"Qanadı sınmış quş" da uçarmış

Tale “Bığlı ağa”nın da üzünə gülmədi. Müharibə illərində ağır şəraitdə yaşamış və acından ölmüşdü. Onun arvadı və qızlarının qəbri Ramana qəbiristanlığındadır.

1957-ci ildə, iyirmi ildən sonra “Bığlı ağa”nın yenidən çapa hazırlayanda Həmidin familiyasını bərpa etdim. Ürəyim təskinlik tapdı. Bu əsərim sonralar dəfələrlə Azərbaycan, rus və başqa dillərdə kütləvi tirajla çap olunmuşdur.

Oxucular mənə tez-tez belə bir sual verirlər: “Sizin yeni əsərləriniz çap olunanda daha çox sevinirsiniz, yoxsa təkrar nəşr ediləndə? Sizin üçün hansı əzizdir?” Mən bu suala belə cavab verirəm: “Əsərlərimin təkrar nəşr olunduğunu bildikdə sevinirəm ki, o yaşayır, oxucusunu tapır. Övladını həmişə xoşbəxt görən valideyn kimi. Təzə əsər isə yeni doğulan uşağa bənzər. Bunun nə qədər fərəhli olması bəllidir. Ancaq nigarançılığı da var. Valideyn düşünür ki, o fərasətli çıxacaqmı, uzun ömür sürüb, xoşbəxt olacaqmı?” Odur ki, yarım əsr bundan əvvəl çap olunan “Bığlı ağa” povesti ilk övladım olduğundan, mənim üçün olduqca əzizdir. Ancaq qeyd edim ki, elə o vaxtdan ədəbiyyat tarixində “Bığlı ağa”nın adını çəkməkdən ehtiyat ediblər, elə sonralar da. Hələ də açılmamış “düyünlər” var. Çox qəribədir ki, elə indinin özündə də Moskva və başqa şəhərlərdə (o cümlədən xaricdə) nəşr edilən əsərlərim bəzilərini qıcıqlandırır…

“Bığlı ağa” çap olunanda iyirmi bir yaşım hələ tamam olmamışdı. 1939-cu ildə “Şor cüllütü” povestim nəşr edildi… O zaman bütün cavanlar kimi xoş arzularla yaşayırdım.

LVOV… DOSTLUQ YADİGARI

Mən hələ kiçik yaşlarımdan bütün uşaqlar kimi hər şeylə maraqlanardım. Elə vaxt olur ki, coğrafiya xəritəsini qarşıma qoyub baxır, şəhər, dəniz, çay və körfəzlərin adlarını yadımda saxlamağa çalışırdım. Coğrafiyaçı olacağımı qət etmişdim. Necə deyərlər, sən saydığını say, gör fələk nə sayır.

Müharibə məni uzaq yerlərə aparıb çıxardı. Dünyanın bir çox şəhər, dəniz və çaylarını xəritədə deyil, həqiqətdə gördüm.

Hər şeyin ilki maraqlı olur. Bakıdan sonra birinci gördüyüm şəhər Nikolay Ostrovskinin vətəni Şepetovkadır. Mən əsgərliyimi burada keçirmişdim. 1937-ci ildə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə Nikolay Ostrovskinin ildönümü münasibətilə dərc edilən “Gözsüz görən” adlı hekayəm Şepetovkada çıxan “Şlyax jovtnya” qəzetində 1938-ci il 22 dekabrda çap olunmuşdu. Bu, Ukrayna dilində dərc olunan ilk hekayəm idi.

(Həmin hadisələrdən yarım əsr sonra Şepetovkadakı Nikolay Ostrovski müzeyinin əməkdaşı mənə məktub yazaraq qəhrəman yazıçı ilə bağlı olan xatirələrimdən yazmağımı xahiş etdi. Bu xahişi yerinə yetirdim. Sonra onunla müntəzəm sürətdə məktublaşdıq. Ukrayna dilində çıxan “Bığlı ağa”, “Şor cüllütü” povestlərimi və “Mübahisəli şəhər” romanımı və başqa hekayələrimi müzeyə göndərdim. Bu yaxınlarda mənə xəbər verdilər ki, muzeydə mənə həsr edilmiş guşə açılmışdır. Burada kitablarım, o cümlədən Nikolay Ostrosvki ilə bağlı hekayələrim və başqa maraqlı sənədlər qorunur).

1939-cu ildə məni SSRİ Yazıçılar İttifaqına qəbul etmişdilər. Üzvlük kitabçamı Səməd Vurğunun tapşırığı ilə mənə bura göndərmişdilər. Bu, həyatımın xoş, əlamətdar günlərindən biri idi.

