ул?

– Андый чакта урыслар «ничауа!» диләр дә ишкәкләрен суга батырып йөзеп тә китәләр. Батмыйлар да, калыкмыйлар да!

Ул чагында «Мөхәммәдия»дәге алдынгы, зуррак шәкертләрдән саналган Закир Шакиров (күп еллардан соң аның улы Мидхәт Шакиров, башкорт булып, озак вакытлар Башкортстанны җитәкләде. – Р. З.) урысчаны яхшы белүе белән башкалардан аерыла иде.

– Урысча укырга кирәк, чын белемне урыс матбугатыннан гына алырга мөмкин! – ди ул.

Менә шуңа күрә дә Мәҗит Гафури күбрәк шул Закир тирәсендә була. Аның белән дуслаша, аның аркылы урыс әдәбиятын, урысча өйрәнергә тырыша.

Казанга килүе аркасында, ул бу яктан зур уңышка ирешә. Гарәп әдәбияты белән дә шактый нык таныша.

Таһир Ильяси дигән бер укытучы бар иде. Ул Гарәбстанда озак яшәгән, шунда укыган. Аны гарәп телен китаплардан гына түгел, авылларга, күчмә ком гарәпләре арасына барып өйрәнгән дип сөйлиләр иде. Гарәп телен без ул язган дәреслек буенча укый идек. Таһир Ильяси бәдәвиләрнең (Хиҗаз, хәзерге Сөгуд Гарәбстанында ком сахраларындагы ваххаларда (оазисларда) яшәүче күчмә гарәпләр) авыз иҗатын өйрәнә, тикшерә. Казанга кайткач, ул гарәп мәкальләреннән, табышмакларыннан, әкиятләреннән гыйбарәт булган «Ифадә» исемле саллы бер китап язып нәшер итте.

Менә шул кеше «Мөхәммәдия»дә гарәп телен һәм әдәбиятын укыта, Мәҗит Гафури да шуннан укый.

Таһир хәлфә төрле мәсәлләрдән, хикәятләрдән торган «Кәлилә вә Димнә» китабын яратып укыта иде. Биш мең еллар элгәре Һиндстанда санскрит телендә иҗат ителгән әлеге китап соңрак гарәп теленә тәрҗемә ителгән. Гарәп телен яхшы үзләштерер өчен татар мәдрәсәләрендә без шул китапны укый идек. Ул бик мавыктыргыч, бер кереп китсәң чыга алмыйсың. Хәзер кайберәүләр (мәсәлән, Афзал Кудашев) Гафуриның күп мәсәлләре Крылов тәэсирендә, аңардан файдаланып язылган дип тәкрарлыйлар. Ләкин мин ачыктан-ачык һәм өзеп әйтәм: Мәҗит үзенең мәсәлләрен күбрәк әнә шул «Кәлилә вә Димнә»дән файдаланып язды. Ул заманнарда без шәрекъ мәдәнияте белән турыдан-туры багланышта идек. Мин шуны гына өстәр идем: Крыловның үз мәсәлләре дә греклар аша килеп җиткән «Кәлилә вә Димнә»дәге хикәятләрдән алынган.

1905 ел революциясеннән соң Мәҗит Гафуриның халык арасында популярлашып киткән шигырьләре китап бастыручы байлар игътибарыннан да читтә калмый. Шагыйрь тирәсендә әйләнә башлыйлар. Бигрәк тә шушы чорларда гына оештырылган «Борадәран Шәрәфләр матбагасы ширкәте»нең мөдире Гыйльметдин Шәрәф туктаусыз ялагайлана:

– Без синең китапларыңны, шөһрәтеңне үстерерлек итеп, матурлап бастырырбыз, – ди. – Барыбыз да бер мәдрәсәнең җимешләре ич, бер-береңне шулай култыкларга кирәк, синең шөһрәтең безнең дә шөһрәт, – дигән була, ә үзе Мәҗитнең китапларына шалкан бәясен тәкъдим итә. Хәбиб Исхакый белән мин дә Шәрәфләргә үзебезнең беренче җыентыгыбызны сатып карадык. Гыйльметдин Шәрәф безне ачык чырай белән каршы алды. Сүз иярә сүз чыгып, урыслар әйтмешли, ни с того, ни с чего, ул:

– Сезнеңчә ничек: Мәҗитме, Тукаймы шәп шагыйрь? – дип куйды. Безнең җавапны көтеп тә тормастан, Мәҗит турында: – Тупас тел, тупас тасвирлар аңарда, – дип нәтиҗә ясады.

Мин:

– Безнеңчә, аларның икесе дә бик шәп шикелле! – дидем дә сүзне кисәргә уйладым.

Ләкин Хәбиб Исхакый:

– Мәсьәләне алай куеп булмый бит! – дип, сүзне озайтып җибәрде: – Мәҗит үз урынында өлкән, Тукай үз урынында… Кем кемнәр өчен яза бит!..

– Ничек инде ул «кем кемнәр өчен»?

– Халык өченме, әллә нәширләр өченме?

– Әлбәттә, сезнең шикелле мужиклар өчен, – диде Гыйльметдин.