Qərbi Ukrayna sərhədini keçməyə hazırlaşarkən Səməd Vurğuna tələsik bir məktub yazıb rica etdim ki, Yazıçılar İttifaqı ata və anama maddi yardım göstərsin. Kağızımı üçkünc qatladım, yoldan keçən bir ukraynalı kəndlisinə verib dedim: “Xahiş edirəm poçt qutusuna atın”. Etiraf edim ki, əvvəllər məktubumun çatıb-çatmamısından nigaran idim. Sonra hər şey mənə aydın oldu: Səməd Vurğun kağızımı aldıqdan sonra atamla görüşüb, ona böyük qayğı göstərib. Atam deyərdi ki, Yazıçılar İttifaqına gedəndə Səməd Vurğun ona çay verməmiş buraxmazdı.

* * *

1939-cu il sentyabrın 17-si tarixi gün idi. Döyüşçülərimiz Zburuc çayının o tayı olan Qərbi Ukraynanın sərhədini keçərək onu azad etməyə başladılar… Bir həftədən sonra Lvov şəhərinə yetişdik.

Lvov yeddi yüzillik tarixində birinci dəfə şən və təmtəraqlı günlər keçirirdi. Şəhər faşist zülmündən qaçan yazıçı, jurnalist, incəsənət ustaları, ictimai xadimlər və qərb mədəniyyətinin tərəqqipərvər ziyalıları ilə dolu idi. Lvov belə adamların pənah gətirdikləri ocağa çevrilmişdi.

Hər şey öz yoluna düşürdü. Müəssisələr, idarələr, klublar, teatrlar işləyir, qəzet və jurnallar vaxtında çıxırdı.

Lvovda Qərbi Ukraynanın Ukrayna Sovet Sosialist Respublikasına qoşulmasının elan olunmasına həsr edilən nümayiş çox təntənəli keçdi. Burada adamların sayı-hesabı yox idi. Bayraqlar, rəhbərlərin şəkilləri və plakatlar başımız üzərində yüksəlirdi. Plakatlarda “Xay jive radyanski soyuz!” və bu kimi şüarlar yazılmışdı. Hər tərəfdən musiqi və şən səslər eşidilirdi.

Bütün dəstələr şəhərin Legion (indiki 1 May küçəsi) qarşısındakı meydançaya doğru irəliləyirdi. Parad burada qəbul olunurdu. Hərbi dəstələr – zenit topları, tanklar, piyadalar bir-birinin ardınca ötüb keçirdi.

Xitabət kürsüsündə N.C.Xruşşov, marşal C.K.Timo-şenko və başqa yoldaşlar nümayişi qəbul edirdilər. N.C.Xruşşov o zaman Ukrayna KP MK-nın birinci katibi idi. Mən döyüşçülərimizlə birlikdə xitabət kürsüsünün qabağında, Nikita Sergeyeviçlə üzbəüz durmuşdum. O, orta boylu, dolğun, qıvraq bir adam idi. Saçı həm seyrək, həm də ağarmışdı. Ancaq gözlərində cavanlıq eşqi vardı. Şən və üzü gülərdi. İlk dəfə idi ki, böyük vəzifəli adam görürdüm, həm də lap yaxından. Etiraf edim, cavan olduğum üçün o zaman elə bilirdim ki, ali rütbə sahibləri qürurlu, təkəbbürlü olarlar. Səhv etmişdim. N.C.Xruşşov mənə və əsgər yoldaşlarıma xeyirxah bir insan kimi xoş təsir bağışladı. O, sadə, təvazökar, mehriban adam idi.

N.C.Xruşşov qısa, mündərəcəli nitq söylədi. O, xalqlar dostluğundan, Lenin milli siyasətindən, Qərbi Ukraynanın çoxmillətli Sovet xalqının mehriban ailəsinə daxil olunmasından hərarətlə danışdı.

Şəhərdə “Vilna Ukrayna” qəzeti çap olunurdu. (1940-cı ilin əvvəllərində burada mənim “Şevçenko və Qafqaz” adlı məqaləm çıxdı).

Mən Yazıçılar İttifaqının Kostyuşko küçəsində olan klubuna tez-tez gedirdim. Burada yeni məlumatlar öyrənir, maraqlı adamlarla görüşürdüm. Klubda Vanda Vasilevskaya ilə tanış oldum. O, qızı ilə Varşavadan Lvova piyada gəlmişdi.

Vanda Vasilevskaya bura necə gəlib çıxdığını ötəri danışdı. Görünür, çəkdiyi əzab-əziyyəti, başına gələn hadisələri təfsilatı ilə nağıl etməyi xoşlamırdı. Ancaq Qərbi Ukraynanı azad edən Qızıl Ordunun əsgər və zabitləri ilə görüşməsindən həvəslə danışırdı.

Vanda Vasilevskaya ilə tez-tez görüşə bilirdim. O müasir sovet ədəbiyyatını maraqla izləyən yazıçılardan biri idi. Bu barədə onunla tez-tez söhbət edirdik. Mən görkəmli Azərbaycan yazıçıları haqqında Vanda Vasilevskayaya qısaca məlumat verdim…

Bir dəfə Vanda Vasilevskayadan ayrılarkən dedim:

– Mən hər dəfə sizinlə görüşəndə vaxtınızı alıram, məni bağışlayın.