– Без дә шулай уйлыйбыз шул! – дип кисте Хәбиб Исхакый.

Аның шушы сүзләреннән соң Гыйльметдин Шәрәф безнең китапларны кире алдыбызга куйды да:

– Без боларны бастыра алмабыз, гафу итегез! – дип, кырын борылгандай булды.

Шуннан соң без аларны «Милләт көтепханәсе»нә биреп бастырдык. Зарары шул булды: Шәрәфләргә унөч сумнан саткан идек. «Милләт көтепханәсе» ун сумнан түләде. Ләкин минем шатлыгым башкада иде. Китап басылып чыккач та:

– Әһ-һа, Мәҗит, – дидем, – син милләтне сөйсәң, мин аны кайгыртам!

Бу сүзләр Мәҗит Гафуриның «Милләт мәхәббәте» дигән шигырьләр җыентыгы чыгу уңае белән әйтелде, әлбәттә.

1905 ел революциясеннән соң Россиядә булган бөтен татар мәдрәсәләрендә бердәм дулкынлану, чуалышлар башланды.

Егерме-егерме биш ел буенча укып та, алган белемнәре мулла булудан башкага ярамаганлыктан, бик күп шәкертләр, сакаллары агарганчы, муллалыкка урын чыкканны көтеп, шул мәдрәсәләрдә мүкләнеп яталар иде.

Менә бу хәл икенче төрле караш-аң тудырды:

– Мәдрәсәләргә ислах, реформа булсын, фән, урыс теле укытылсын!..

Казандагы Галимҗан хәзрәт Баруди карамагында булган мәдрәсәи «Мөхәммәдия» 1905 ел революциясеннән элек үк беркадәр ислах ителгән – реформалаштырылган иде. Менә шушындый мәдрәсәләрдә укучы шәкертләр, мәдрәсәләргә ислах кертү таләпләре белән генә калмыйча, Казан шәһәрендәге эшчеләр, төрле политик оешмалар белән бәйләнеш тотып, революция хәрәкәтендә дә аралашып киттеләр. Казанда булган бәрелешләр чорында эшчеләр белән бер сафта кулларына корал алып сугыштылар, прокламацияләр басу, аларны тарату, урамнарда тәртип саклау, оешмалар арасында хәбәр йөртү кебек эшләрне башкардылар.

Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсе шәкертләрендә булган бу хәрәкәт Казандагы башка мәдрәсә шәкертләренә дә йогынты ясамый калмады. Минем агам укый торган Закир хәзрәт мәдрәсәсендәге (аны «Зәңгәр мәчет мәдрәсәсе» дип тә йөртәләр иде) шәкертләрнең Алафузов заводындагы эшчеләр белән бәйләнештә булуларын да мин бик яхшы беләм. Бигрәк тә шул завод эшчеләреннән «социалист Сафи» дип танылган берәүнең әнә шул мәдрәсәгә килеп яшерен җыелышлар үткәрүе миндә нык тәэсир калдырган иде.

Казан чухурлары¹⁰ белән берлектә, Николай патша рәсемен күтәреп, «Яшәсен падишаһы әгъзам¹¹ хәзрәтләре» дип, Казан урамнарында демонстрация ясап йөргән Галимҗан хәзрәт әлеге революция хәрәкәтенә катнашкан шәкертләргә каршы кискен чаралар күрә башлады. Мәсәлән, кичке сәгать уннан соң шәкертләр мәдрәсәдән шәһәр урамнарына чыгып йөрүдән тыелдылар. Сәгать уннан соң урамга чыгып калган шәкертләр яңадан кайтып мәдрәсәгә керә алмасыннар өчен мәдрәсәләрнең капкаларына зур, авыр йозаклар салынды, таш коймалар өстенә чәнечкеле тимерчыбыклар тартылды. Шәкертләрнең урындык куеп утыра торган биек өстәлләрен ваттырып, аларны мичкә яга башладылар.

Әмма бу чаралар шәкертләр арасында тагын да ризасызлык китереп чыгарды.

Шул ук чорларда бер газетада «Низамлы мәдрәсә» дигән кискен мәкалә басыла. «Мөхәммәдия» шәкертләре, шуңардан сәхнә әсәрләре төзеп, мәдрәсәләрдә уйныйлар, җилем басмада «Изгеч» һәм «Телчән» дигән газеталар чыгаралар.

Менә шушындый хәлләр шактый көчәеп, политик төс ала башлагач, мәдрәсә идарәсе хәрәкәт башында йөргән дүрт шәкертне куарга карар бирә. Сиксән ике шәкерт, шуңа протест йөзеннән 1905 ел азагында мәдрәсәне ташлап, «Марсельеза» һәм башка революцион җырлар җырлап, урамга чыгалар. Мәдрәсәгә алтмыш кешелек кораллы полиция чакыртыла. Берничә шәкертне кулга да алалар.

Шәкертләр арасында, үзләренең таләпләре кабул ителмәү аркасында, мәдрәсәне ташлап чыгучылар башка шәһәрләрдә дә булды. Мәсәлән, Оренбургтагы «Хөсәения» шәкертләре ике тапкыр ташлап чыктылар. Хәтта Оренбургта карагруһчылар органы булган «Дин вә мәгыйшәт» журналын чыгаручы Вәли мулла¹² мәдрәсәсендә дә шундый хәлләр булып үтте. Галимҗан Ибраһимов белән аның шәриге һәм дусты Шәһит Әхмәдиев тә әнә шул мәдрәсәне ташлап чыгучылардан иде.

Шулай ук М. Гафури, Н. Думави, М. Укмасый, Ф. Әмирхан, К. Тинчурин һәм Г. Камал кебек күренекле язучыларыбызның да тормыш юлы шәкертләр хәрәкәте белән бәйле икәнлеге мәгълүм.

Мәдрәсәи «Мөхәммәдия»не ташлап чыккан шәкертләр әнә шул чорларда гына барлыкка килгән «Казан мөхбире» газетасында озын бер декларация сыман нәрсә бастырдылар. Ни өчен мәдрәсәне ташлап чыгулары турында аңлату биргәннән соң, алар үзләренең төрле фәннәр һәм урыс теле укуга теләкләрен белдерәләр. Ләкин моңа ирешү өчен аларда материаль мөмкинлек бөтенләй диярлек юк иде.

Шул ук вакытта Шакир Мөхәммәдьяров дигән студент «Казан мөхбире» газетасына, халыкны ярдәмгә өндәп, бер мәкалә язып чыга. Куылган шәкертләргә ярдәм эшен оештыру өчен «Ислах комитеты» төзелә. Бу комитет Первая гора урамында бер агач өйне арендага алып, әлеге шәкертләрне шунда урнаштыралар. «Казан мөхбире» газетасы аркылы җыелган ярдәм акчага икмәк, он, ярмалар китерәләр. Шунда җыелыш үткәрелеп, мәдрәсәне ташлап чыккан шәкертләр өчен курс ачарга карар кабул ителә. Бу курсның программасында шактый урын урыс телен өйрәнүгә бирелә.

Ләкин бу эш барып чыкмады, чөнки башлап йөрүче берничә эшче һәм студентлар кулга алынды. Һәм мәдрәсәне ташлаган шәкертләргә бер тәүлек эчендә Казаннан чыгып китәргә боерылды.

6

(Фатих Әмирхан)

1908 елның көзендә Фатих Әмирхан инициативасы белән Казан шәһәрендә «Әлислах» исемле газета чыгарыла башлады. Бу газетаның рәсми редакторы Вафа Бәхтияров саналса да, төбендә аның редакторлык эшен дә, секретарьлыгын да Фатих Әмирхан берүзе алып бара иде.

Ул чорларда, реакция хөкем сөргәнлектән, аз гына сулрак агымда барган газетаны да полиция органнары бик нык күзәтәләр, әгәр дә аның редакторы күзгә күренгәнрәк кеше булса, ул газетаны яптыралар иде. Менә шунлыктан андый газеталар полиция каршында шөбһәле булмаган, күзгә күренмәгән кешеләр редакторлыгында чыгарылдылар. В. Бәхтияров шундый редакторларның берсе иде. Татар эсерлары органы булган «Таң йолдызы» газетасының һичбер күзгә күренмәгән Гали Бутиләков редакциясендә чыгуы да менә шуннан иде. Чөнки фактик редактор булган Гаяз Исхакыйга газета чыгарырга рөхсәт юк иде.

«Урал» газетасын чыгару алдыннан Хөсәен Ямашлар үз араларында катнашып йөргән «кып-кызыл сасиалист» Хәмит исемле бер приказщикны рәсми редактор итәргә уйлыйлар. Ләкин Хәмит риза булмый:

– Аңа тыгылып, башымны Себер җибәрер хәлем юк әле, – ди.

– Алай үз шәүләңнән курыккач, өеңдә генә утыр, үзеңне социалист дип атама, – ди аңа Ямаш.

– Ярар, төрмәдә утырганчы өйдә утыру яхшырак, – дип, Хәмит китеп бара.

Мин Оренбургта эшләгән чагында ул байлар тирәсендә ялагайланып, алар җырын җырлап йөри иде. Шулай да кайчакта «Мине Ямаш редактор итмәкче иде!» дип мактанып та ала иде.

Әлеге мәдрәсәи «Мөхәммәдия»не ташлап чыккан шәкертләр бөтенесе диярлек, икенче игъдади¹³ сыйныфында укучы шәкертләр булганлыктан, шул мәдрәсәдәге икенче игъдади шәкертләре мәдрәсәне ташлап чыгу вакыйгасын һәрвакытта үзләре өчен тарихи бер горурлык һәм үзләрен шул традицияне ваклаучылар иттереп карыйлар иде.

Әлеге фетнәдә юлбашчылык иткән шәкертләр арасында шигырь язучылар да бар иде. Ләкин алар төрле сәбәпләр аркасында зур әдәбият мәйданына үтә алмады, югалдылар… Шушы истәлекләрдә генә булса да, исемнәре калсын: Хәбиб Исхакый, Касыйм Туйбактин, Хәбиб Хәмзин, Хафиз Кушаев…

«Әлислах» газетасын чыгару, аны яшәтү эшендә дә әлеге икенче игъдади шәкертләре көчләрен аямады. Алар, үзара нәүбәтләшеп, аның редакциясенә йөриләр, «Әлислах» газетасы басылып чыккач та аны бөклиләр, адресларын язалар, почтага илтеп тапшыралар, матбагага материаллар илтәләр, газета тарату эшен алып баралар иде. Хәбиб Исхакый белән мин дә үз нәүбәтебезне шунда бергә үткәрә торган идек.