O belə cavab verdi:

– Sovet yazıçısı ilə söhbət mənə xoşdur, xüsusən Qızıl Ordu döyüşçüsü ilə. Axı, siz bizim xilaskarımızsınız.

Mən 1937-ci ildə çap olunan ilk povestim “Bığlı ağa” kitabımı ona yadigar verdim. O da mənə avtoqrafla “Torpaq əsarət altında” romanını təqdim etdi.

Vanda Vasilevskayaya onun bir kitabını Azərbaycan dilinə tərcümə etməyə söz verdim. Ordu sıralarından qayıdandan sonra vədimi yerinə yetirdim. Vanda Vasilevskayanın uşaqlar üçün yazdığı “Söyüdlü yol” kitabını tərcümə edib “Uşaqgəncnəşr”də iki dəfə (1941, 1962) çap etdirməyə nail oldum.

Vanda Vasilevskaya elə ilk görüşdə məndə xoş təəssürat yaratmışdı, qayğıkeş, təvazökar, səmimi, böyük istedada malik, son dərəcə ziyalı bir qadın idi. Ancaq sonralar o, bəzən həzin və kədərli bir səslə danışardı. Onun həyatı ağır keçmiş, çoxlu çətinliklərə rast gəlmişdi. Vanda Lvovnanın əri Marian Boqadko Krakov fəhlə hərəkatının qabaqcıl xadimlərindən biri idi. 1940-cı ilin əvvəllərində əks-inqilabi banda xaincəsinə onu öldürdü… Fəhlə sinfinin düşmənləri Vandanı da aradan götürmək istəmişdilərsə, buna nail olmamışdılar.

Bir dəfə Vanda Lvovna Aleksey Tolstoyun Lvova gələcəyini və ədəbiyyatçılarla görüşəcəyini mənə söylədi.

Bir neçə gündən sonra A.N.Tolstoyun Yazıçılar İttifaqının klubunda görüş gecəsi keçirildi. Mən də burada iştirak etdim. Klub adamla dolu idi, necə deyərlər iynə atmağa yer yox idi.

Qərbi Ukrayna Yazıçılar İttifaqının sədri Oleksa Desyank (ondan qabaq Petro Panç idi) görüş gecəsini açaraq, Aleksey Tolstoyu buradakılarla tanış edib, ona söz verdi. Həssas nəzərlər böyük rus yazıçısına zilləndi. Xarici ölkələrdə ikən adını eşidib görmədikləri və hərədə xüsusi bir təsəvvür yaradan Aleksey Tolstoyu hamı diqqətlə dinləyirdi.

Böyük ustad deyirdi:

– Mənim əziz qələm yoldaşlarım, mən bu şəhərə ikinci dəfədir ki, gəlirəm. Birinci gəlişimdə bu şəhər çox tutqun və qüssəli idi. Bu gün isə mən burada böyük bir şənlik görürəm. İndi Lvov şəhəri üzərindən qara kabus bu-ludları həmişəlik çəkilmişdir. O azad nəfəs alıb, bahar sevincilə gülümsəyir. İndi siz yaradıcı qüvvələrin də bayramıdır. – O xitabət kürsüsündən düşüb səhnənin yanı ilə bir neçə addım gedərək durdu, adamlara baxıb sözünə davam etdi:

– Daha burada mənim gözümə ah-zar edən bədbin şairlər görünmür. Əziz qələm dostlarım, incəsənət xadimləri, sizin yaradıcılıq, azad yaradıcılıq günləriniz başlanır. Sizi bu münasibətlə təbrik edirəm…

Şübhəsiz ki, Aleksey Tolstoyun bütün nitqini olduğu kimi söyləyə bilmərəm. Onun sözlərinin bir hissəsini qeyd edirəm. Qəti deyə bilmərəm ki, mən bunu az qala stenoqraf kimi dəqiq yazmışam. Əgər imkanım olsaydı, Aleksey Nikolayeviçin nitqini bütünlüklə yazıb bir sözü belə buraxmazdım.

O, nitqini bitirdikdə alqış səsləri eşidildi. Görüşə gələnlər ona bir sıra suallar verdilər. Ancaq sualların bəzisi Aleksey Tolstoyun şəxsi həyatına aid idi. Onları böyük söz ustasının yaradıcılığına aid ciddi məsələlər əvəzinə daha çox intim şeylər maraqlandırırdı.

Mən Tolstoyla görüşüb söhbət etməyi arzu edirdim. Ancaq böyük yazıçı ilə maraqlananların sayı-hesabı yox idi, üzük qaşı kimi onu əhatə etmişdilər. Ona heç cürə yaxınlaşmaq mümkün deyildi. O, bu “mühasirədən” birtəhər ç