«Әлислах» редакциясе ул бер газета редакциясе булып кына калмады. Тора-бара ул Казандагы бөтен алдынгы, аек фикерле татар яшьләренең җыелышып, төрле киңәшләр, фикер алышулар урыны булып китте. Анда яшерен киңәшләр үткәрелгән чакларда, әлеге игъдади шәкертләре, полиция килеп басмасын өчен, урамда күзәтчелек эшен алып баралар иде. Һәр көнне дәрестән бушагач та алар шунда китәләр, алдынгы яшьләрнең сүзләрен, фикерләрен, үзара сүз көрәштерүләрен тыңлыйлар, шулай итеп җан азыгы алып кайталар. Бигрәк тә Фатих Әмирхан һәм Габдулла Тукайлар иҗат эшенә омтылган яшьләргә шул юлда ярдәм күрсәтәләр иде.

Көннәрнең берендә Хәбиб Исхакый белән «Әлислах» идарәсенә бардык. Без барган чагында, Фатих Әмирхан ниндидер бер кулъязма укып утыра иде. Башка чакларда Фатих абзый редакциягә килгән кешеләрне, бигрәк тә шәкертләрне, матур гына елмаеп һәм уен-көлкеле сүзләр белән каршы ала торган иде.

Бервакытны мин «Әлислах» газетасына бер шигырь биргән идем. Шул уңай белән газетаның «Идарәдән җаваплар» бүлегендә шундый сүзләр языла: «Шигырегездә күбрәк милләтне кайгыртып җылыйсыз… Әдәби нәрсәләр язарга кирәк!»

Шушы газета чыккан көнне редакциягә баргач, Фатих абзый, гадәттәгечә, елмаю белән каршы алды да:

– Йә, Бәшири, нык ачуландыңмы, кәефең кырылдымы? – диде.

– Нәрсә өчен?!

– Әлеге сүзләр өчен.

Мин ихлас күңел белән аның алдына барып бастым да:

– Фатих абзый, – дидем, – мин кәефсезләнмәдем, киресенчә, безгә игътибар итеп, шундый файдалы киңәш ясавыгыз өчен шатландым!

Фатих абзый миңа кулын сузды.

– Бир бишне! – диде. – Әнә шуларны аңлый белсәң, син үсәрсең!

Фатих Әмирхан Казанның алдынгырак яшьләре, бигрәк тә укучылар арасында булган хәлләрне, вакыйгаларны вак-төягенә чаклы белеп, күзәтеп бара иде. Ләкин ул, гадәттә, чиксез дәрәҗәдә ачы телле, турыдан-туры суктыра торган кискен табигатьле бер кеше булуына да карамастан, беркемнең дә начар, килешсез якларын битенә бәрми, бу эш ярамый дип, үгет-нәсыйхәт тә бирми иде. Ул әнә шундый югарыда әйтелгән сүзләр белән генә синең миеңә чиртә дә куя.

Яшьләрдә яңалыкка, алга омтылу дәрте үсә. Аларда иске тормышның һәрбер күренешенә каршы нәфрәт, җирәнеп карау фикере туа. Ләкин тәҗрибәсезлек, белем азлык аркасында алар күп вакытта һәртөрле модаларга иярәләр. Мондый хәлләр бездә дә күп булды.

– Социалист булырга тырышабыз!..

Шулай булгач, кием-салым, тышкы күренеш ягыннан да үзгәреп, кызыл төймәле, өч билле казакилар, тупчылган, кыек якалы җиләннәр белән башны ялтыратып чәч алуларга каршы көрәшүдә дә башкаларга үрнәк булырга кирәк!

Тукай да: «Татар башы чокыр-чакыр, себермәсәң дә такыр!» – дип көлә ич андый башлардан!

Әнә Сәгыйть Рәмиев, Гыймат Нугайбиков шикелле социалистлар чәчләрен җилкәләренә хәтле төшереп, артка табан каерып ташлыйлар. Яисә аларның чәчләре үрә тора. Өсләрендәге күлмәкләре дә кара яисә көрән төстә булып, билләре каеш белән буылган.

Шул кыяфәттә йөргән кешеләрнең һәммәсе дә социалист!.. Без шулай уйлыйбыз. Уйлыйбыз да шулай булырга тырышабыз. Ләкин кул белән ничаклы сыпырсак та, безнең чәчләр социалистларныкы төсле матур булып артка ятмый. Шунлыктан без иң элек чәчләрне юешлибез дә аннан соң аны берәр тастымал яки чүпрәк белән кысып бәйлибез.

Кайчакларны шулай бәйләгән килеш икешәр тәүлек йөрибез. Бервакытны мин, башым шулай бәйләнгән килеш, аның өстеннән кара кәләпүш киеп, редакциягә дә барганмын. Фатих абзый көлемсерәп карап торды да:

– Нихәл, башың авыртамы әллә? – диде.

Минем оялуым гына җитмәгән иде тагын, теленә шайтан төкергән нәрсә, Фатих абзыйның энесе Ибраһим:

– Социалист булабыз! – дип тә куйды.

Фатих абзый тагын да үртәнеп көлемсерәде:

– Гыймат Нугайбиков төслеме?

Бервакытны Касыйм Туйбактин үзенең юклы-барлы акчасына толчоктан искерәк кенә бер кара күлмәк белән ялтырап торган киң каеш ремень алып кайткан. Ул, шушы күлмәкне киеп, әлеге ремень белән билен буып, редакциягә бара. Фатих абзыйның күзе моңа төшми калмый. Ул аңа карап тора да:

– Ай-яй, Касыйм, – ди, – аркалыкның да кәттәсен табып алгансың икән! Берәр чук та тагып җибәрсәң, май чапканда, янга җигәргә дә ярарлык буласың икән!

Аның Касыйм Туйбактинны күргән саен «Нихәл, социалист булып буламы соң?» диюе дә әнә шуннан иде. Ә инде безгә бу «кызым, сиңа әйтәм, киленем, син тыңла» булып төшә иде.

* * *

Бүген безне Фатих абзый башка көннәрдәге шикелле көлемсерәп, шаян сүзләр белән каршы алмады.

Әллә ул без кергәнне сизмәде, әллә сизеп тә, алдындагы нәрсәсен бик бирелеп укыганлыктан, исәнләшеп тормады. Ләкин, ничек кенә булмасын, без аңа хөрмәт йөзеннән, аның укуына комачаулык итмәс өчен, әкрен генә, аяк очлары белән генә басып, алга уздык та бер кырыйга барып утырдык.

Без иң элек Фатих абзыйның укыган кәгазьләренә күз салдык. Кәгазьләр бик төрле: кайсы озынча, тар күләмдә, кайберләре шактый зур һәм киң, кайсылары кеп-кечкенә, алар арасында ап-ак, яңа кәгазьләр дә бар, ә кайберләре саргаеп беткән, иске, хәтта кибетчеләр әйбер төреп бирә торган сары, чүбекле кәгазьләр дә күренгәли иде. Фатих абзый укыган чагында уң кул бармаклары арасына кысып тоткан кызыл башлы карандашы белән бертуктаусыз шык-шык иттереп өстәлгә сугып тора. Кайчагында кәефләнгән, ризалык күрсәткән рәвештә елмаеп та куя. Укып бетергәч тә ул безгә карап елмайды да:

– Нихәл, егетләр? – диде. Аннан соң сүзне алдындагы кулъязмаларга күчерде. – Әлегә чаклы безнең «Әлислах» газетасында, дөресен генә әйткәндә, хәтта татар матбугат вә әдәбиятында шәкертләрнең ислах хәрәкәтләреннән алып язылган бер генә дә әдәби нәрсә юк иде. Менә бу бурычны Галимҗан Ибраһимов дигән берәү үтәде! – Ул кулъязмаларны безгә табан сузды да: – Мәгез әле, берәрсен кычкырып укыгыз әле! – диде. – Мин тагын да бер кабат тыңлап торыйм! – Укырга башлар алдыннан Фатих абзый әйтеп куйды:

– Каләме үткен күренә бу егетнең…

Бу – Галимҗан Ибраһимовның беренче хикәясе – «Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы» иде.

Укып чыктык.

Фатих абзый шулчаклы бирелеп тыңлады, редакциягә килеп кергән кешеләргә дә ишарә кылып, тыныч кына утыруларын сорый иде.

Укып чыккач, бездән:

– Йә, ничек соң, ошадымы? – дип сорады.

– Фатих абзыйга ошаган нәрсә безгә ошамаска?!

– Алай түгел ул, егетләр… Барыннан да бигрәк аңа сез бәя бирергә тиешле, чөнки ислах өчен көрәш сезнең үз башыгыздан үткән!

– Кем соң ул Галимҗан, нинди кеше?

– Бу хикәяне язган Галимҗан да, – диде Фатих абзый, – Оренбургның иң иске бер мәдрәсәсендә – Вәли мулла мәдрәсәсендә укып, ислах хәрәкәтенә юлбашчылык иткәнлеге өчен аннан куылган шәкерт!

Галимҗан Ибраһимовның исемен мин беренче тапкыр менә шунда ишеттем, аның беренче әсәрен дә әнә шунда күрдем, шунда укыдым. Аның бу әсәре миңа ничаклы көчле тәэсир ясады. Фатих абзыйның да аңа зур өмет баглавы миндә әллә ничек, Галимҗанга карата зур ихтирам тудырды.

– Эх, күрәсе иде аның үзен дә!

– Нинди төстә, нинди кыяфәттә икән ул?

Ул минем күз алдымда башта менә шулай җанлана: гүяки ул да кара күлмәк өстеннән каеш ремень буган, социалист булырга маташадыр. Гүяки ул да шулай, Хәбиб Исхакый шикелле, шәкертләр җыелышында, кулындагы кәгазь төргәкләрен җиргә күтәреп бәрә-бәрә, кызган сүзләр сөйлидер!

Аннан соң ул икенче бер кыяфәттә дә килеп баса: гүяки ул да, шул заманның шактый танылган язучыларыннан булган Галиәсгар Камаллар, Фатих Әмирханнар төсле, өстенә килешле костюм, башына кара кәләпүш яисә каракүл бүрек киеп, биек өстәл янында язып утыра. Костюм эченнән алсу яки сыек зәңгәр сатин күкрәкчәсе дулкынланып, ялтырап күренәдер. (Чөнки мин ул чагында гына түгел, хәтта аннан соң да Фатих абзыйның, Галиәсгар агайның ак яка белән галстук куеп, эшләпә яисә фуражка киеп йөргән чакларын күргәнем юк. Аларның башларында һәрвакытта кара кәләпүш яисә тар кырпулы каракүл бүрек, аерым яка яки күкрәкчә була торган иде.)

– Эх, күрәсе иде аны!

Шул елның язында мин Казаннан Оренбургка – «Кәримов, Хөсәенов вә шөракасы» матбагасына¹⁴ эшкә киттем.

Икенче бүлек

1

(Ырымбурда)

Оренбургта минем кулыма «Гыйрфан улы Болгар» имзасы белән басылган «Аурупа философы Декарт һәм аның нотыгы» дигән бер китап килеп кергән иде. Соңыннан Галимҗан Ибраһимовның төрекчәдән бер тәрҗемәсе икәнлеген белдем. Әлеге китапны укыган чагында мин «Кәримов, Хөсәенов вә шөракасы» матбагасында баш редактор һәм «Чүкеч» журналында мөдир-мөхәррир булып эшли идем.

Шул елның – хәтерем алдамаса, август аенда иде шикелле – әлеге матбаганың директоры Тимерша Соловьёв минем яныма төсе белән дә, өс-башлары белән дә Көнчыгыш халыкларына охшаган бер кешене алып керде. Аның кулында газетага төрелгән зур гына бер төргәк тә бар иде. Элек ул мине кунак кеше белән таныштырды:

– Төркстан шәһәре сартларыннан¹⁵ сәүдәгәр Сәет-Насыйр әфәнде Мирҗәлилов. – Аннан соң кулындагы төргәкне минем алдыма куйды. – Бу әфәнде безнең матбагада бастыру өчен зур гына бер китап алып килгән икән, син шуны яхшылап карап бастыр инде…

Теге кеше миңа:

– Мөмкин булса, эштән бушагач, кичкә без төшкән гостиницага барсагыз иде, – дигән тәклифне ясады.

– Ярый! – дидем дә аның адресын алып калдым.

Алар чыгып киткәч тә, мин әлеге төргәкне актарып карадым: «Борынгы ислам мәдәнияте». Галимҗан Ибраһимов әсәре.

Шул сүзләрне укыгач та, иң элек минем күз алдымда «Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы» дигән хикәя язылган төрле кәгазьләр җанланды. Аның бу әсәре исә тигез бер үлчәүдә киселгән шома ак кәгазьләргә язылган иде. Миндә тирән гаҗәпләнү дә, белергә теләү дә уянды.

Дөресен әйтергә кирәк: ул чакларда безнең күпләребез Урта Азия халыкларына, бигрәк тә үзбәкләргә кимсетеп карый һәм шул карашларга ышана торган идек. Имештер, алар культурада, белемдә шулчаклы артта калган, хәтта үзләренең артта калганлыкларын да белмәслек дәрәҗәдә наданнар!..

Имештер, аларда матбугат, әдәбият дигән нәрсә дә юк кына түгел, хәтта алар арасында боларның нәрсә икәнлеген дә белгән кеше юк!

Имештер, аларда тик шул гына бар: әтәч, бүдәнә сугыштыру, нәша тарту, әфьюн салу!..

Менә мин бүген үзебез әнә шулай караган бер халыкның вәкилен күрәм. Ә бу кешенең өсте-башы, мөгамәләсе, үзен тота белүе – һәммәсе дә аның шактый тәрбияле, культуралы бер кеше булганлыгын күрсәтә. Шуның өстенә тагын ул Галимҗан шикелле әдәбият мәйданына килгән өметле берәүнең китабын да бастыра…

Миндә шундый фикерләр туу өстенә әлеге кешенең Галимҗан белән ничек бәйләнеш тотуын белү теләге дә кузгалды. Эштән тукталгач та гостиницага киттем.

Сәет-Насыйр әфәнде берүзе генә түгел, аның янында шундый ук сөйкемле, ыспай торышлы тагын бер кеше бар иде. Ул да шул ук Төркстан шәһәреннән бер үзбәк икән. Ләкин Сәет-Насыйр әфәнде мине аның белән таныштырса да, аның исем-фамилиясе минем хәтеремдә калмаган, бер колагымнан керде, икенчесеннән чыгып та китте, чөнки минем бөтен уем, дикъкатем башка мәсьәләләр белән мәшгуль иде. Сәет-Насыйр әфәнде сүзнең кайда тартканлыгын аз гына бер ишарәдән дә аңлап ала торган шактый зирәк бер кеше иде, ахрысы, иң элек шуларны әйтеп алды:

– Безнең сартия халкында шактый уяну, алга, яңалыкка омтылу бара бит хәзерендә! – диде. – Ысулы җәдид мәктәпләре ачабыз, аларга татарлардан мөгаллимнәр китерәбез. Казан, Оренбург, Уфа шикелле шәһәрләрдәге мәдрәсәләргә укучылар җибәрәбез, татар матбугатын, татар әдәбиятын укыйбыз…

Шуннан соң ул бераз гына уйланып, көлемсерәп торды да:

– Тарих шулай икән ул! – диде. – Бервакытны татарлар Бохарага килеп гыйлем алган. Инде хәзер без алардан шуның бурычын түләтергә тырышабыз. Алардан белем алырга, алар аркылы Аурупа мәдәниятенә якынлашырга телибез!

Сөйли торгач, ул үзләрендә татарларга карата үпкә барлыгын да әйтеп куйды:

– Без татар кардәшләр белән мәдәни нигездә нык аралашырга телибез. Безгә хәтта кыз алып, кыз биреп тә яшәргә кирәк. Тик татар кардәшләр безгә түбән күз беләнрәк карый, тиңгә санамыйсыз…

– Наданнар кайда да бар, – дигән булдым мин. – Мәдәниятебезнең борынгы тамырлары Төркстанда икәнлеген без беләбез.

Аннары ул үзенең Галимҗан белән танышу мәсьәләсенә күчеп, аның да үзләрендә яңалыкка омтылу уңае белән килеп чыкканлыгын әйтте. Ул менә болай була.

Әлеге Сәет-Насыйр Мирҗәлиловлар Төркстанның бер шәһәрендә утыз биш-кырык балалык бер ысулы җәдид мәктәбе (яңа методлы мәктәп) оештыралар. Аңа Уфадан бер укытучы китертәләр. Ул укытучы Галимҗан Ибраһимовның туган агасы Шакирҗан икән. Ул мәктәпне яхшы юлга куюы, укытуы белән Төркстан шәһәре халкын канәгатьләндереп, мәхәббәтләрен казана. Үзбәкләрнең алдынгырак яшьләре, буш вакыт таптылар исә, аның янына киләләр, фикер алышалар, матбугат, әдәбият укыйлар, дөнья хәлләре белән танышалар икән. Менә шундый утырышларның берсендә Галимҗанның кайбер нәрсәләре укыла һәм Шакирҗан Ибраһимов аның үз энесе икәнлеген дә әйтеп куя.

Бу хәл коры сүз белән генә калмый, шул ук җәйне Галимҗанны Төркстан шәһәренә кунакка да чакырып китерәләр.

Шуларны сөйләгәннән соң, Сәет-Насыйр әфәнде:

– Галимҗан безгә бер генә түгел, берничә тапкыр килде, – диде. – Ләкин ул кеше башта без уйлаганча булып чыкмады.

Мин аптыраулы караш ташладым. Сәет-Насыйр әфәнде минем карашымны кире каккандай итеп көлде:

– Юк, алай түгел!

Алар Галимҗанны яхшылап кунак итәргә, сыйларга тырышалар. Шул уңайда үзләре дә аның белән бергә утырып, күбрәк аны сөйләтеп, аңардан күп кенә нәрсәләр алырга телиләр. Аның бик үк яхшы матди тәрбиядә тормавын да искә алып, яхшы ашасын, ял итсен, хәл җыйсын, диләр. Ләкин Галимҗан, аш-су табыны әзерләнде исә, бердән юкка чыга. Алар белән аш-чәй янында бик сирәк була. Булган чагында да бик аз сөйли, бирелгән сорауларга кыска гына җавап кайтара да күбрәк тегеләрнең үзләрен сөйләтергә тырыша. Урта Азия халыкларының тормышлары, гадәтләре турында бертуктаусыз сораулар биреп йөдәтә.

Аш-чәй әзерләнде исә, Галимҗанны эзләп китәләр. Аны кайдан табалар соң? Ул яисә ишегалдында эшләүче казакъ янында, яисә берәр йомышчы тирәсендә, яисә даладан шәһәргә базарга килгән казакъ белән мавыгып сөйләшеп утыра торган була.

Әйтергә кирәк: ул чагында үзбәкләр Төркстанның шәһәрләрендә генә күпчелек тәшкил итәләр иде. Төркстан шәһәре тирәсендә үзбәк кышлаклары-авыллары бик аз, анда күчмә казакълар яши. Шулай ук шәһәр халкының йомышчы, ялчылары да бөтенләе белән диярлек әнә шул казакъ ярлыларыннан тора иде. Шунлыктан Галимҗан күбрәк әнә шулар белән аралашкан, алар тормышын өйрәнергә тырышкан.

Алар яныннан кайткан чагында Галимҗанның кулында карандаш-каләм белән арлы-бирле язылган, озынлы-кыскалы, киң, тар кәгазь кисәкләре була икән. Ул боларны үзенең фанердан ясалган юл сандыгына салып бара. Аңардан:

– Галимҗан әфәнде, ул кәгазьләргә нәрсә язасың соң, алар нәрсәгә кирәк? – дип сорыйлар.

Галимҗан көлеп кенә җавап бирә:

– Хәерче капчыгы өчен күзгә күренгән һәрбер нәрсә – калакмы, шырпы тартмасымы, калай кисәкләреме, каткан икмәк-шикәрме – һәммәсе дә зур байлык булган шикелле, әдип өчен дә әнә шундый кәгазьләр кыйммәтле җәүһәрләр!

Шәһәрдә бераз яшәгәннән соң, Галимҗан далага – берәр хәллерәк казакъка илтеп куюларын сорый. «Килгән-килгән, саф, иркен һавалы далада бераз кымыз эчеп, кузы ите ашап киткәндә дә зарар булмас иде», – ди.

Сәет-Насыйр әфәнде аны үзенең яхшы гына тормышлы таныш-дус казакъларыннан берсенә илтеп куя:

– Кәттә мулдәкә булады бу¹⁶! – ди.

Соңыңнан әлеге казакъ та Сәет-Насыйр әфәндегә зарлана:

– Мулдакә дигәнең ау исәр булды гуй!¹⁷ – ди. – Кузы¹⁸ гуште, кымыз дигәнең аның өчен анчиси бер тамак гуй!¹⁹ – ди. – Киленчәкләр белән бүз балалык кылып йөрүдән башкага төк карамайды.

Галимҗан монда да шулай була: кайда падачы (куй багучы – көтүче), кайда куй савучы хатын-кыз, кайда яшьләр уены, ул гел шулар тирәсендә, шулар белән мәш килә. Аннан соң казакъларның асау атлары²⁰, айгырлары белән кызыксына. Бәла бит ул далада туып үсеп, кулга ияләшмәгән казакъ айгырлары белән эш итү!.. Иң элек аны тота алмый теңкәң корый, эштән чыгасың. Ул сине янына да җибәрми яисә арт аяклары белән тибеп очыра, яки берәр җиреңнән тешләп эләктереп ала да бер читкә селтәп ташлый. Ниһаять, колакларын торгыза да киң дала буйлап оча; аның артыннан ни яхшы чаптар атларга атланган дүрт-биш кеше башларына элмәк арканнар тагылган озын кура агачларын күтәреп куып йөриләр. Аның муенына элмәкле җеп ташлап эләктерергә азапланалар, ә ул якын да җибәрми сине!..

Әле аны тотып, эләктереп алганда да аңа атланалмый яисә аңа атлангач та шома гына йөреп китә алмый йөдисең. Мең бәла белән атланып та өлгермисең, ул алгы аякларын югары күтәреп, арт аяклары белән баса да, кинәт кенә мәтәлчек атып, сине бер кырый ыргытып җибәрә. Галимҗан, кайчакларны бөтен дөньясын, ашау-эчүен онытып, көне буе әнә шундый асау айгырлар янында була. Казакълар исләре китеп сөйлиләр:

– Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, – диләр. – Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә… Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга «Ясин», «Тәбарәк»²¹ өйрәтүдән башканы белмиләр.

Аннары тагын да шунысына исләре китә.

Галимҗан аз гына вакыт эчендә әнә шундый кыргый айгырларны тоту, аларга тиз генә атланып алып, шома гына җилдереп китү эшендә дә башка бүз балаларны оятка калдыра башлый. Атлап киткәнче үк атка менгән күчмә казакълар да тиз генә кулга ияләштерә алмаган атлар да Галимҗан кулында игә килә икән! Ат җене бардыр моңарда, дип, күчмәннәр дә шаккаткан. Ул айгырның тезгененнән тартып башын артка каера да ялт итеп өстенә менеп атлана һәм, ике аягы белән аның янбашларыннан кысып, ныгып утыра. Айгыр, ал аякларын күтәреп, аны артка атып ташларга да итә, алга чөеп ташларга да азаплана, төрлечә тыпырчынып та карый, юк, булмый. Галимҗан һаман да аның өстендә утырыпмы-утыра. Иң азагында, бу мулдәкә нугайны²² болай гына җиңеп булмады, ахрысы, дигәндәй, айгыр киң дала буйлап җан-фәрманга чабарга тотына. Айгыр чапкан саен, Галимҗан итегенең каты үкчәләре белән аның янбашларына кадап, аны кыздыра гына. Айгыр ап-ак күбеккә төшкәнче чаба-чаба да, сиңа буйсынмый булмады инде дигәндәй, башын аска бөгеп, шып итеп туктый.

Ә Галимҗан, атның ял асларыннан, борын өсләреннән сыйпап, аны иркәли. Айгыр күңелләнеп, пошкырып куя. Шуннан соң ул үзенең бөтен иркен Галимҗанга тапшыра. Егет тезгенне кайсы якка тартса, айгыр шул якка карап, шома гына кузгалып юргалап китә. Картлар:

– Атның телен беләме икән әллә бу мулдәкә? – диләр.

– Мулдәкә буйсындыруның догасын белә торгандыр!